ساکز

سکایییەکان لەسەر پارچەیەک دۆزراوە لە قەڵای زێویە

ساکز (بە ئینگلیزی: Sakez; فارسی: ساکز)یان سەکێز یان سکاکێز یان ئێسکیت نیشتەجێیەکی شارستانیی بەھێز و شاری مێژوویی کۆن بوو لە ھەزارەی یەکەمی پێش زایین لە ڕۆژھەڵاتی کوردستان.^[١]^[٢]

پایتەختی سیاسی و سەربازی سەکاکان بوو لە ڕۆژاوای ئێران و یەکێک لەو چەند شارە دێرینەی کە شوێنی نیشتەجێبوونی خەڵک و ناوەندی شارستانییەتی بووە و ھێشتاش ماوە. شوێنەوارناسان وەک ڕۆمان گێرشمان پێیان وایە شاری سەقزی ئەمڕۆی کوردستان پاشماوەی شاری ساکزە کە ناوی لە سەکاکان وەرگرتووە و بە گۆڕانکارییەکی کەم لە گوتندا ھێشتا بە ھەمان ناو دەوترێت.^[٣]^[٤]^[٥]^[٦]

مێژوو

سکایییەکان، ھەروەھا پێیان دەوترێت ئێسکیتەکان، ئەندامی خەڵکی کۆچبەر کە لە بنچینەدا ئێرانی بوون و لە سەرەتای سەدەی ٩ی پێش زایینەوە ناسراون کە لە ئاسیای ناوەڕاستەوە بەرەو باشووری ڕووسیا و ئوکراینا کۆچیان کردووە. لە سەدەی ٨ و ٧ی پێش زایین ئەوان بە شێوەیەکی سەرەکی لەو ناوچەیە دەژیان کە بە «ئێسکیت» ناسراوە. نووسراوە ئاشوورییەکان لە ٧٠٠ تا ٧٥٠ پێش زایین ئاماژە بە سەکاکان دەکەن.^[٧]^[٨]

چنراوی شارستانی

پەیکەری سەربازێک کە لە قەڵای زێویە دۆزرایەوە

سەرەڕای شەڕی بێکۆتایی، شارستانییەتە جیاوازەکان کاریگەریان لەسەر یەکتر ھەبوو و پێکھاتە کولتوورییەکانی خۆیان پەرەپێدا، لەوانە تەلارسازی و شارنشینی. دیارە ھونەری بینایی مادی لەلایەن بابلی و ئاشوری و مێھرتاش و کاتبەکانی ئیلامیەوە کاریگەری ھەبووە و ھەر بۆیە سکایییەکان و مادەکان کاریگەریان لەسەر یەکتر داناوە.^[٩]

قەڵاکان

لە کۆتایییەکانی سەدەی ٨ی پ. ز مادەکان لە ڕۆژاوای ئێران کۆبوونەوە و شەڕیان لەگەڵ ئاشورییەکان کرد و بە یارمەتی سکایییەکان داگیریان کردن و لە ماوەی ئەو شەڕانەدا کە نزیکەی ١٠٠ ساڵی خایاند، شکستیان پێ ھێنا و حکوومەتێکیان دامەزراند کە بۆ ماوەی ١٢٠ ساڵ تەمەنی کرد. ئەوە یەکەم حکوومەتی سەرەکی بوو لە ئێراندا کە زەمینەی نیشتەجێبوونی ھەمیشەیی و دروستکردنی بینا و شارەکانی خۆشکرد. نیشتەجێبوونی ھەمیشەیی و کاریگەری شارستانییەکانی تر و ھەروەھا بیروباوەڕی ئایینی و ئەھورایی سەردەمی خۆی بووە ھۆی دروستکردنی پەرستگا و پەرستگای ئاگر و بینای سەربازی و چەندین قەڵا و بنکەی جۆراوجۆر.^[١٠]

بینا ئایینییەکان

بیناکان و پەرستگاکانی ئایینی کە لە شوێنی مادەکان و سەکاکان دۆزراونەتەوە و ھەروەھا ناوی ماددی تایبەت بە ناوی ئایینی ئاریایی تێکەڵ کراوە وەک مەزداکۆ، باگپارنا، ئاوراپارنو، ئەرتەسیرو، باگداتی و بەگماشدە، بەڕوونی ئینتیمای ئایینیی خەڵکی ماد و سکا بۆ بیر و نەریتی ئایینی ھیندو ئێرانی و ئاریایی و زەردەشتی نیشان دەدات.^[١١]

ئاسەوارەکان

ھەزاران پارچە شوێنەواری گۆزەکەری و ئاسن و زێڕ و کانزاکانی تر لەگەڵ پاشماوەی دەیان قەڵا و پەرستگای ئاگر و گۆڕ لە نێو ئەو شوێنەوارانەن کە لە دەیان ساڵی ڕابردوودا دۆزراونەتەوە و چاک کراونەتەوە و بەشێکی زۆریان دزراون و ھەندێکیان لە مۆزەخانە ناوخۆیییەکانی ئێران و ھەندێکیشیان لە مۆزەخانەکانی ئەورووپا، ئەمریکا و ئیسرائیل پارێزراون.^[١٢]

پێشانگا

ھەندێک کۆکراوەی شوێنەواری سەکاکان:

ملوانکە زێڕەکان لە قەڵای زێویە
پلاکێکی زێڕین
پلاکێکی زێڕین
وردەکاری سەربازی سکایییەکانی سوپای ئیمپراتۆرییەتیی ھەخامەنشی

