بۆ ناوەڕۆک بازبدە

وەرزێری

دەستکاریی گرێدانەکان
لە ئینسایکڵۆپیدیای ئازادی ویکیپیدیاوە
جووتیارێکی ئیندۆنیزی کە خەریکی کێڵانی زەوییە

وەرزێری یان کشتوکاڵ یەکێکە لە پیشە ھەرە دێرینەکانی مرۆڤایەتی. مەبەستی سەرەکی بریتییە لە چاندنی سەوزە و میوە و بەخێوکردنی ئاژەڵ، کە دەبێتە ھۆی بژیوی بۆ وەرزێران (ئەو کەسەی کە وەرزێری دەکات).[١] گرفتەکانی وەرزێری لە جیھاندا نەبوونی باران و تۆوی پێویست و پاڵپشتی دەوڵەت و چەند خاڵێکی تره. بەرھەمە کشتوکاڵییە سەرەکییەکان دەتوانرێت بە شێوەیەکی بەرفراوان پۆلێن بکرێن بۆ کۆمەڵێک خۆراک، ڕیشاڵ، سووتەمەنی و کەرەستەی خاو (وەک تەگەر). پۆلەکانی خۆراک بریتین لە: دانەوێڵەەکان، سەوزە، میوە، ڕۆن، گۆشت، شیر، کوارگ و ھێلکە.[٢]

زیاتر لە یەک له سێی کرێکارانی جیھان لە کەرتی کشتوکاڵدا دامەزراون، ھەرچەندە ژمارەی کرێکارانی کشتوکاڵی لە وڵاتانی پێشکەوتوودا بەدرێژایی سەدەکان بە شێوەیەکی بەرچاو کەمی کردووە. ئابووری کشتوکاڵی زۆر گرنگە بۆ گەشەی ئابووری؛ لە ساڵی ٢٠١٨دا، ٤٪ی تێکڕای بەرھەمی ناوخۆیی لە جیھان و لە ھەندێک وڵاتانی گەشەسەندوو زیاتر لە ٢٥٪ی بەرھەمی ناوخۆیی پێکدێنێت.[٣] بەکارھێنانی ئاوی شیرین سەر بە کەرتی کشتوکاڵە و کشتوکاڵ دەبێتە ھۆی پیسبوون و بەفیڕۆدانی ئاو. یەک له سێی خۆراک کە لە ئاستی جیھانیدا بەرھەم دەھێنرێت یان لەناو دەچێت یان بەفیڕۆ دەچێت.

بەخێوکردنی مۆدێرن، بەخێوکردنی ڕوەک، ماددە کیمیایییە کشتوکاڵییەکانی وەک قڕکەر و پێو، و پێشکەوتنە تەکنیکییەکانی دیکە بەرھەمی کێڵگەکانیان زۆر زیاد کردووە، ھەرچەندە زیانێکی بەرفراوانی ژینگەیییان گەیاندووە ھەندێک لەم کێشە ژینگەییانەی کە بریتین لە: کاریگەرییەکان لەسەر گەرمبوونەوەی جیھان، کەمبوونەوەی ئاوی زەوی، دارستانبڕین، بەرگری دژەزیندەیی و پیسبوونی دیکە.

مێژوو

[دەستکاری]

مێژووی وەڕزێری و کشتوکاڵ دەگەڕێتەوە بۆ ١٠ ھەزار[٤] ساڵ لەمەوبەر، لە ھەموو جیھاندا مەودایەکی زۆڕی ھەیە.

زۆربوونی وەرزێڕی و کشتوکاڵ بووە ھۆی زیادبوونی ژمارەی دانیشتووانی مرۆڤ له جیهاندا.[٥] کشتوکاڵ بە شێوەیەکی سەربەخۆ لە بەشێک لە جیھان دەستی پێکرد و کۆمەڵێک ڕوەکی ھەمەچەشنی لەخۆگرتبوو. بەلانی کەمەوە ١١ ناوچەی جیاواز لە جیھانی کۆن و جیھانی تازە بە ناوەندی ھەمەجۆریی یان ناوەندی سەرچاوە ناسراون.[٦] تۆوی کێوی لە نزیکەی ١٠٥ ھەزار ساڵ لەمەوبەرەوە کۆدەکرایەوە و وەک خۆراک و شتی خواردنی بەکاردەھێنرا.

شۆڕشی کشتوکاڵی

[دەستکاری]
شۆڕشی کشتوکاڵی عەرەبی کە لە ئەندلوس (ئیسپانیای موسڵمانان) دەستی پێکرد، بە شێواز و بەرھەمی نوێ شۆڕشی لە بواری کشتوکاڵدا کرد.[٧]

لە سەدەکانی ناوەڕاستدا، چ لە جیھانی ئیسلامی و چ لە ئەورووپا، کشتوکاڵ بە شێوازە نوێیەکانی چاندن و چاندنی بەرھەمی نوێ گۆڕانکاری بەسەردا ھات، لەوانەش ھێنانە ناوەوەی شەکر و برنج و کەتان و دارە میوەکان (لەوانەش درەختی پرتەقاڵ) بۆ ئەورووپا لە ڕێگەی ئەندەلوسەوە.[٨] لە دوای ساڵی ١٤٩٢ی زایینی، ئاڵوگۆڕی کۆڵۆمبیا بەرھەمی جیھانی نوێی وەک گەنمەشامی و پەتاتە و تەماتە و پەتاتەی شیرین و مانیۆک ھێنایە ئەورووپا و بەرھەمی جیھانی کۆن وەک گەنم و جۆ و برینج و بزن و ھەروەھا ئاژەڵە ماڵییەکانی وەک ئەسپ، ئاژەڵ و مەڕ و بزنی بردە ئەمریکا.[٩] ئاودێری، خولانەوەی بەرھەم و پیتاندن لەلایەن شۆڕشی کشتوکاڵی بەریتانیا لە سەدەی ١٧ بەدواوە گۆڕدرا، کە ڕێگەی بە گەشەکردنی زۆری دانیشتووان دا. لە ساڵی ١٩٠٠ەوە بەرھەمی کشتوکاڵی لە وڵاتانی پێشکەوتوو و تا ڕادەیەک لە وڵاتانی تازەپێگەیشتودا بە شێوەیەکی بەرچاو زیادی کردووە بەھۆی میکانیزەکردن و گۆڕینی ئامێرە کشتوکاڵییەکان بە ھێزی مرۆیی، ھەروەھا بەکارھێنانی پێوانەی کیمیایی و ژەھری کشتوکاڵی و بەخێوکردنی ھەڵبژێردراو.

جۆرەکانی کشتوکاڵ

[دەستکاری]

بەخێوکردنی ئاژەڵ بەڕێوەبردنی ئاژەڵە ماڵییەکان دەگرێتەوە. لە شوانکاری کۆچەریدا، مەڕەکانی ئاژەڵ لە شوێنێکەوە بۆ شوێنێکی تر دەڕۆن بۆ گەڕان بەدوای لەوەڕگە و عەلوە و ئاودا. ئەم جۆرە لە بەخێوکردنی ئاژەڵ لە ناوچە وشک و نیوە وشکەکانی سەحرای گەورە و ئاسیای ناوەندی و ھەندێک ناوچەی ھیندوستان ئەنجام دەدرێت.[١٠]

لە کشتوکاڵی نۆڕەیی، ڕووبەرێکی بچووکی داڕستان بە بڕین و سووتاندنی دارەکان پاکدەکرێتەوە. زەوی پاککراوە بۆ چاندنی بەرھەمی ھەمیشەیی بەکاردەھێنرێت تاوەکو خاکەکە زۆڕ نەزۆک دەبێت و ناوچەکە جێھێڵراوە. پارچە زەوییەکی تر ھەڵدەبژێردرێت و پرۆسەکە دووبارە دەکرێتەوە. ئەم جۆرە کشتوکاڵە بە شێوەیەکی سەرەکی لەو ناوچانە ئەنجام دەدرێت کە بارانێکی زۆریان لێدەبارێت، کە دارستانەکە بە خێرایی نوێ دەبێتەوە. ئەم شێوازە لە باکووری ڕۆژھەڵاتی ھیندستان، باشووری ڕۆژھەڵاتی ئاسیا و حەوزی ئەمازۆن بەکاردەھێنرێت.[١١]

کشتوکاڵی بژێوی بۆ دابینکردنی پێداویستییەکانی خێزان یان ناوخۆیی ئەنجام دەدرێت، کەمێک دەمێنێتەوە بۆ گواستنەوە بۆ ناوچەکانی تر. ئەم جۆرە کشتوکاڵە بە شێوەیەکی زۆڕ لەو ناوچانەی ئاسیا کە بارانبارینی وەرزییان ھەیە و باشووری ڕۆژھەڵاتی ئاسیا ئەنجام دەدرێت.[١٢] نزیکەی ٢٫٥ ملیار جووتیاری بژێوی لە ساڵی ٢٠١٨دا کاریان کردووە و نزیکەی ٦٠٪ی زەوییە کشتوکاڵییەکانیان چاندووە.[١٣]

کشتوکاڵی چڕ یان پیشەسازی بریتییە لە چاندن بۆ زۆرترین بەرھەمھێنان، بە ڕێژەی کەمی زەوی و بەکارھێنانی زۆر لە شتومەک (ئاو، پێداویستی، قڕکەر و ئۆتۆماتیکی). ئەم جۆرە کشتوکاڵە زیاتر لە وڵاتانی پێشکەوتوو ئەنجام دەدرێت.[١٤][١٥] گەشەی کشتوکاڵی ئەندامی بووەتە ھۆی لێکۆڵینەوەی نوێ لە تەکنەلۆژیای بەدیل وەک بەڕێوەبردنی یەکگرتووی ئافاتەکان، بەخێوکردن،[١٦] و کشتوکاڵی ژینگەیی کۆنترۆڵکراو.[١٧][١٨]

کشتوکاڵی ھاوچەرخ

[دەستکاری]

بارودۆخ

[دەستکاری]
گەوترەترین بەرھەمی کشتوکاڵی لە جیھاندا سەر بە وڵاتی چینە[١٩]

