وەرزێری

دەستکاریی گرێدانەکان
لە ئینسایکڵۆپیدیای ئازادی ویکیپیدیاوە
جووتیارێکی ئیندەنووسی خەریکی کێڵانی زەویە

وەرزێری یان کشتوکاڵ یەکێکە لە پیشە ھەرە دێرینەکانی مرۆڤایەتی. مەبەستی سەرەکی بریتییە لە چاندنی سەوزە و میوە و بەخێوکردنی ئاژەڵ، کە دەبێتە ھۆی بژیوی بۆ وەرزێران (ئەو کەسەی کە وەرزێری دەکات).[١] گرفتەکانی وەرزێری لە جیھاندا نەبوونی باران و تۆوی پێویست و پاڵپشتی دەوڵەت و چەند خاڵێکی تر دەبینێتەوە. بەرهەمە کشتوکاڵییە سەرەکییەکان دەتوانرێت بە شێوەیەکی بەرفراوان پۆلێن بکرێن بۆ کۆمەڵێک خۆراک، ڕیشاڵ، سووتەمەنی و کەرەستەی خاو (وەک لاستیک). پۆلەکانی خۆراک بریتین لە: دانەوێڵەکان، سەوزە، میوە، ڕۆن، گۆشت، شیر، کارگ و هێلکە.[٢]

زیاتر لە یەک لەسەر سێی کرێکارانی جیهان لە کەرتی کشتوکاڵدا دامەزراون، لە دوای کەرتی خزمەتگوزاری دووەم، هەرچەندە ژمارەی کرێکارانی کشتوکاڵی لە وڵاتانی پێشکەوتوودا بەدرێژایی سەدەکان بە شێوەیەکی بەرچاو کەمیکردووە. ئابووری کشتوکاڵی زۆر گرنگە بۆ گەشەی ئابووری: لە ساڵی ٢٠١٨دا، لەسەدا ٤ی جیهانی بەرهەمی ناوخۆیی گشتی (GDP) و لە هەندێک وڵاتانی گەشەسەندوو زیاتر لە سەدا ٢٥ی... بەرهەمی ناوخۆیی[٣] لە بەکارهێنانی ئاوی شیرین سەر بە کەرتی کشتوکاڵە و کشتوکاڵ دەبێتە هۆی پیسبوون و بەفیڕۆدانی ناپایەدار. یەک لەسەر سێی خۆراک کە لە ئاستی جیهانیدا بەرهەم دەهێنرێت یان لەناو دەچێت یان بەفیڕۆ دەچێت.[٤]

بەخێوکردنی مۆدێرن، بەخێوکردنی ڕووەک، ماددە کیمیاییە کشتوکاڵییەکانی وەک قڕکەر و پێو، و پێشکەوتنە تەکنیکییەکانی دیکە بەرهەمی کێڵگەکانیان زۆر زیاد کردووە، هەرچەندە زیانێکی بەرفراوانی ژینگەیییان گەیاندووە هەندێک لەم کێشە ژینگەییانەی کە بریتین لە: کاریگەرییەکان لەسەر گەرمبوونەوەی جیهان، کەمبوونەوەی ئاوی زەوی، دارستانبڕین، بەرگری دژەزیندەیی و پیسبوونی دیکە.کشتوکاڵ لە ئێستادا زیندەوەری دەستکاریکراوی جیناتی بە شێوەیەکی بەرفراوان لە کشتوکاڵدا بەکاردەهێنرێت، هەرچەندە بەکارهێنانیان لە هەندێک وڵاتدا قەدەغەیە.

مێژوو[دەستکاری]

بەو پێیەی مێژووی وەڕزێری و کشتوکاڵ دەگەڕێتەوە بۆ ١٠ هەزار [٥] ساڵ لەمەوبەر، لە هەموو جیهاندا مەودایەکی زۆڕی هەیە.