سەرچاوەکان

^ «Introduction of Kurdistan, cities, Saqqez». Ministry of Cultural Heritage, Tourism and Handicraftslanguage=fa-IR. ١٠ی حوزەیرانی ٢٠١٨.^{[بەستەری مردوو]}
^ «The city of flowers is an honor for leaving Kurdistan». ISNA agency (بە فارسی). ٢٧ی ئازاری ٢٠١٤.
^ «about Saqqez». Saqqez Mnucipality Official Website (بە فارسی). ٢٧ی نیسانی ٢٠١٤.
^ «about Saqqez». Haje News Agency (بە فارسی). ٢٣ی شوباتی ٢٠١٨.
^ Ziwyie: The Cities of Iran. Tehran: Navid Shiraz. 2007. ISBN 9789643583453. لە ڕەسەنەکە لە ٣١ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢ی شوباتی ٢٠٢٢ ھێنراوە. {{cite book}}: زیاتر لە یەک دانە لە |ناونیشانی ئەرشیڤ= و |archive-url= دیاری کراوە (یارمەتی)
^ Iran from the beginning to Islam. Tehran: Scientific and Cultural Publishing Company. 1394. ISBN 9789644450327.
^ Political and social situation of northwestern Iran in the seventh century BC (Manichaeans, Uratus, Assyrians, Medes and Scythians). Tehran: Penvis. 2008.
^ «The Cambridge Ancient History». Cambridge University Press]]. 1992.
^ Scythians (700 to 300 BC). Tehran: Penvis. 2013. ISBN 9648101558.
^ «A look at the history and culture of Saqez Kurdistan». Mohammadi Publication]]. 1990.
^ «The Cambridge Ancient History». Cambridge University Press]]. 1992.
^ «The city of flowers is an honor for leaving Kurdistan». ISNA agency (بە ئینگلیزیی ئەمەریکایی). ٢٧ی ئازاری ٢٠١٤.

[1] «Introduction of Kurdistan, cities, Saqqez». Ministry of Cultural Heritage, Tourism and Handicraftslanguage=fa-IR. ١٠ی حوزەیرانی ٢٠١٨.^{[بەستەری مردوو]}

[2] «The city of flowers is an honor for leaving Kurdistan». ISNA agency (بە فارسی). ٢٧ی ئازاری ٢٠١٤.

[3] «about Saqqez». Saqqez Mnucipality Official Website (بە فارسی). ٢٧ی نیسانی ٢٠١٤.

[4] «about Saqqez». Haje News Agency (بە فارسی). ٢٣ی شوباتی ٢٠١٨.

[5] Ziwyie: The Cities of Iran. Tehran: Navid Shiraz. 2007. ISBN 9789643583453. لە ڕەسەنەکە لە ٣١ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢ی شوباتی ٢٠٢٢ ھێنراوە. {{cite book}}: زیاتر لە یەک دانە لە |ناونیشانی ئەرشیڤ= و |archive-url= دیاری کراوە (یارمەتی)

[6] Iran from the beginning to Islam. Tehran: Scientific and Cultural Publishing Company. 1394. ISBN 9789644450327.

[7] Political and social situation of northwestern Iran in the seventh century BC (Manichaeans, Uratus, Assyrians, Medes and Scythians). Tehran: Penvis. 2008.

[8] «The Cambridge Ancient History». Cambridge University Press]]. 1992.

[9] Scythians (700 to 300 BC). Tehran: Penvis. 2013. ISBN 9648101558.

[10] «A look at the history and culture of Saqez Kurdistan». Mohammadi Publication]]. 1990.

[11] «The Cambridge Ancient History». Cambridge University Press]]. 1992.

[12] «The city of flowers is an honor for leaving Kurdistan». ISNA agency (بە ئینگلیزیی ئەمەریکایی). ٢٧ی ئازاری ٢٠١٤.

[١]

[٢]

[٣]

[٤]

[٥]

[٦]

[٧]

[٨]

[٩]

[١٠]

[١١]

[١٢]

ب و د پارێزگای کوردستان (سنە)
شارستانەکان و شارەکان	شارستانی بانە (بانە · ئارمردە · بۆیەن خواروو · کانی سوور) شارستانی بیجاڕ (بیجاڕ · باوەڕەشانی · یاسووکەند · تۆپاغاج · پیرتاج) شارستانی دیواندەرە (دیواندەرە · زەڕینە) شارستانی دێولان (دێولان · بۆلواناوا) شارستانی سنە (سنە · شوێشە) شارستانی سەقز (سەقز · ساحێو · سونەتە) شارستانی سەوڵاوا (سەوڵاوا · ھەورامان تەخت) شارستانی قوروە (قوروە · دڵوەران · دزە · سرێشاوا · مالوجە) شارستانی کامیاران (کامیاران · مووژژ) شارستانی مەریوان (مەریوان · کانیدینار)
پێرستی گوندەکان	گوندەکانی بانە گوندەکانی بیجاڕ گوندەکانی دیواندەرە گوندەکانی دێولان گوندەکانی سنە گوندەکانی سەقز گوندەکانی سەوڵاوا گوندەکانی قوروە گوندەکانی کامیاران گوندەکانی مەریوان
وتاری پەیوەندیدار	ناوەند: سنە زمان: کوردی (ناوەندی، باشووری، ھەورامی) و ئازەری ئایین: سوننەی شافعی و شیعە مێژوو: میرنشینی ئەردەڵان
بابەتی گەشتیاری	زرێبار ھەورامان ئەشکەوتی کەرەفتوو قەڵای زێویە ئاویەر باڵەخانەی خەسرەوئاوا زەماوەندی پیرشالیار مزگەوتی دوومنارە مزگەوتی شێخ مەزهەر چیای چلچەمە حەمام حاج ساڵە بازاڕی سەقز بازاڕی سنە بەنداوی لەگزی ساکز قورئانی نگڵ باڵەخانەی سالار سەعید (مووزەخانەی سنە)