لە سەدەی بیستەمدا کشتوکاڵی چڕ بەرھەمھێنانی زیاد و زۆڕ کڕد. لەم شێوازەی کشتوکاڵەدا بەکارھێنانی پێو و قڕکەری دەستکرد زیاد دەکرێت و لەبەر ئەوە ھێزی کاری کەمتر بەکاردەھێندڕێت؛ بەڵام ئەم شێوازە پیسبوونی ئاو زیاد دەکات و زۆرجار بە یارمەتی کشتوکاڵی پشتگیری دەکرێت. لە ساڵانی ڕابردوودا ئەم شێوازەی کشتوکاڵ بەھۆی کاریگەرییە ژینگەیییەکانی وێرانکەرەوە ڕووبەڕووی کاردانەوەی توند بووەتەوە و ئەمەش بووەتە ھۆی جووڵە لە بواری کشتوکاڵی ئۆرگانیک و کشتوکاڵی چاکسازی و کشتوکاڵی بەردەوامدا.[٢٠] یەکێتی ئەورووپا کە بۆ یەکەمجار لە ساڵی ١٩٩١ خۆراکی بایۆلۆجی پەسەند کڕد و لە ساڵی ٢٠٠٥ دەستی بە چاکسازی لە سیاسەتی کشتوکاڵی ھاوبەش (CAP) کرد بۆ نەھێشتنی یارمەتییە کشتوکاڵییەکانی پەیوەست بە کەلوپەلەکان، ھێزێکی سەرەکی بووە لەم بزووتنەوەیەدا.[٢١] دەکڕێت لە نێو پێشکەوتنە تەکنەلۆژییەکانی ئەم دوایییەدا باس لە خۆراکە جیناتییەکان بکرێت کە قبوڵکردنی زۆری لەگەڵدا بووە. زیادبوونی داواکڕدن لەسەر بەرھەمە کشتوکاڵییە غەیرە خۆراکییەکان بۆ بەرھەمھێنانی سووتەمەنی بایۆلۆجی،[٢٢] گۆڕینی بەکارھێنانی زەوییە کشتوکاڵییەکان، زیادبوونی تێچووی گواستنەوە، گۆڕانی کەشوھەوا، زیادبوونی خواست لەسەر کاڵای بەکاربەر لە چین و ھیندوستان و زیادبوونی ژمارەی دانیشتووان،[٢٣] ئاسایشی خۆراک لە زۆڕێک لە وڵاتان. ھەڕەشە لە ناوچەکانی جیھان دەکات.[٢٤][٢٥][٢٦][٢٧][٢٨] سندوقی نێودەوڵەتی بۆ گەشەپێدانی کشتوکاڵی پێی وایە، بە لەبەرچاوگرتنی ئەزموونی لەباری ڤێتنام، زیادکردنی کشتوکاڵی جووتیارانی بچووک دەتوانێت بەشێک بێت لە چارەسەری نیگەرانییەکان سەبارەت بە نرخی خۆراک و ئاسایشی خۆراکی گشتی.[٢٩] وەرینی خاک و نەخۆشییەکانی وەک ژەنگاویبوونی لقەکان نیگەرانی سەرەکی جیھانین؛[٣٠] نزیکەی ٤٠٪ی ھەموو زەوییە کشتوکاڵییەکانی جیھان ڕووبەڕووی وەرینی توندی خاک بوونەتەوە.[٣١][٣٢] لە ساڵی ٢٠١٥دا چین زۆرترین بەرھەمی کشتوکاڵی لە جیھاندا ھەبووە و لە دوای ئەویش یەکێتیی ئەورووپا و ھیندستان و ئەمریکا دێن.

ھێزی کار

[دەستکاری]
ھێڵکاری بەراوردکردنی ڕێژەی دامەزراندن لە کەرتی کشتوکاڵ

بەپێی تیۆری سێ کەرتی، ژمارەی ئەو کەسانەی کە لە کشتوکاڵ و چالاکییە سەرەتایییەکانی تردا دامەزراون (وەک ماسیگرتن) دەتوانێت زیاتر لە ٨٠٪ بێت لە وڵاتانی کەم پێشکەوتوو و کەمتر لە ٢٪ لە وڵاتانی زۆر پێشکەوتوو.[٣٣] لە دوای شۆڕشی پیشەسازییەوە، زۆرێک لە وڵاتان گواستراونەتەوە بۆ ئابوورییە پێشکەوتووەکان و ڕێژەی ئەو کەسانەی کە لە بواری کشتوکاڵدا کاردەکەن، بە شێوەیەکی بەردەوام کەمی کردووە. بۆ نموونە لە ماوەی سەدەی ١٦دا لە ئەورووپا لە نێوان ٥٥ بۆ ٧٥٪ی خەڵک خەریکی کشتوکاڵ بوون. لە سەدەی نۆزدەھەمدا ئەم ڕێژەیە بۆ ٣٥–٦٥٪ دابەزی.[٣٤] ئەمڕۆ ئەم بڕە لە ١٠٪ کەمترە لەو وڵاتانە.[٣٣] لە سەرەتای سەدەی بیست و یەکەمدا نزیکەی یەک ملیار کەس، واتە زیاتر لە یەک لەسەر سێی ھێزی کاری ھەبوو، لە بواری کشتوکاڵدا دامەزران. ٧٠٪ی ھەموو دامەزراندنی منداڵان لە جیھاندا لەم کەرتەدایە و لە زۆرێک لە وڵاتان زۆرترین ڕێژەی ژنان لە ھەر پیشەسازییەکدا دامەزراندووە.[٣٥] کەرتی خزمەتگوزاری لە ساڵی ٢٠٠٧دا وەک گەورەترین خاوەنکار لە جیھاندا کەرتی کشتوکاڵی تێپەڕاند.[٣٦]

سەلامەتی

[دەستکاری]

کشتوکاڵ بەتایبەتی کشتوکاڵ وەک پیشەسازییەکی مەترسیدار دەمێنێتەوە و ھێشتا جووتیاران لە سەرانسەری جیھاندا مەترسی برینداربوونی پەیوەندیدار بە کار و نەخۆشی سییەکان و لەدەستدانی بیستن بەھۆی ژاوەژاو و نەخۆشییەکانی پێست و ھەروەھا ھەندێک شێرپەنجەی پەیوەست بە بەکارھێنانی ماددە کیمیایییەکان و بەرکەوتنیان لەسەرە. بەرکەوتنی خۆر بۆ ماوەیەکی درێژ. لە کێڵگە پیشەسازییەکان زۆربەی برینداربوونەکان پەیوەندییان بە بەکارھێنانی ئامێری کشتوکاڵییەوە ھەیە و ھۆکاری سەرەکی برینداربوونی کشتوکاڵی کوشندە لە وڵاتانی پێشکەوتوودا وەرگەڕانی تراکتۆرەکانە.[٣٧] ھەروەھا قڕکەر و ماددە کیمیایییەکانی تر کە لە کشتوکاڵدا بەکاردەھێنرێن دەتوانن مەترسیدار بن بۆ سەر تەندروستی کرێکاران و ئەو کرێکارانەی بەرکەوتەی قڕکەر دەبن لەوانەیە تووشی نەخۆشی بن یان منداڵیان ھەبێت کە کەموکوڕی لەدایکبوونیان ھەبێت.[٣٨] وەک پیشەسازییەک کە مرۆڤەکان بەزۆری وەک خێزان کاردەکەن و لە کێڵگەکاندا دەژین، تەواوی خێزانەکان دەتوانن بەرکەوتەی برینداربوون و نەخۆشی و مردن بن.[٣٩] تەمەنی ٠ تا ٦ ساڵ ڕەنگە دانیشتووانێکی تایبەت بن کە لە کشتوکاڵدا لاوازن.[٤٠] ھۆکارە سەرەکییەکانی برینداربوونی کوشندە لە نێوان گەنجانی کرێکاری کێڵگەکاندا بریتین لە خنکان، ڕووداوەکانی پەیوەست بە ئامێرەکان، و لێخوڕین، لەوانەش ئۆتۆمبێلی ڕشتن.[٣٩][٤٠][٤١]

ڕێکخراوی نێودەوڵەتی کار کشتوکاڵ بە «یەکێک لە مەترسیدارترین کەرتە ئابوورییەکان» دەزانێت.[٤٢] مەزەندە دەکات کە ڕێژەی مردنی ساڵانەی پەیوەست بە کار لە نێوان کڕێکارانی وەرزێڕی و کشتوکاڵدا بەلانیکەم ١٧٠ ھەزار کەسە، کە دوو ھێندەی تێکڕای پیشەکانی دیکەیە. جگە لەوەش زۆرجار شێواز و جۆڕەکانی مردن و برینداربوون و نەخۆشی پەیوەست بە چالاکییە کشتوکاڵییەکانەوە ڕاپۆرت ناکرێت.[٣٥] ئەم ڕێکخراوە لە ساڵی ٢٠٠١ ڕێککەوتننامەی سەلامەتی و تەندروستی لە کشتوکاڵدا ئامادەکرد کە کۆمەڵێک مەترسی زۆڕ لە کارە کشتوکاڵییەکان و خۆپاراستن لەم مەترسیانە و ئەو ڕۆڵەی کە پێویستە ئەو کەس و ڕێکخراوانەی کە لە بواری کشتوکاڵدا کاردەکەن بیگێڕن لەخۆدەگرێت.[٤٢]

تەکنەلۆژیا و زانست لە کشتوکاڵدا

[دەستکاری]

لە نێوان ساڵانی ١٩٦٠ و ٢٠٠٠، بەرھەمی بەرھەمە سەرەکییەکان لە وڵاتانی کەم داھات و مامناوەندی وەک مەکسیک و ھیندستان بە شێوەیەکی بەرچاو زیادی کردووە. ھۆکاری ئەمەش بە شێوەیەکی سەرەکی پێشکەوتنی زانستی و پەرەسەندنی سەرچاوەی نوێی وزە بوو. لە کۆتایییەکانی ١٩٥٠ سەدەی ڕابردوودا زۆربەی جووتیارانی وڵاتانی داھات بەرز بەنزین و کارەبایان بەکارھێنا بۆ کارپێکردنی ئامێرەکانیان. تراکتۆرەکان جێگەی دڕندەی بارگرانی و بزوێنەری ھەڵمیان گرتەوە.[٤٣]

لە ئێستادا نزیکەی ھەموو جووتیاران بە تایبەت لە وڵاتانی داھات بەرز پشت بە ماددە کیمیایییەکان دەبەستن بۆ کۆنترۆڵکردنی ئافاتەکان. لەگەڵ بەکارھێنانی ماددە کیمیایییەکان زیان و نرخی بەرھەمەکان بە شێوەیەکی بەرچاو کەم بووەتەوە.[٤٣]

ھەزاران ساڵە جووتیاران پشتیان بە پێوانەی سروشتی بەستووە بۆ تەواوکەر یان زیادکردنی ماددە خۆراکییەکان لە خاکدا. ھەندێک لە جووتیاران، بە تایبەت ئەوانەی بەرھەمی ئۆرگانیک دەچێنن، ھێشتا پێوانەی سروشتی بەکاردەھێنن. لە سەرەتای ساڵانی ١٨٠٠ زانایان بۆیان دەرکەوت کە کام توخم پێویستە بۆ گەشەکردنی ڕوەک: نایترۆجین، فۆسفۆر و پۆتاسیۆم. لە ئێستادا زۆرێک لە جووتیاران پێوانەی کیمیایی بەکاردەھێنن کە نیترات و فۆسفاتیان تێدایە چونکە ئەم پێوانە بەرھەمی بەروبووم زۆر زیاد دەکات.[٤٣]

چاندن بە ئاو شێوازێکە بۆ گەشەکردنی ڕوەکەکان بە بەکارھێنانی گیراوەی خۆراکی بنەمای ئاو لەبری خاک و دەتوانێت ژێرخانێکی دانەوێڵەیی یان میدیای گەشەکردن وەک ڤێرمیکولیک، کۆیر یان پەرلایت لەخۆبگرێت[٤٤]