زۆڕبوونی وەرزێڕی و کشتوکاڵ بووە هۆی زیادبوونی ژمارەی دانیشتوانی مرۆڤ بەڕێژەی ژمارەی دانیشتووان لە بارودۆخی ڕاوچی-کۆکەرەوەدا. [٦] کشتوکاڵ بە شێوەیەکی سەربەخۆ لە بەشێک لە جیهان دەستی پێکرد و کۆمەڵێک ڕووەکی هەمەچەشنی لەخۆگرتبوو. بەلانی کەمەوە ١١ ناوچەی جیاواز لە جیهانی کۆن و جیهانی تازه و نوێدا بە ناوەندی هەمەجۆریی یان ناوەندی سەرچاوە ناسراون . [٧] تۆوی کێوی لە نزیکەی ١٠٥ هەزار ساڵ لەمەوبەرەوە کۆدەکرایەوە و وەک خۆراک و شتی خواردنی بەکاردەهێنرا.

شۆڕشی کشتوکاڵی[دەستکاری]

شۆڕشی کشتوکاڵی عەرەبی کە لە ئەندلوس (ئیسپانیای موسڵمانان) دەستی پێکرد، بە شێواز و بەرهەمی نوێ شۆڕشی لە بواری کشتوکاڵدا کرد.[٨]

لە سەدەکانی ناوەڕاستدا، چ لە جیهانی ئیسلامی و چ لە ئەوروپا، کشتوکاڵ بە شێوازه نوێیەکانی چاندن و چاندنی بەرهەمی نوێ گۆڕانکاری بەسەردا هات، لەوانەش هێنانە ناوەوەی شەکر و برنج و کەتان و دارە میوەکان (لەوانەش درەختی پرتەقاڵ ) بۆ ئەوروپا لە ڕێگەی ئەندەلوسەوە .[٩] لە دوای ساڵی ١٤٩٢ی زایینی ، ئاڵوگۆڕی کۆڵۆمبیا بەرهەمی جیهانی نوێی وەک گەنمەشامی و پەتاتە و تەماتە و پەتاتەی شیرین و مانیۆک هێنایە ئەوروپا و بەرهەمی جیهانی کۆن وەک گەنم و جۆ و برینج و بزن و هەروەها ئاژەڵە ماڵیەکانی وەک ئەسپ. ئاژەڵ و مەڕ و بزنی بردە ئەمریکا. [١٠] ئاودێری، خولانەوەی بەرهەم و پیتاندن لەلایەن شۆڕشی کشتوکاڵی بەریتانیا لە سەدەی ١٧ بەدواوە گۆڕدرا، کە ڕێگەی بە گەشەکردنی زۆری دانیشتووان دا. لە ساڵی ١٩٠٠ەوە بەرهەمی کشتوکاڵی لە وڵاتانی پێشکەوتوو و تا ڕادەیەک لە وڵاتانی تازەپێگەیشتودا بە شێوەیەکی بەرچاو زیادی کردووە بەهۆی میکانیزەکردن و گۆڕینی ئامێرە کشتوکاڵییەکان بە هێزی مرۆیی، هەروەها بەکارهێنانی پێوانەی کیمیایی و ژەهری کشتوکاڵی و بەخێوکردنی هەڵبژێردراو .

جۆرەکانی کشتوکاڵ[دەستکاری]

بەخێوکردنی ئاژەڵ بەڕێوەبردنی ئاژەڵە ماڵیەکان دەگرێتەوە. لە شوانکاری کۆچەریدا، مەڕەکانی ئاژەڵ لە شوێنێکەوە بۆ شوێنێکی تر دەڕۆن بۆ گەڕان بەدوای لەوەڕگە و عەلوە و ئاودا. ئەم جۆرە لە بەخێوکردنی ئاژەڵ لە ناوچە وشک و نیوە وشکەکانی سەحرای گەورە و ئاسیای ناوەندی و هەندێک ناوچەی هیندوستان ئەنجام دەدرێت. [١١]