کشتوکاڵی ئەمڕۆ جۆرەکانی چاندن لەخۆدەگرێت وەکو ھایدرۆپۆنیک و کشتوکاڵی ئاوی. ھەردووکیان بریتین لە کشتوکاڵی ئاوی. ھایدرۆپۆنیکس زانستی گەشەکردنی ڕوەکەکانە لە گیراوەی خۆراکیدا. تەنھا یەک دۆنم گیراوەی خۆراکی دەتوانێت زیاتر لە ٥٠ ھێندەی بڕی کاھوو بەرھەم بھێنێت کە لە ھەمان بڕی خاکدا گەشە دەکات. کشتوکاڵی ئاوی، کە بە شێوەیەکی سەرەکی چاندنی ماسی و توێکڵە ماسییە، لە ھەزاران ساڵ لەمەوبەرەوە لە چین و ھیندستان و میسر ئەنجام دەدرێت. ئەمڕۆ لە گۆل و گۆم و زەریاکان و ئاوەکانی تر لە سەرانسەری جیھاندا پراکتیزە دەکرێت. ھەندێک جۆری کشتوکاڵی ئاوی، وەک بەخێوکردنی کرێش، لە زۆرێک لە وڵاتانی ئاسیا و ئەمریکای لاتین بوونەتە پیشەسازییەکی گرنگ. ترۆلینگ لەژێر زەویدا کاریگەری لەسەر ئیکۆسیستەمی زەریاکان ھەبووە. لە ڕاوکردنی ژێر زەویدا تۆڕی زەبەلاح بە بەلەمی ماسیگرتنەوە دەبەسترێتەوە و بە درێژایی بنی زەریاکە دەکێشرێت. تۆڕەکان سەلەمون و کالم دەگرن، بەڵام ھەروەھا نیشتووەکانی بنی زەریاکە تێکەڵ دەکەن.[٤٣]

دروستکردنی جۆرە نوێیەکانی گەنم و دانەوێڵەی دیکە کاریگەرییەکی بەرچاوی لەسەر دروستبوونی شۆڕشی سەوز ھەبوو. دامەزراوەی فۆرد و دامەزراوەی ڕۆکفیلەر بەشدارییەکی زۆریان لە گەشەسەندنی سەرەتاییدا لە مەکسیکدا کرد.[٤٥][٤٦] یەکێک لە سەرکردە سەرەکییەکانی شۆڕشی سەوز زانای کشتوکاڵی نۆرمان بۆرلاگ بوو کە بە (باوکی شۆڕشی سەوز) ناودەبردرێت، لە ساڵی ١٩٧٠. ھەروەھا خەڵاتی نۆبێلی ئاشتی وەرگرتووە.[٤٧]

بۆ چەندین سەدە مرۆڤ لەڕێگەی تاقیکردنەوەکانەوە جۆری نوێی ڕوەک و ئاژەڵیان بەخێو کردووە. لە ماوەی ساڵانی پەنجا و شەستەکاندا زانایان جۆرە نوێیەکانی گەنم و برنجی بەرھەمداریان پەرەپێدا. ئەوان بە مەکسیک و بەشێک لە ئاسیایان ناساند. لە ئەنجامدا بەرھەمی دانەوێڵە لەو ناوچانەدا زیادی کرد. ئەم تاقیکردنەوە بوێرە لە کشتوکاڵدا ناوی لێنراوە " شۆڕشی سەوز ". لەگەڵ سەرکەوتنی شۆڕشی سەوزدا کێشەکان ھاتنە ئاراوە. بۆ بەرھەمھێنانی بەرھەمی زۆر، جۆرە نوێیەکان پێویستیان بە پێوانەی کیمیایی و قڕکەر و ئاودێری ھەبوو. لە زۆرێک لە وڵاتانی کەم داھات و مامناوەند جووتیارانی سەربەخۆ توانای کڕینی تەکنەلۆژیای نوێیان نییە و کۆمپانیا گەورەکان دەستیان بەسەر کشتوکاڵدا گرتووە. ھەروەھا بەرھەمە نوێیەکان و بەرھەمە بەرزەکان فشار دەخەنە سەر ڕوەک و ئاژەڵە ڕەسەنەکان.[٤٣]

لە ساڵانی حەفتاکانی سەدەی ڕابردووەوە زاناکان بۆیان دەرکەوت کە دەتوانن جینەکان ڕێکبخەنەوە و جینی نوێ زیاد بکەن بۆ بەرەوپێشبردنی بەرگری نەخۆشی و بەرھەمھێنان و تایبەتمەندییە خوازراوەکانی دیکە لە بەرھەم و ئاژەڵدا. ئەم زیندەوەرە دەستکاریکراوانەی بۆماوەیی ئێستا لە وڵاتانی پێشکەوتوودا باون.[٤٣] بایووەتەکنەلۆژیا ڕێگە بە زاناکان دەدات دەستکاری دی ئێن ئەی میکرۆب و ڕوەک و گیاندارەکان بکەن. ئەو زیندەوەرە ئەندازیارییە بۆماوەییانەی کە مادەی بۆماوەیی یان DNA یان لە جۆرەکانی ترەوە ھەیە پێیان دەوترێت زیندەوەری گۆڕاو. بۆ نموونە دەتوانرێت جینێک لە ڕوەکێکی ڕەسەنی جەمسەری باکوورەوە زیاد بکرێت بۆ دی ئێن ئەی ڕوەکێکی شووتی بۆ زیادکردنی بەرگریی شووتی لە سەرما و بەم شێوەیە وەرزی گەشەکردنی درێژ بکاتەوە. ئەم شووتییە نوێیە ڕوەکێکی گۆڕدراوی جینی دەبێت.[٤٣]

بایووەتەکنەلۆژیا پێشکەوتنی لە بەخێوکردنی ئاژەڵدا ھێناوەتە ئاراوە. ئاژەڵە کێڵگەکانی ئەمڕۆ گەورەترن و خێراتر گەشە دەکەن لە ئاژەڵەکانی پێشوو. بۆ نموونە ئاژەڵ ئاژەڵێکی لەوەڕێنەرە. سیستەمی ھەرسکردنی پەرەی سەندووە بۆ پرۆسێسکردنی چیمەن. گەنمەشامی و دانەوێڵەکانی تر دەبنە ھۆی ترشبوونی کۆئەندامی ھەرسکردنی مانگا. ئەمەش ئاسانکاری دەکات بۆ گەشەکردنی بەکتریا مەترسیدارەکان (وەک ئی. کۆلای). ھەوکردنی بەکتریا زیانی بۆ ئاژەڵەکان دەبێت و ھەروەھا دەتوانێت شیر و گۆشت پیس بکات کە مرۆڤ دەیخوات. ئانتیبایۆتیکەکان لە دی ئێن ئەی گەنمەشامی خواردندا جێگیر دەکرێن بۆ ڕێگریکردن لەم جۆرە ھەوکردنە. ئانتیبایۆتیکەکان لە ساڵانی ١٩٥٠ەوە بۆ ھاندانی گەشەکردن لە ئاژەڵدا بەکاردەھێنرێن. بە تێپەڕبوونی کات ئەم کارە بووەتە ھۆی دروستبوونی بەکتریا بەرگریکارەکانی دژە زیندەیی لە ئاژەڵ و مرۆڤدا. ھەروەھا زۆرێک لە مانگاکان ستیرۆیدی ئەنابۆلیک یان ھۆرمۆنی گەشەکردنیان پێدەدرێت بۆ ئەوەی گەورەتر و خێراتر گەشە بکەن.[٤٣]

ڕەنگە جووتیارانی پیشەسازی لە ئەمریکا تەنھا ھەزار دۆنم گەنمەشامی بچێنن. چاندنی تەنھا یەک بەرھەم لەسەر پارچە زەوییە گەورەکان بە تاک کشتوکاڵ ناسراوە. بۆ دروێنەکردنی ئەو بەرھەمە، جووتیاران ئامێری دروێنەی میکانیکی بەکاردەھێنن کە گوێی گەنمەشامی ھەڵدەگرێت و دەیخاتە ناو سەبەتەیەکەوە.[٤٣]

کێڵگە مۆدێرنەکان و کارەکانی کشتوکاڵی زۆر جیاوازن لە چەند دەیەیەک لەمەوبەر. ھۆکاری سەرەکی پێشکەوتنی تەکنۆلۆژیایە، لەوانەش ھەستەوەر و ئامێر و ئامێر و تەکنۆلۆژیای زانیاری. کشتوکاڵی ئەمڕۆ بە شێوەیەکی گشتی تەکنەلۆژیای ئاڵۆز وەک ڕۆبۆت، ھەستەوەری پلەی گەرمی و شێ، وێنەی ئاسمانی و تەکنەلۆژیای جی پی ئێس بەکاردەھێنێت.[٤٨] ئەمڕۆ جووتیاران پێویست ناکات ئاو و پێو و قڕکەر بە شێوەیەکی یەکسان لە سەرتاسەری کێڵگەکەدا بەکاربھێنن. بەڵکو دەتوانن کەمترین بڕ بەکاربھێنن و ناوچە زۆر تایبەتەکان بکەنە ئامانج، یان تەنانەت بە شێوەیەکی جیاواز مامەڵە لەگەڵ تاکە ڕوەکەکان بکەن.[٤٨] تەکنەلۆژیای ڕۆبۆتی ڕێگە بە چاودێریکردن و بەڕێوەبردنی متمانەپێکراوتر دەدات بۆ سەرچاوە سروشتییەکانی وەک ھەوا و ئاو. ھەروەھا کۆنترۆڵی زیاتر دەدات بە بەرھەمھێنەران بەسەر بەرھەمھێنانی ڕوەک و ئاژەڵ، پرۆسێسکردن، دابەشکردن و ھەڵگرتن.[٤٨]

کشتوکاڵی ورد ڕێبازێکی تەکنەلۆژیایە بۆ بەڕێوەبردنی کشتوکاڵی کە چاودێری و پێوانە و شیکاری پێویستییەکانی کێڵگە و بەرھەمەکان دەکات. کشتوکاڵی ورد ئامانجی زیادکردنی کارایی و بەرھەمھێنان و کەمکردنەوەی تێچووی شتومەک و باشترکردنی بەردەوامیی ژینگەیە.[٤٩] داھێنان و وەرگرتنی کشتوکاڵی ورد وابەستەی ئەم ڕەوتانەی خوارەوە بووە: داتا گەورەکان و توانا شیکارییە پێشکەوتووەکانی، ڕۆبۆتیک، وێنەی ئاسمانی، ھەستەوەرەکان و پێشبینی پێشکەوتووی کەشوھەوای ناوخۆیی.[٤٩] کشتوکاڵی ورد تەکنەلۆژیا نوێیەکانی سەرھەڵدانی سەردەمی زانیاری لەگەڵ پیشەسازی کشتوکاڵی پێگەیشتوو تێکەڵ دەکات. کشتوکاڵی ورد سیستەمێکی بەڕێوەبردنی بەرھەمی یەکگرتووە کە ھەوڵدەدات جۆر و بڕی زانیارییەکانی ناوەوە لەگەڵ پێداویستییە ڕاستەقینەکانی بەرھەم بۆ ناوچە بچووکەکان لە کێڵگەیەکدا بگونجێنێت. جیاوازی نێوان کشتوکاڵی ورد و کشتوکاڵی تەقلیدی ئاستی بەڕێوەبردنیانە. کشتوکاڵی ورد ڕێبازێکی سیستەمەکانە بۆ کشتوکاڵ.[٥٠]

کاریگەرییەکانی ژینگە

[دەستکاری]

کاریگەری و تێچوونەکانی

[دەستکاری]
پیسبوونی ئاو لە ئاوی زەوییەکی گوندنشین بەھۆی ڕژانی ئاوی چالاکییە کشتوکاڵییەکان لە نیوزلەندا

کشتوکاڵ لە ڕێگەی کاریگەرییەکانی وەک زیانگەیاندن بە سروشت (بەتایبەت ڕوەککوژ و مێروکوژەکان)، ڕژانی پێوانەی کیمیایی، بەکارھێنانی ئاوی زۆر و لەناوبردنی ژینگەی سروشتی، چەندین تێچووی دەرەکی بەسەر کۆمەڵگادا دەسەپێنێت. ھەڵسەنگاندنی کشتوکاڵی ساڵی ٢٠٠٠ لە ئینگلتەرا کۆی تێچووی دەرەکی بۆ ساڵی ١٩٩٦ بە ٢٣٤٣ ملیۆن پاوەند یان ٢٠٨ پاوەند بۆ ھەر ھێکتارێک داناوە.[٥١] شیکارییەکی ساڵی ٢٠٠٥ بۆ ئەم تێچوونانە لە ئەمریکا گەیشتە ئەو ئەنجامەی کە زەوییە کشتوکاڵییەکان نزیکەی ٥–١٦ ملیار دۆلاری تێدەچێت (٣٠–٩٦ دۆلار بۆ ھەر ھێکتارێک)، لەکاتێکدا بەرھەمھێنانی ئاژەڵ ٧١٤ ملیۆن دۆلاری تێدەچێت.[٥٢] ھەردوو توێژینەوەکە کە تەنھا لەسەر کاریگەرییە دارایییەکان بوو، گەیشتنە ئەو ئەنجامەی کە پێویستە زیاتر بکرێت بۆ ناوەکیکردنی تێچووی دەرەکی. ھیچ کام لەم دوو لێکۆڵینەوەیە یارمەتییەکان لە شیکارییەکانیاندا نەخستەڕوو، بەڵام ئاماژەیان بەوە کردووە کە یارمەتییەکان کاریگەرییان لەسەر تێچووی کشتوکاڵ بۆ کۆمەڵگاش ھەیە.[٥١][٥٢]

لە ساڵی ٢٠١٠ پانێڵی سەرچاوە نێودەوڵەتییەکانی بەرنامەی ژینگەی نەتەوە یەکگرتووەکان کاریگەرییەکانی بەکارھێنان و بەرھەمھێنانی ژینگەیی ھەڵسەنگاند. ئەم توێژینەوەیە دەری خستووە کە کشتوکاڵ و بەکارھێنانی خۆراک گرنگترین ھۆکارن کە دەبنە ھۆی فشاری ژینگەیی، بەتایبەتی گۆڕانی شوێنی نیشتەجێبوون، گۆڕانی کەشوھەوا، بەکارھێنانی ئاو، و دەردانی گازە ژەھراوییەکان. کشتوکاڵ سەرچاوەی سەرەکی ئەو ژەھرانەیە کە دەچنە ناو ژینگەوە، لەنێویاندا مێروکوژەکان، بەتایبەتی ئەوانەی لە چاندنی لۆکە بەکاردەھێنرێن.[٥٣]

کێشەی ئاژەڵداری

[دەستکاری]

بەرپرسێکی باڵای نەتەوە یەکگرتووەکان، ھێنینگ شتاینفێڵد، ڕای گەیاندووە کە «ئاژەڵداری یەکێکە لە گرنگترین بەشداربووان لە جددیترین کێشە ژینگەیییەکانی ئەمڕۆدا».[٥٤] بەرھەمھێنانی ئاژەڵ ٧٠٪ی کۆی ئەو زەوییە داگیردەکات کە بۆ کشتوکاڵ بەکاردەھێنرێت یان ٣٠٪ی ڕووی خاکی زەوی. بەخێوکردنی ئاژەڵ یەکێکە لە گەورەترین سەرچاوەکانی بەرھەمھێنانی گازی گەرمخانەیی، کە ١٨٪ی دەردانی گازی گەرمخانەیی جیھان پێکدەھێنێت، کە بە ھاوتای CO2 دەپێورێت. بۆ بەراوردکردن، کۆی گشتی دەردانی CO2 لە ھەموو سیستەمەکانی گواستنەوە ١٣٫٥٪ یە. کشتوکاڵ بەرپرسە لە ٦٥٪ی بەرھەمھێنانی ئۆکسیدی نایترۆجی پەیوەست بە مرۆڤەوە (کە توانای گەرمبوونی جیھانی ٢٦٩ ھێندەی CO 2) و ٣٧٪ی ھەموو میتانی بەرھەم ھێنراوی مرۆڤ (کە توانای گەرمبوونی جیھانی ٢٣ ھێندەی CO ی ھەیە 2) و ھەروەھا بەرپرسە لە ٦٤٪ی دەردانی گازی ژەھراوی. زۆڕبوونی ئاژەڵداری وەک ھۆکارێکی سەرەکی لە دارستانبڕین باس دەکرێت. لە حەوزی ئەمازۆن، ئێستا ٧٠٪ی ئەو ناوچانەی پێشتر دارستانیان تێدابووە لەلایەن لەوەڕگە داگیرکراوە و ئەوەی دیکەش بۆ دابینکردنی خۆراک بەکاردەھێنرێت.[٥٥] ھەروەھا ئاژەڵداری لە ڕێگەی دارستانبڕین و تێکچوونی زەوییەوە جۆراوجۆری زیندوو کەم دەکاتەوە. سەرەڕای ئەوەش، بەرنامەی ژینگەی نەتەوە یەکگرتووەکان ڕای گەیاندووە کە «پێشبینی دەکرێت دەردانی میتانی لە ئاژەڵە جیھانییەکانەوە تا ساڵی ٢٠٣٠ بە ڕێژەی ٦٠٪ زیاد بکات بە پشتبەستن بە شێوازەکانی ئێستا و شێوازی بەکارھێنان».[٥٦]

پرسی ئاو و زەوی

[دەستکاری]

گۆڕینی زەوی، واتە بەکارھێنانی زەوی بۆ بەرھەمھێنانی کاڵا و خزمەتگوزاری، گرنگترین ڕێگایە کە مرۆڤ دەتوانێت ئیکۆسیستەمی زەوی بگۆڕێت و ھێزی بزوێنەری لەدەستدانی جۆراوجۆری زیندووەکانە. کۆی گشتی ئەو زەویانەی کە مرۆڤ دەگۆڕێت لە ٣٩ بۆ ٥٠٪ مەزەندە دەکرێت.[٥٧] تێکچوونی زەوی و دابەزینی درێژخایەن لە کارکردن و بەرھەمھێنانی ئیکۆسیستەمدا لەسەر ٢٤٪ی زەوی لە سەرانسەری جیھاندا ڕوودەدات و زەوییە کشتوکاڵییەکانیش زۆر فراوان بووە.[٥٨] لە ڕاپۆرتەکەی نەتەوە یەکگرتووەکان-فاودا، بەڕێوەبردنی زەوی وەک بزوێنەری تێکچوونی زەوی باسکراوە و ڕاپۆرتەکان باس لەوە دەکەن کە ژیانی ١٫٥ ملیار و نیو کەس پشت بە زەوییە تێکچووەکان دەبەستێت. لەناوچوون دەتوانێت بە مانای دارستانبڕین، بیابانبوون، وەرینی خاک، لەناوبردنی کانزاکان یان لەناوبردنی کیمیایی (ترشبوونی خاک و شووتی خاک) بێت.[٥٩]

  • بڕی ئەو زەوییەی کە بۆ ھەر کیلۆیەک بەرھەمی کشتوکاڵی بەکاردێت. بەپێی ئەم داتایانە، بۆ بەرھەمھێنانی یەک کیلۆ بەرخ و گۆشتی مەڕ لەسەر زەوییەک کە ڕووبەرەکەی ٣٦٩٫٨١ مەتر چوارگۆشەیە، ھەر کیلۆیەک گەنم و جاجیم ٣٫٨٥ مەتر چوارگۆشە، برنج ٢٫٨ مەتر چوارگۆشە، جۆ ١٫١١ مەتر چوارگۆشە، و… تەماتە ٠. ٨ مەتر چوارگۆشەیە و سێو پێویستی بە ٠٫٦٣ مەتر چوارگۆشەیە.
    بڕی ئەو زەوییەی کە بۆ ھەر کیلۆیەک بەرھەمی کشتوکاڵی بەکاردێت. بەپێی ئەم داتایانە، بۆ بەرھەمھێنانی یەک کیلۆ بەرخ و گۆشتی مەڕ لەسەر زەوییەک کە ڕووبەرەکەی ٣٦٩٫٨١ مەتر چوارگۆشەیە، ھەر کیلۆیەک گەنم و جاجیم ٣٫٨٥ مەتر چوارگۆشە، برنج ٢٫٨ مەتر چوارگۆشە، جۆ ١٫١١ مەتر چوارگۆشە، و… تەماتە ٠. ٨ مەتر چوارگۆشەیە و سێو پێویستی بە ٠٫٦٣ مەتر چوارگۆشەیە.
  • بڕی ئاوی شیرین کە بۆ ھەر کیلۆیەک بەرھەمی کشتوکاڵی کۆدەکرێتەوە. بەپێی ئەم داتایانە، بەرھەمھێنانی ھەر کیلۆیەک برنج پێویستی بە ٢٢٤٨ لیترە، ھەر کیلۆیەک گەنم پێویستی بە ٦٤٨ لیترە، ھەر کیلۆیەک گەنمەشامی پێویستی بە ٢١٦ لیترە، ھەروەھا ھەر کیلۆیەک
    بڕی ئاوی شیرین کە بۆ ھەر کیلۆیەک بەرھەمی کشتوکاڵی کۆدەکرێتەوە. بەپێی ئەم داتایانە، بەرھەمھێنانی ھەر کیلۆیەک برنج پێویستی بە ٢٢٤٨ لیترە، ھەر کیلۆیەک گەنم پێویستی بە ٦٤٨ لیترە، ھەر کیلۆیەک گەنمەشامی پێویستی بە ٢١٦ لیترە، ھەروەھا ھەر کیلۆیەک