لە کشتوکاڵی نۆڕەیی، ڕووبەرێکی بچووکی داڕستان بە بڕین و سووتاندنی دارەکان پاکدەکرێتەوە. زەوی پاککراوە بۆ چاندنی بەرهەمی هەمیشەیی بەکاردەهێنرێت تاوەکو خاکەکە زۆڕ نەزۆک دەبێت و ناوچەکە جێهێڵراوە. پارچە زەوییەکی تر هەڵدەبژێردرێت و پرۆسەکە دووبارە دەکرێتەوە. ئەم جۆرە کشتوکاڵە بە شێوەیەکی سەرەکی لەو ناوچانە ئەنجام دەدرێت کە بارانێکی زۆریان لێدەبارێت، کە دارستانەکە بە خێرایی نوێ دەبێتەوە. ئەم شێوازە لە باکووری ڕۆژهەڵاتی هیندوستان, باشووری ڕۆژهەڵاتی ئاسیا و حەوزی ئەمازۆن بەکاردەهێنرێت. [١٢]

کشتوکاڵی بژێوی بۆ دابینکردنی پێداویستیەکانی خێزان یان ناوخۆیی ئەنجام دەدرێت، کەمێک دەمێنێتەوە بۆ گواستنەوە بۆ ناوچەکانی تر. ئەم جۆرە کشتوکاڵە بە شێوەیەکی زۆڕ لەو ناوچانەی ئاسیا کە بارانبارینی وەرزییان هەیە و باشووری ڕۆژھەڵاتی ئاسیا ئەنجام دەدرێت. [١٣] نزیکەی ٢.٥ ملیار جووتیاری بژێوی لە ساڵی ٢٠١٨دا کاریان کردووە و نزیکەی ٦٠%ی زەوییە کشتوکاڵییەکانیان چاندووە. [١٤]

کشتوکاڵی چڕ یان پیشەسازی بریتییە لە چاندن بۆ زۆرترین بەرهەمهێنان، بە ڕێژەی کەمی زەوی و بەکارهێنانی زۆر لە شتومەک (ئاو، پێداویستی، قڕکەر و ئۆتۆماتیکی ). ئەم جۆرە کشتوکاڵە زیاتر لە وڵاتانی پێشکەوتوو ئەنجام دەدرێت. [١٥] [١٦] گەشەی کشتوکاڵی ئەندامی بۆتە هۆی لێکۆڵینەوەی نوێ لە تەکنەلۆژیای بەدیل وەک بەڕێوەبردنی یەکگرتووی ئافاتەکان ، بەخێوکردن، [١٧] و کشتوکاڵی ژینگەیی کۆنترۆڵکراو . [١٨] [١٩]

کشتوکاڵی هاوچەرخ[دەستکاری]

بارودۆخ[دەستکاری]

گەوترەترین بەرهەمی کشتوکاڵی لە جیهاندا سەر بە وڵاتی چینە[٢٠]