بە لەناوبردنی بافەرە سروشتییەکانی نێوان مرۆڤ و ئاژەڵ و کەمکردنەوەی جۆراوجۆری زیندوو و دروستکردنی کۆمەڵەیەکی گەورەی ئاژەڵی ھاوشێوەی بۆماوەیی، کشتوکاڵ دەبێتە ھۆی زیادبوونی نەخۆشییە باوەکانی مرۆڤ و ئاژەڵ وەک نەخۆشی کۆرۆنای ساڵی ٢٠١٩.[٦٠][٦١] یۆترۆفیکاسیۆن، بوونی مادەی خۆراکی زۆر لە ئیکۆسیستەمی ئاوییدا کە دەبێتە ھۆی گوڵکردنی قەوزە و کەمبوونەوەی ئۆکسجین، دەبێتە ھۆی لەدەستدانی ماسی و جۆراوجۆری زیندوو و وا دەکات ئاو نەگونجێت بۆ خواردنەوە و بەکارھێنانی پیشەسازی دیکە. زیادەڕۆیی لە پیتاندنی بەروبوومەکان و ھەروەھا بەخێوکردنی ئاژەڵداری بە چڕیی بەرز دەبێتە ھۆی ڕژانی ئاو کە ماددە خۆراکییەکانی تێدایە (بە شێوەیەکی سەرەکی نایترۆجین و فسفۆر) و لە زەوییە کشتوکاڵییەکان دەیشۆرێت. ئەم ماددە خۆراکیانە گرنگترین پیسکەری ناخاڵن کە دەبنە ھۆی وەرینی ئیکۆسیستەمی ئاوی و پیسبوونی ئاوی ژێر زەوی و کاریگەری زیانبەخشیان لەسەر دانیشتووانی مرۆڤ ھەیە.[٦٢] ھەروەھا پێوەکان جۆراوجۆری زیندەیی زەوی کەم دەکەنەوە بە زیادکردنی کێبڕکێ بۆ ڕووناکی و یارمەتیدانی ئەو جۆرانەی کە توانای بەکارھێنانی ماددە خۆراکییە زیادکراوەکانیان ھەیە.[٦٣] کشتوکاڵ ھۆکاری سەرەکی کشانەوەی ئاوە لە ئاوی ژێرزەوی و لە ئێستادا ئەم سەرچاوانەی بە ڕێژەیەکی ناپایەدار بەکاردەھێنرێن. لە مێژە زانراوە کە ئاوی ژێرزەوی لە ناوچە ھەمەچەشنەکانی وەک باکووری چین و باکووری ڕووباری گەنجس و ڕۆژاوای ئەمریکا کەم دەبنەوە و لێکۆڵینەوە نوێیەکان ئەم کێشانە درێژ دەکەنەوە بۆ ئاوی سەرزەوی لە ئێران و مەکسیک و سعودیە.[٦٤] زیادبوونی فشارەکان لەسەر سەرچاوەکانی ئاو لە پیشەسازی و ناوچە شارییەکان بەو مانایەیە کە کەمی ئاو لە زیادبووندایە و کشتوکاڵ بەرەوڕووی تەحەدای بەرھەمھێنانی خۆراکی زیاترە بۆ دانیشتووانی جیھان کە لە زیادبووندایە لەگەڵ کەمبوونەوەی سەرچاوە ئاوییەکان.[٦٥] ھەروەھا بەکارھێنانی ئاوی کشتوکاڵی دەتوانێت ببێتە ھۆی کێشەی گەورەی ژینگەیی، لەوانە لەناوبردنی تاڵاوگە سروشتییەکان، بڵاوبوونەوەی نەخۆشییە گواستراوەکانی ئاو، و تێکچوونی زەوی لە ڕێگەی شووتی خاک و تاڵاوکردنەوە، ئەگەر ئاودێری بە ھەڵە ئەنجام بدرێت.[٦٦]

قڕکەر

[دەستکاری]
ڕشاندنی قڕکەر بەسەر زەوی.

بەکارھێنانی قڕکەر کە لە ساڵی ١٩٥٠ دەستی پێکردووە، لە سەرانسەری جیھاندا بۆ ٢٫٥ ملیۆن تۆن لە ساڵێکدا زیادی کردووە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا لەدەستدانی بەرھەم بەھۆی ئافاتەکانەوە تاڕادەیەک بەردەوام بووە.[٦٧] ڕێکخراوی تەندروستی جیھانی لە ساڵی ١٩٩٢دا مەزەندەی کردووە کە ساڵانە سێ ملیۆن ژەھراویبوونی قڕکەر ڕوودەدات و لە ئەنجامدا ٢٢٠ ھەزار کەس گیانیان لەدەستداوە.[٦٨] قڕکەرەکان لەسەر بنەمای بەرگریی ئافاتەکان بەرامبەر بە قڕکەرەکان ھەڵدەبژێردرێن و ئەمەش دەبێتە ھۆی دروستبوونی دۆخێک کە پێی دەوترێت «سووڕی قڕکەر» کە تێیدا پێویستە ژەھری نوێ بەرھەمبھێنرێت بەھۆی بەرگریی ئافاتەکان بەرامبەر بە قڕکەرەکان.[٦٩]

ھەندێک پێیان وایە «ڕێگای ڕزگارکردنی ژینگە» و ڕێگریکردن لە برسێتی بەکارھێنانی قڕکەر و کشتوکاڵی چڕ یان پیشەسازییە بۆ بەرھەمھێنانی زۆر. نموونەیەکی ئەم بۆچوونە لە لاپەڕەی یەکەمی ماڵپەڕی سەنتەری پرسە خۆراکییە جیھانییەکان بە ڕستەی «چاندنی زیاتر لە ھەر ھێکتارێکدا زەوییەکی زیاتر بۆ سروشت بەجێدەھێڵێت» ببینرێت.[٧٠][٧١] بەڵام ڕەخنەگران دەڵێن کە ئاڵوگۆڕکردن لە نێوان ژینگە و پێویستی خۆراک حەتمی نییە و قڕکەرەکان تەنیا جێگەی پراکتیزە کشتوکاڵییە باشەکانی وەک خولانەوەی بەرھەم دەگرنەوە.[٧٢] شێوازی پاڵدان-کێشان بۆ کۆنترۆڵکردنی ئافاتەکانی کشتوکاڵی بریتییە لە بەرھەمھێنانی نێوان بەرھەمەکان، بەکارھێنانی بۆنی ڕوەک بۆ دوورخستنەوەی ئافاتەکان لە بەرھەمەکان (پاڵدان) و ڕاکێشانیان بۆ شوێنێک کە بتوانرێت دووربخرێنەوە (ڕاکێشان).[٧٣]

گۆڕانی کەشوھەوا

[دەستکاری]

گۆڕانی کەشوھەوا و کشتوکاڵ لەسەر ئاستی جیھانی بەیەکەوە گرێدراون. گەرمبوونی زەوی لە ڕێگەی گۆڕانکاری لە تێکڕای پلەی گەرمی، بارودۆخی کەشوھەوای توند و بارانبارین (وەک زریان و شەپۆلی گەرما)؛ گۆڕانکاری لە ئافات و نەخۆشییەکان؛ گۆڕانکاری لە ڕێژەی دووەم کاربۆن دی ئۆکسید لە بەرگەھەوا و چڕیی ئۆزۆنی ڕووی زەوی؛ گۆڕانکاری لە کوالیتی ماددە خۆراکییەکانی ھەندێک خۆراک؛[٧٤] و گۆڕانی بەرزی ئێستای دەریاکان[٧٥]; کاریگەری لەسەر کشتوکاڵ ھەیە. ھەروەھا کاریگەری گەرمبوونی جیھان لەسەر کشتوکاڵ لە ھەمان کاتدا ڕوویداوە و کاریگەرییەکانی بە شێوەیەکی نایەکسان لە سەرانسەری جیھاندا دابەشکراون.[٧٦] گۆڕانی کەشوھەوای داھاتوو ئەگەری زۆرە کاریگەری نەرێنی لەسەر بەرھەمھێنانی بەرھەم لە وڵاتانی گەرمدا ھەبێت، لەکاتێکدا کاریگەرییەکانی لە ناوچە پانییەکانی باکوور ڕەنگە ئەرێنی یان نەرێنی بن.[٧٦] پێدەچێت گەرمبوونی جیھان مەترسی نائاسایشی خۆراک بۆ ھەندێک گرووپی لاواز، وەکو ھەژاران زیاد بکات.[٧٧]

بەدرەوامی

[دەستکاری]

شێوازە کشتوکاڵییەکانی ئێستا بووەتە ھۆی کشانی زۆری سەرچاوەکانی ئاو و وەرینی زۆری خاک و کەمبوونەوەی بەپیتی خاک. ئاوی پێویست نییە بۆ بەردەوامبوون لە کشتوکاڵکردن بە بەکارھێنانی شێوازەکانی ئێستا؛ بۆیە پێویستە پێداچوونەوە بە شێوازی بەکارھێنانی سەرچاوە گرنگەکانی ئاو و زەوی و ئیکۆسیستەم بکرێت بۆ زیادکردنی بەرھەمی بەرھەم. یەکێک لە چارەسەرەکان بریتییە لە بەھادان بە ئیکۆسیستەمەکان، داننان بە ئاڵوگۆڕی ژینگەیی و بژێوی ژیان و ھاوسەنگکردنی مافەکان لە نێوان بەکارھێنەران و بەرژەوەندییە جیاوازەکاندا.[٧٨] ئەو نادادپەروەرییانەی کە لە گرتنەبەری ئەم جۆرە ڕێوشوێنانەدا سەرھەڵدەدەن پێویستیان بە لێکۆڵینەوە ھەیە، وەک تەرخانکردنی ئاو لە ھەژاران بۆ دەوڵەمەندەکان، پاککردنەوەی زەوییە نوێ و دارستانییەکان بۆ دروستکردنی زەوی کشتوکاڵی بەرھەمدارتر، یان پاراستنی سیستەمێکی تاڵاو کە سنووردارکردنی ماسیگرتن مافەکان.[٧٩]

پێشکەوتنە تەکنەلۆژییەکان یارمەتی جووتیاران دەدەن کە ئامراز و سەرچاوەی زیاتریان ھەبێت بۆ ئەوەی کشتوکاڵکردن بەردەوامتر بێت.[٨٠] تەکنەلۆژیا ڕێگەی بە داھێنانەکانی وەکو کشتوکاڵی پاراستن داوە، کە یارمەتی پرۆسەی کشتوکاڵی دەدەن لە ڕێگەی ڕێگریکردن لە لەدەستدانی خاک بەھۆی وەرینی زەوی، کەمکردنەوەی پیسبوونی ئاو و جیاکردنەوەی کاربۆن.[٨١] ڕێوشوێنە ئەگەرییەکانی دیکە بریتین لە کشتوکاڵی پاراستن، باخداری، باشترکردنی لەوەڕاندن، و بایۆچار.[٨٢][٨٣] شێوازەکانی ئێستای کشتوکاڵی تاک بەرھەم لە ئەمریکا ڕێگری دەکەن لە پەسەندکردنی شێوازە بەردەوامەکانی وەک خولانەوەی دوو یان سێ بەرھەم کە چیمەن یان ئەلفەلفا لەگەڵ بەرھەمەکەدا تێکەڵ دەکات لەسەر بنەمای ساڵانە، مەگەر ئامانجە نەرێنییەکانی دەردانی گازی ژەھراوی وەک جیاکردنەوەی کاربۆنی خاک ببنە سیاسەت.[٨٤]

بەرھەمھێنان

[دەستکاری]
نەخشەی جیھانی بەھای بەرھەمی کشتوکاڵی بەرھەم ھێنراو

حکوومەتی چین ھەمووکات ئەولەوییەتێکی گەورەی بە پەرەپێدانی کشتوکاڵ داوە. چین لە ساڵی ١٩٧٨ەوە سیاسەتی چاکسازی و کرانەوەی ھەنگاو بە ھەنگاو جێبەجێ دەکات، ھەروەھا چاکسازی و گەشەپێدانی کشتوکاڵی خێراتر کردووە. بەتایبەت لەم ساڵانەی دواییدا حکوومەتی چین پابەند بووە بەو ئامانجە بە یەکەمایەتیدان بە کارکردن لە بواری کشتوکاڵ و گوندنشین و جووتیاران. چین بە کەمتر لە ١٠٪ی زەوییە کشتوکاڵییەکانی جیھان توانیویەتی چارەکێک لە دانەوێڵەی جیھان بەرھەم بھێنێت و خۆراک بە یەک لەسەر پێنجی دانیشتووانی جیھان بدات، ئەمەش سەرکەوتنێکی گەورەیە لە بەدەستھێنانی ئاسایشی خۆراک و خۆراکی نەک تەنھا لە چین بەڵکو لە… جیھان. لە ئێستادا چین لە پلەی یەکەمی جیھاندایە لە ڕووی بەرھەمھێنانی دانەوێڵە و پەتاتە و میوە و سەوزە و گۆشت و پەلەوەر و ھێلکە و ماسیگرتن.[٨٥]

سیستەمی کشتوکاڵی

[دەستکاری]

سیستەمی بەرھەمھێنان بەپێی سەرچاوە و سنووردارکردنەکانی بەردەست لە کێڵگەکاندا دەگۆڕێت. ئەم سەرچاوە و سنووردارکردنانە بریتین لە: جوگرافیا و کەشوھەوای کێڵگەکە؛ سیاسەتی حکومەت؛ فشارە ئابووری و کۆمەڵایەتی و سیاسییەکان؛ و فەلسەفە و کولتوری جووتیار.[٨٦][٨٧]

خولانەوەی بەرھەم (یان بڕین و سووتاندن) سیستەمێکە کە دارستانەکان دەسوتێنرێن، بەمەش ماددە خۆراکییەکان ئازاد دەبن بۆ پشتگیریکردن لە چاندنی بەرھەمی ساڵانە و ھەمیشەیی بۆ چەند ساڵێک.[٥٩] پاشان پارچە زەوییەکە بۆ گەشەسەندنی دارستانەکە جێدەھێڵرێت و جووتیارەکە دەچێتە پارچە زەوییەکی نوێ و دوای چەند ساڵێک (١٠–٢٠) دەگەڕێتەوە. لە حاڵەتی زیادبوونی چڕیی دانیشتووان، ئەم ماوەیە کەم دەبێتەوە و بۆیە ڕەنگە پێویستی بە بەھێزکردنی زەوییەکە ھەبێت بە پێو و ھەندێک کۆنترۆڵکردنی دەستی ئافاتەکان. چاندنی ساڵانە قۆناغی داھاتووە لە چڕی بەکارھێنانی زەوییەکی کشتوکاڵی کە ماوەی پشوودانی تێدا نییە. لەم حاڵەتەدا پێویستی بە بەھێزکردنی زەوی ھەیە بە پێو و کۆنترۆڵکردنی زۆر زیاتری ئافاتەکان.[٥٩]

پەرەسەندنی زیاتری پیشەسازی لە ژیانی مرۆڤدا بووە ھۆی سەرھەڵدانی چاندنی تاکە بەرھەم. لەم جۆرە کشتوکاڵەدا تەنھا یەک جۆر لەسەر پارچە زەوییەکی زۆر گەورە دەچێنرێت. بەھۆی کەمی جۆراوجۆری زیندوو، بەکارھێنانی ماددە خۆراکییەکان لە سەرانسەری خاکدا یەکسانە و زیانبەخشەکان بە شێوەیەکی زۆر بڵاودەبنەوە. ئەمەش وا دەکات پێویست بکات زیاتر قڕکەر و پێو بەکاربھێنرێت.[٨٧] پۆلیکرۆپکردن، کە چەندین بەرھەم بە یەکەوە لە ساڵێکدا گەشە دەکەن، و ئینتەرکرۆپکردن، کە چەندین بەرھەم لە یەک کاتدا گەشە دەکەن، جۆرەکانی تری سیستەمی بەرھەمھێنانی ساڵانەن کە بە پۆلیکرۆپ ناسراون.[٥٩]

سیستەمی بەرھەمھێنانی ئاژەڵداری

[دەستکاری]
بەخێوکردنی پیشەسازی مریشک لە کێڵگەیەکی پەلەوەر.

بەخێوکردنی ئاژەڵ بریتییە لە بەخێوکردنی ئاژەڵ بۆ بەرھەمھێنانی گۆشت و شیر و ھێلکە و پشم، یان بۆ بەکارھێنانی ھێزی خۆیان بۆ ئەنجامدانی کار و گواستنەوە.[٨٨] ئاژەڵە کارکەرەکانی وەک ئەسپ، ئێستر، مانگا، گامێش، وشتر، لاما، کەر و سەگ بۆ چەندین سەدە بەکاردەھێنرێن بۆ یارمەتیدانی چاندنی کێڵگە و دروێنەکردنی بەرھەم و شەڕکردن لەگەڵ ئاژەڵەکانی تر و گواستنەوەی بەرھەمی کشتوکاڵی.[٨٩]

لە ماوەی نیوەی دووەمی سەدەی بیستەمدا، بەخێوکەران سەرنجیان خستە سەر دروستکردنی جۆری ئاژەڵ و ڕەگەزی یەکتر کە بەرھەمھێنان زیاد دەکات بە بەکارھێنانی بەخێوکردن، لە ھەمان کاتدا تا ڕادەیەکی زۆر پێویستی پاراستنی جۆراوجۆری بۆماوەیی پشتگوێ خست. ئەم ڕەوتە بووەتە ھۆی کەمبوونەوەی بەرچاوی جۆراوجۆری بۆماوەیی و سەرچاوەکان لە نێوان جۆرەکانی ئاژەڵدا، ئەمەش بووەتە ھۆی دابەزینی جۆرە بەرگریکارەکانی نەخۆشی و گونجاوی ناوخۆیی کە پێشتر لە نێوان جۆرە تەقلیدییەکاندا دیار بوون.[٩٠]

سیستەمی بێ زەوی پشت بە خۆراکی دەرەوەی کێڵگە دەبەستێت، ئەمەش ڕەنگدانەوەی نەبوونی پەیوەندی نێوان بەرھەم و ئاژەڵەکانە کە لە وڵاتانی OECDدا دەبینرێن. پێوانەی دەستکرد زیاتر پشتی پێ دەبەسترێت بۆ بەرھەمھێنانی بەرھەمە کشتوکاڵییەکان، بەکارھێنانی پێوەکان بووەتە تەحەدا و ھەروەھا سەرچاوەی پیسبوون.[٩١]

شێوازەکانی بەرھەمھێنان

[دەستکاری]
چاندنی زەوییەکی کشتوکاڵی

کشتوکاڵ واتە شکاندنی خاک بە ئامرازەکانی وەکو گاسن یان شکێنی کلۆد بۆ ئامادەکردنی بۆ چاندن، تێکەڵکردنی ماددە خۆراکییەکان، یان کۆنترۆڵکردنی زیانبەخشەکان. چڕی کشتوکاڵ دەتوانێت لە ئاسایییەوە بگۆڕێت بۆ بێ کشتوکاڵکردن (کونکردنی ڕاستەوخۆ). کشتوکاڵکردن دەتوانێت بەرھەمھێنان زیاد بکات بە گەرمکردنی خاک و تێکەڵکردنی پێو و کۆنترۆڵکردنی گژوگیا، بەڵام وا دەکات خاکەکە زیاتر تووشی وەرینی زەوی بێت، ماددە ئۆرگانییەکان شی دەکاتەوە کە CO 2 دەردەدات، ھەروەھا زۆری و جۆراوجۆری زیندەوەرانی خاک کەمدەکاتەوە.[٩٢][٩٣]کۆنتڕۆڵکردنی ئافاتەکان بریتییە لە بەڕێوەبردنی گژوگیا و مێروو و کۆپان و نەخۆشی. بۆ ئەمەش شێوازی کیمیایی (قڕکەر)، بایۆلۆجی (کۆنتڕۆڵی بایۆلۆجی)، میکانیکی (خاک) و کولتووری بەکاردەھێنرێت. شێوازە کولتوورییەکان بریتین لە: خولانەوەی بەرھەم، چاندنی ڕوەکی داپۆشراو، چاندنی تێکەڵاو، کۆمپۆستکردن، دوورکەوتنەوە و بەرگری. بەڕێوەبردنی یەکگرتووی ئافاتەکان ھەوڵدەدات ھەموو ئەم ڕێگایانە بەکاربھێنێت بۆ ئەوەی ژمارەی ئافاتەکان ئەوەندە کەم بێت کە زیانە ئابوورییەکە قبوڵکراو بێت، و پێشنیاری قڕکەر دەکات وەک دوا ڕێگە.[٩٤]

بەڕێوەبردنی ماددە خۆراکییەکان ھەم ئەو سەرچاوانەی کە وەک ماددە خۆراکییەکان بەکاردەھێنرێن و ھەم شێوازەکانی بەکارھێنانیان لەخۆدەگرێت. ئەو ماددە خۆراکیانەی کە بەرھەمە کشتوکاڵییەکان پێویستن دەتوانن پێوانەی کیمیایی، پێوی ئاژەڵ، پێوانەی گەڵا، کۆمپۆست و کانزاکان بن.[٩٥] ھەروەھا دەتوانرێت ماددە خۆراکییەکانی ڕوەکی بەرھەم بە بەکارھێنانی تەکنیکە کولتوورییەکانی وەک خولانەوەی بەرھەم یان ماوەی بێ بەرھەم بەڕێوەبچێت. بۆ زیادکردنی پیتی ئاژەڵ بۆ سەر زەوییەکە، دەتوانرێت ئاژەڵ و ئاژەڵ لەو زەوییە ڕابگیرێت کە بڕیارە بەرھەمەکەی لێ بچێنرێت، یان دەتوانرێت بە شێوەیەکی دەستکرد بە شێوەی تەڕ یان وشک لەسەر خاکەکە بڵاوبکرێتەوە.[٩٦][٩٢]

بەڕێوەبردنی ئاو لەو شوێنانەدا پێویستە کە بارانبارین بەس بێت یان گۆڕاو بێت، کە تا ڕادەیەک لە زۆربەی ناوچەکانی جیھان ڕوودەدات.[٥٩] ھەندێک لە جووتیاران ئاودێری بەکاردەھێنن بۆ تەواوکردنی بارانبارین. لە ھەندێک ناوچە، وەک دەشتە گەورەکان لە ئەمریکا و کەنەدا، جووتیاران بۆ پاراستنی شێی خاک بەکاردێنن بۆ ئەوەی لە ساڵی دواتردا بۆ چاندنی بەروبووم بەکاریبھێنن.[٩٧] ٧٠٪ی بەکارھێنانی ئاوی شیرین لە جیھاندا پەیوەندی بە کشتوکاڵەوە ھەیە.[٩٨]

سەرچاوەکان

[دەستکاری]
  1. ^ Safety and health in agriculture. International Labour Organization. 1999. p. 77. ISBN 978-92-2-111517-5. لە 22 July 2011 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە 13 September 2010 ھێنراوە. defined agriculture as 'all forms of activities connected with growing, harvesting and primary processing of all types of crops, with the breeding, raising and caring for animals, and with tending gardens and nurseries'. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |archive-date= (یارمەتی)
  2. ^ https://data.worldbank.org/indicator/NV.AGR.TOTL.CD?most_recent_value_desc=true
  3. ^ https://www.worldbank.org/en/topic/agriculture/overview
  4. ^ Agriculture's Sustainable Future: Breeding Better Crops
  5. ^ Bocquet-Appel، Jean-Pierre (2011-07-29). «When the World's Population Took Off: The Springboard of the Neolithic Demographic Transition». Science (بە ئینگلیزی). 333 (6042): 560–561. doi:10.1126/science.1208880. ISSN 0036-8075. PMID 21798934.
  6. ^ Larson، Greger (2014-04-29). «Current perspectives and the future of domestication studies». Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 111 (17): 6139–6146. doi:10.1073/pnas.1323964111. ISSN 0027-8424. PMC 4035915. PMID 24757054.{{cite journal}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: PMC format (بەستەر)
  7. ^ Watson، Andrew M. (1974). «The Arab Agricultural Revolution and Its Diffusion, 700–1100». The Journal of Economic History. 34 (1): 8–35. doi:10.1017/s0022050700079602.
  8. ^ National Geographic (2015). Food Journeys of a Lifetime. National Geographic Society. p. 126. ISBN 978-1-4262-1609-1.
  9. ^ Crosby, Alfred. «The Columbian Exchange». The Gilder Lehrman Institute of American History. لە ٣ی تەممووزی ٢٠١٣ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ١١ی ئایاری ٢٠١٣ ھێنراوە.
  10. ^ Blench، Roger (2001). Pastoralists in the new millennium (PDF). FAO. pp. 11–12. لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ١ی شوباتی ٢٠١٢ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٩ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٣ ھێنراوە. {{cite book}}: زیاتر لە یەک دانە لە |ناونیشانی ئەرشیڤ= و |archive-url= دیاری کراوە (یارمەتی)
  11. ^ «Shifting cultivation». Survival International. لە ٢٩ی ئابی ٢٠١٦ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٨ی ئابی ٢٠١٦ ھێنراوە.
  12. ^ Waters, Tony (2007). The Persistence of Subsistence Agriculture: life beneath the level of the marketplace. Lexington Books.
  13. ^ «Chinese project offers a brighter farming future». Editorial. Nature. 555 (7695): 141. 7 March 2018. Bibcode:2018Natur.555R.141.. doi:10.1038/d41586-018-02742-3. PMID 29517037. {{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
  14. ^ «Encyclopædia Britannica's definition of Intensive Agriculture». لە ڕەسەنەکە لە ٥ی تەممووزی ٢٠٠٦ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٩ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
  15. ^ «BBC School fact sheet on intensive farming». لە ڕەسەنەکە لە ٩ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٥ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٩ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
  16. ^ Poincelot، Raymond P. (1986). «Organic Farming». Toward a More Sustainable Agriculture. pp. 14–32. doi:10.1007/978-1-4684-1506-3_2. ISBN 978-1-4684-1508-7. {{cite book}}: |work= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  17. ^ «The cutting-edge technology that will change farming». Agweek. 9 November 2018. لە ڕەسەنەکە لە 23 November 2018 ئەرشیڤ کراوە. لە 23 November 2018 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date=، |date=، و |archive-date= (یارمەتی)
  18. ^ Charles, Dan (3 November 2017). «Hydroponic Veggies Are Taking Over Organic, And A Move To Ban Them Fails». NPR. لە 24 November 2018 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |date= (یارمەتی)
  19. ^ «UNCTADstat – Table view». لە ٢٠ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٧ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٦ی تشرینی دووەمی ٢٠١٧ ھێنراوە.
  20. ^ Scheierling, Susanne M. (1995). «Overcoming agricultural pollution of water: the challenge of integrating agricultural and environmental policies in the European Union, Volume 1». The World Bank. لە ڕەسەنەکە لە ٥ی حوزەیرانی ٢٠١٣ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٥ی نیسانی ٢٠١٣ ھێنراوە.
  21. ^ «CAP Reform». European Commission. 2003. لە ١٧ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٠ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ١٥ی نیسانی ٢٠١٣ ھێنراوە.
  22. ^ Smith, Kate (8 March 2008). «2008: The year of global food crisis». The Herald. لە 11 April 2013 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. {{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= و |archive-date= (یارمەتی)
  23. ^ «The global grain bubble». The Christian Science Monitor. 18 January 2008. لە 30 November 2009 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە 26 September 2013 ھێنراوە. {{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date=، |date=، و |archive-date= (یارمەتی)
  24. ^ «The cost of food: Facts and figures». BBC. 16 October 2008. لە ڕەسەنەکە لە 20 January 2009 ئەرشیڤ کراوە. لە 26 September 2013 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date=، |date=، و |archive-date= (یارمەتی)
  25. ^ Walt, Vivienne (27 February 2008). «The World's Growing Food-Price Crisis». Time. لە ڕەسەنەکە لە ٢٩ی تشرینی دووەمی ٢٠١١ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٩ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٣ ھێنراوە. {{cite journal}}: زیاتر لە یەک دانە لە |ناونیشانی ئەرشیڤ= و |archive-url= دیاری کراوە (یارمەتی); نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
  26. ^ Watts, Jonathan (4 December 2007).
  27. ^ Mortished, Carl (7 March 2008).
  28. ^ Borger, Julian (26 February 2008).
  29. ^ «Food prices: smallholder farmers can be part of the solution». International Fund for Agricultural Development. لە ڕەسەنەکە لە ٢٨ی ئایاری ٢٠١٣ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٤ی نیسانی ٢٠١٣ ھێنراوە. {{cite web}}: |archive-date= / |archive-url= timestamp mismatch; 2013-05-28 suggested (یارمەتی)
  30. ^ «Wheat Stem Rust – UG99 (Race TTKSK)». FAO. لە ٧ی کانوونی دووەمی ٢٠١٤ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ٦ی کانوونی دووەمی ٢٠١٤ ھێنراوە.
  31. ^ Sample, Ian (31 August 2007).
  32. ^ «Africa may be able to feed only 25% of its population by 2025». Mongabay. 14 December 2006. لە ڕەسەنەکە لە 27 November 2011 ئەرشیڤ کراوە. لە 15 July 2016 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date=، |date=، و |archive-date= (یارمەتی)
  33. ^ ئ ا «Labor Force – By Occupation». The World Factbook. Central Intelligence Agency. لە ڕەسەنەکە لە ٢٢ی ئایاری ٢٠١٤ ئەرشیڤ کراوە. لە ٤ی ئایاری ٢٠١٣ ھێنراوە.
  34. ^ Allen, Robert C. «Economic structure and agricultural productivity in Europe, 1300–1800» (PDF). European Review of Economic History. 3: 1–25. لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ٢٧ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٤ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٩ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٣ ھێنراوە. {{cite journal}}: زیاتر لە یەک دانە لە |ناونیشانی ئەرشیڤ= و |archive-url= دیاری کراوە (یارمەتی)
  35. ^ ئ ا «Agriculture: A hazardous work». International Labour Organization. ١٥ی حوزەیرانی ٢٠٠٩. لە ١ی نیسانی ٢٠١٨ ھێنراوە.
  36. ^ «Services sector overtakes farming as world's biggest employer: ILO». The Financial Express. Associated Press. 26 January 2007. لە ڕەسەنەکە لە 13 October 2013 ئەرشیڤ کراوە. لە 24 April 2013 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date=، |date=، و |archive-date= (یارمەتی)
  37. ^ «NIOSH Workplace Safety & Health Topic: Agricultural Injuries». Centers for Disease Control and Prevention. لە ٢٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٧ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ١٦ی نیسانی ٢٠١٣ ھێنراوە.
  38. ^ «NIOSH Pesticide Poisoning Monitoring Program Protects Farmworkers». Centers for Disease Control and Prevention. 2011. doi:10.26616/NIOSHPUB2012108. لە 2 April 2013 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە 15 April 2013 ھێنراوە. {{cite journal}}: بیرخستنەوەی journal پێویستی بە |journal= ھەیە (یارمەتی); نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |archive-date= (یارمەتی)
  39. ^ ئ ا «NIOSH Workplace Safety & Health Topic: Agriculture». Centers for Disease Control and Prevention. لە ٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٧ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ١٦ی نیسانی ٢٠١٣ ھێنراوە.
  40. ^ ئ ا Weichelt، Bryan (17 February 2018). «Supplemental surveillance: a review of 2015 and 2016 agricultural injury data from news reports on AgInjuryNews.org». Injury Prevention. 25 (3): injuryprev–2017–042671. doi:10.1136/injuryprev-2017-042671. PMID 29386372. {{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
  41. ^ Staff، The PLOS ONE (6 September 2018). «Correction: Towards a deeper understanding of parenting on farms: A qualitative study». PLOS ONE (بە ئینگلیزی). 13 (9): e0203842. Bibcode:2018PLoSO..1303842.. doi:10.1371/journal.pone.0203842. ISSN 1932-6203. PMC 6126865. PMID 30188948. {{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: unflagged free DOI (بەستەر)
  42. ^ ئ ا «Safety and health in agriculture». International Labour Organization. ٢١ی ئازاری ٢٠١١. لە ١ی نیسانی ٢٠١٨ ھێنراوە.
  43. ^ ئ ا ب پ ت ج چ ح خ «The Art and Science of Agriculture» (بە ئینگلیزی). education.nationalgeographic.org. لە ڕەسەنەکە لە ١٦ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٣ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٩ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٣ ھێنراوە."The Art and Science of Agriculture" ١٦ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٣ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە..
  44. ^ «Hydroponics | National Agricultural Library». www.nal.usda.gov. لە ٢١ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
  45. ^ Wright, Angus, "Downslope and North: How Soil Degradation and Synthetic Pesticides Drove the Trajectory of Mexican Agriculture through the Twentieth Century" in Christopher R. Boyer, A Land Between Waters: Environmental Histories of Modern Mexico. Tucson: University of Arizona Press 2012, pp. 22–49.
  46. ^ Gary Toenniessen et al. "Building an alliance for a green revolution in Africa." Annals of the New York academy of sciences 1136.1 (2008): 233–242. online
  47. ^ Easterbrook، Gregg (January 1997). «Forgotten Benefactor of Humanity». The Atlantic. لە March 24, 2023 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= (یارمەتی)
  48. ^ ئ ا ب «Agriculture Technology» (بە ئینگلیزی). www.nifa.usda.gov.
  49. ^ ئ ا «Precision Agriculture- Revolutionizing Agriculture» (بە ئینگلیزی). www.cropin.com.
  50. ^ «Precision Agriculture: An Introduction» (بە ئینگلیزی). extension.missouri.edu.
  51. ^ ئ ا Pretty، J. (2000). «An assessment of the total external costs of UK agriculture». Agricultural Systems. 65 (2): 113–136. doi:10.1016/S0308-521X(00)00031-7. لە 13 January 2017 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. {{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |archive-date= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |displayauthors= چاوپۆشیی لێ کرا (|display-authors= پێشنیار کراوە) (یارمەتی)
  52. ^ ئ ا Tegtmeier، E. M. (2005). «External Costs of Agricultural Production in the United States» (PDF). The Earthscan Reader in Sustainable Agriculture. لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ٥ی شوباتی ٢٠٠٩ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٢ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٣ ھێنراوە. {{cite journal}}: زیاتر لە یەک دانە لە |ناونیشانی ئەرشیڤ= و |archive-url= دیاری کراوە (یارمەتی)
  53. ^ International Resource Panel (2010). «Priority products and materials: assessing the environmental impacts of consumption and production». United Nations Environment Programme. لە ڕەسەنەکە لە ٢٤ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٢ ئەرشیڤ کراوە. لە ٧ی ئایاری ٢٠١٣ ھێنراوە.
  54. ^ «Livestock a major threat to environment». UN Food and Agriculture Organization. ٢٩ی تشرینی دووەمی ٢٠٠٦. لە ڕەسەنەکە لە ٢٨ی ئازاری ٢٠٠٨ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٤ی نیسانی ٢٠١٣ ھێنراوە.
  55. ^ Steinfeld، H. (2006). «Livestock's Long Shadow – Environmental issues and options» (PDF). Rome: U.N. Food and Agriculture Organization. لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ٢٥ی حوزەیرانی ٢٠٠٨ ئەرشیڤ کراوە. لە ٥ی کانوونی یەکەمی ٢٠٠٨ ھێنراوە.
  56. ^ UNEP, 2011, Towards a Green Economy: Pathways to Sustainable Development and Poverty Eradication, https://www.unenvironment.org/search/node?keys=Towards+a+Green+Economy:+Pathways+to+Sustainable+Development+and+Poverty+Eradication ٤ی تەممووزی ٢٠٢٠ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
  57. ^ Vitousek, P. M. (1997). «Human Domination of Earth's Ecosystems». Science. 277 (5325): 494–499. CiteSeerX 10.1.1.318.6529. doi:10.1126/science.277.5325.494.
  58. ^ Bai, Z.G. (November 2008). «Global assessment of land degradation and improvement: 1. identification by remote sensing» (PDF). FAO/ISRIC. لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ١٣ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٣ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٤ی ئایاری ٢٠١٣ ھێنراوە.
  59. ^ ئ ا ب پ ت "Farming Systems: Development, Productivity, and Sustainability", pp. 25–57 in Chrispeels
  60. ^ «Science points to causes of COVID-19». United Nations Environmental Programm. United Nations. لە ٢٤ی حوزەیرانی ٢٠٢٠ ھێنراوە.
  61. ^ Carrington، Damian (17 June 2020). «Pandemics result from destruction of nature, say UN and WHO». The Guardian. لە 24 June 2020 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |date= (یارمەتی)
  62. ^ Carpenter, S. R. (1998). «Nonpoint Pollution of Surface Waters with Phosphorus and Nitrogen». Ecological Applications. 8 (3): 559–568. doi:10.1890/1051-0761(1998)008[0559:NPOSWW]2.0.CO;2. {{cite journal}}: |hdl-access= پێویستی بە |hdl= ھەیە (یارمەتی)
  63. ^ Hautier، Y. (2009). «Competition for Light Causes Plant Biodiversity Loss After Eutrophication» (PDF). Science (Submitted manuscript). 324 (5927): 636–638. Bibcode:2009Sci...324..636H. doi:10.1126/science.1169640. PMID 19407202.
  64. ^ Li, Sophia (١٣ی ئابی ٢٠١٢). «Stressed Aquifers Around the Globe». The New York Times. لە ٢ی نیسانی ٢٠١٣ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ٧ی ئایاری ٢٠١٣ ھێنراوە.
  65. ^ «Water Use in Agriculture». FAO. November 2005. لە ڕەسەنەکە لە ١٥ی حوزەیرانی ٢٠١٣ ئەرشیڤ کراوە. لە ٧ی ئایاری ٢٠١٣ ھێنراوە.
  66. ^ «Water Management: Towards 2030». Food and Agriculture Organization. March 2003. لە ڕەسەنەکە لە ١٠ی ئایاری ٢٠١٣ ئەرشیڤ کراوە. لە ٧ی ئایاری ٢٠١٣ ھێنراوە.
  67. ^ Pimentel, D. (1996). «Public health risks associated with pesticides and natural toxins in foods». Radcliffe's IPM World Textbook. لە ڕەسەنەکە لە ١٨ی شوباتی ١٩٩٩ ئەرشیڤ کراوە. لە ٧ی ئایاری ٢٠١٣ ھێنراوە.
  68. ^ Our planet, our health: Report of the WHO commission on health and environment.
  69. ^ "Strategies for Pest Control", pp. 355–383 in Chrispeels
  70. ^ Avery, D.T. (2000). Saving the Planet with Pesticides and Plastic: The Environmental Triumph of High-Yield Farming. Indianapolis: Hudson Institute.
  71. ^ «Center for Global Food Issues». Center for Global Food Issues. لە ڕەسەنەکە لە ٢١ی شوباتی ٢٠١٦ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٤ی تەممووزی ٢٠١٦ ھێنراوە.
  72. ^ Lappe, F. M. ; Collins, J. ; Rosset, P. (1998).
  73. ^ Cook, Samantha M. (2007). «The use of push-pull strategies in integrated pest management». Annual Review of Entomology. 52: 375–400. doi:10.1146/annurev.ento.52.110405.091407. PMID 16968206.
  74. ^ Milius، Susan (13 December 2017). «Worries grow that climate change will quietly steal nutrients from major food crops». Science News. لە 21 January 2018 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |date= (یارمەتی)
  75. ^ Hoffmann, U. , Section B: Agriculture – a key driver and a major victim of global warming, in: Lead Article, in: Chapter 1, in Hoffmann, U.، ed. (2013). Trade and Environment Review 2013: Wake up before it is too late: Make agriculture truly sustainable now for food security in a changing climate. Geneva, Switzerland: United Nations Conference on Trade and Development (UNCTAD). pp. 3, 5. لە ڕەسەنەکە لە 28 November 2014 ئەرشیڤ کراوە. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |archive-date= (یارمەتی)
  76. ^ ئ ا Porter, J. R. , et al. , Executive summary, in: Chapter 7: Food security and food production systems (archived 5 November 2014), in IPCC AR5 WG2 A (2014). Field, C. B.؛ et al. (eds.). Climate Change 2014: Impacts, Adaptation, and Vulnerability. Part A: Global and Sectoral Aspects. Contribution of Working Group II (WG2) to the Fifth Assessment Report (AR5) of the Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC). Cambridge University Press. pp. 488–489.{{cite book}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: ناوە ژمارەیییەکان: authors list (بەستەر)
  77. ^ Paragraph 4, in: Summary and Recommendations, in: HLPE (June 2012). Food security and climate change. A report by the High Level Panel of Experts (HLPE) on Food Security and Nutrition of the Committee on World Food Security. Rome, Italy: Food and Agriculture Organization of the United Nations. p. 12. لە ڕەسەنەکە لە ١٢ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٤ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٢ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٣ ھێنراوە. {{cite book}}: زیاتر لە یەک دانە لە |ناونیشانی ئەرشیڤ= و |archive-url= دیاری کراوە (یارمەتی)
  78. ^ Boelee, E.، ed. (2011). «Ecosystems for water and food security». IWMI/UNEP. لە ڕەسەنەکە لە ٢٣ی ئایاری ٢٠١٣ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٤ی ئایاری ٢٠١٣ ھێنراوە.
  79. ^ Molden, D. «Opinion: The Water Deficit» (PDF). The Scientist. لە ١٣ی کانوونی دووەمی ٢٠١٢ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە (PDF). لە ٢٣ی ئابی ٢٠١١ ھێنراوە.
  80. ^ Safefood Consulting, Inc. (2005). «Benefits of Crop Protection Technologies on Canadian Food Production, Nutrition, Economy and the Environment». CropLife International. لە ڕەسەنەکە لە ٦ی تەممووزی ٢٠١٣ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٤ی ئایاری ٢٠١٣ ھێنراوە.
  81. ^ Trewavas, Anthony (2004). «A critical assessment of organic farming-and-food assertions with particular respect to the UK and the potential environmental benefits of no-till agriculture». Crop Protection. 23 (9): 757–781. doi:10.1016/j.cropro.2004.01.009.
  82. ^ Griscom، Bronson W. (2017). «Natural climate solutions». Proceedings of the National Academy of Sciences. 114 (44): 11645–11650. Bibcode:2017PNAS..11411645G. doi:10.1073/pnas.1710465114. ISSN 0027-8424. PMC 5676916. PMID 29078344.
  83. ^ National Academies Of Sciences، Engineering (2019). Negative Emissions Technologies and Reliable Sequestration: A Research Agenda. National Academies of Sciences, Engineering, and Medicine. pp. 117, 125, 135. doi:10.17226/25259. ISBN 978-0-309-48452-7. PMID 31120708.
  84. ^ National Academies Of Sciences، Engineering (2019). Negative Emissions Technologies and Reliable Sequestration: A Research Agenda. National Academies of Sciences, Engineering, and Medicine. p. 97. doi:10.17226/25259. ISBN 978-0-309-48452-7. PMID 31120708.
  85. ^ «China at a glance | FAO in China | Food and Agriculture Organization of the United Nations». www.fao.org.
  86. ^ «Analysis of farming systems». Food and Agriculture Organization. لە ڕەسەنەکە لە ٦ی ئابی ٢٠١٣ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٢ی ئایاری ٢٠١٣ ھێنراوە.
  87. ^ ئ ا "Agricultural Production Systems".
  88. ^ Clutton-Brock, Juliet (1999). A Natural History of Domesticated Mammals. Cambridge University Press. pp. 1–2. ISBN 978-0-521-63495-3.
  89. ^ Falvey، John Lindsay (1985). Introduction to Working Animals. Melbourne, Australia: MPW Australia. ISBN 978-1-86252-992-2.
  90. ^ Ajmone-Marsan, P. (May 2010). «A global view of livestock biodiversity and conservation – Globaldiv». Animal Genetics. 41 (supplement S1): 1–5. doi:10.1111/j.1365-2052.2010.02036.x. PMID 20500752. لە 3 August 2017 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. {{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |archive-date= (یارمەتی)
  91. ^ Sere, C. (1995). «Description of Systems in World Livestock Systems – Current status issues and trends». U.N. Food and Agriculture Organization. لە ڕەسەنەکە لە ٢٦ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٢ ئەرشیڤ کراوە. لە ٨ی ئەیلوولی ٢٠١٣ ھێنراوە.
  92. ^ ئ ا Brady, N. C. ; Weil, R. R. (2002).
  93. ^ "Land Preparation and Farm Energy", pp. 318–338 in Acquaah
  94. ^ "Pesticide Use in U.S. Crop Production", pp. 240–282 in Acquaah
  95. ^ "Soil and Land", pp. 165–210 in Acquaah
  96. ^ "Nutrition from the Soil", pp. 187–218 in Chrispeels
  97. ^ "Plants and Soil Water", pp. 211–239 in Acquaah
  98. ^ Pimentel, D. (2004). «Water Resources: Agricultural and Environmental Issues». BioScience. 54 (10): 909–918. doi:10.1641/0006-3568(2004)054[0909:WRAAEI]2.0.CO;2.

بەستەرە دەرەکییەکان

[دەستکاری]
وەرگیراو لە «https://ckb.wikipedia.org/w/index.php?title=وەرزێری&oldid=1363326»