لە سەدەی بیستەمدا کشتوکاڵی چڕ بەرهەمهێنانی زیاد و زۆڕ کڕد. لەم شێوازەی کشتوکاڵەدا بەکارهێنانی پێو و قڕکەری دەستکرد زیاد دەکرێت و لەبەر ئەوە هێزی کاری کەمتر بەکاردەهێندڕێت. بەڵام ئەم شێوازە پیسبوونی ئاو زیاد دەکات و زۆرجار بە یارمەتی کشتوکاڵی پشتگیری دەکرێت. لە ساڵانی ڕابردوودا ئەم شێوازەی کشتوکاڵ بەهۆی کاریگەرییە ژینگەییەکانی وێرانکەرەوە ڕووبەڕووی کاردانەوەی توند بۆتەوە و ئەمەش بۆتە هۆی جووڵە لە بواری کشتوکاڵی ئۆرگانیک و کشتوکاڵی چاکسازی و کشتوکاڵی بەردەوامدا. [٢١] یەکێتی ئەوروپا کە بۆ یەکەمجار لە ساڵی ١٩٩١ خۆراکی بایۆلۆجی پەسەند کڕد و لە ساڵی ٢٠٠٥ دەستی بە چاکسازی لە سیاسەتی کشتوکاڵی هاوبەش (CAP) کرد بۆ نەهێشتنی یارمەتیە کشتوکاڵییەکانی پەیوەست بە کەلوپەلەکان، هێزێکی سەرەکی بووە لەم بزووتنەوەیەدا. [٢٢] دەکڕێت لە نێو پێشکەوتنە تەکنەلۆژییەکانی ئەم دواییەدا باس لە خۆراکە جیناتییەکان بکرێت کە قبوڵکردنی زۆری لەگەڵدا بووە. زیادبوونی داواکڕدن لەسەر بەرهەمە کشتوکاڵییە غەیرە خۆراکییەکان بۆ بەرهەمهێنانی سووتەمەنی بایۆلۆجی، [٢٣] گۆڕینی بەکارهێنانی زەوییە کشتوکاڵییەکان، زیادبوونی تێچووی گواستنەوە، گۆڕانی کەشوهەوا، زیادبوونی خواست لەسەر کاڵای بەکاربەر لە چین و هیندوستان و زیادبوونی ژمارەی دانیشتووان، [٢٤] ئاسایشی خۆراک لە زۆڕێک لە وڵاتان .هەڕەشە لە ناوچەکانی جیهان دەکات. [٢٥] [٢٦] [٢٧] [٢٨] [٢٩] سندوقی نێودەوڵەتی بۆ گەشەپێدانی کشتوکاڵی پێی وایە، بە لەبەرچاوگرتنی ئەزموونی لەباری ڤێتنام ، زیادکردنی کشتوکاڵی جووتیارانی بچووک دەتوانێت بەشێک بێت لە چارەسەری نیگەرانییەکان سەبارەت بە نرخی خۆراک و ئاسایشی خۆراکی گشتی. [٣٠] وەرینی خاک و نەخۆشییەکانی وەک ژەنگاویبوونی لقەکان نیگەرانی سەرەکی جیهانین؛ [٣١] نزیکەی ۴٠٪ی هەموو زەوییە کشتوکاڵییەکانی جیهان ڕووبەڕووی وەرینی توندی خاک بوونەتەوە. [٣٢] [٣٣] لە ساڵی ٢٠١٥دا چین زۆرترین بەرهەمی کشتوکاڵی لە جیهاندا هەبووە و لە دوای ئەویش یەکێتیی ئەورووپا و هیندوستان و ئەمریکا دێن.

هێزی کار[دەستکاری]

هێڵکاری بەراوردکردنی ڕێژەی دامەزراندن لە کەرتی کشتوکاڵ

بەپێی تیۆری سێ کەرتی, ژمارەی ئەو کەسانەی کە لە کشتوکاڵ و چالاکییە سەرەتاییەکانی تردا دامەزراون (وەک ماسیگرتن) دەتوانێت زیاتر لە ٨٠٪ بێت لە وڵاتانی کەم پێشکەوتوو و کەمتر لە ٢٪ لە وڵاتانی زۆر پێشکەوتوو. [٣٤] لە دوای شۆڕشی پیشەسازییەوە، زۆرێک لە وڵاتان گواستراونەتەوە بۆ ئابوورییە پێشکەوتووەکان و ڕێژەی ئەو کەسانەی کە لە بواری کشتوکاڵدا کاردەکەن، بە شێوەیەکی بەردەوام کەمیکردووە. بۆ نموونە لە ماوەی سەدەی ١٦دا لە ئەورووپا لە نێوان ٥٥ بۆ ٧٥٪ی خەڵک خەریکی کشتوکاڵ بوون. لە سەدەی نۆزدەهەمدا ئەم ڕێژەیە بۆ ٣٥-٦٥٪ دابەزی. [٣٥] ئەمڕۆ ئەم بڕە لە ١٠٪ کەمترە لەو وڵاتانە. [٣٤] لە سەرەتای سەدەی بیست و یەکەمدا نزیکەی یەک ملیار کەس، واتە زیاتر لە یەک لەسەر سێی هێزی کاری هەبوو، لە بواری کشتوکاڵدا دامەزران. ٧٠٪ی هەموو دامەزراندنی منداڵان لە جیهاندا لەم کەرتەدایە و لە زۆرێک لە وڵاتان زۆرترین ڕێژەی ژنان لە هەر پیشەسازییەکدا دامەزراندووە. [٣٦] کەرتی خزمەتگوزاری لە ساڵی ٢٠٠٧دا وەک گەورەترین خاوەنکار لە جیهاندا کەرتی کشتوکاڵی تێپەڕاند. [٣٧]

سەلامەتی[دەستکاری]

کشتوکاڵ بەتایبەتی کشتوکاڵ وەک پیشەسازییەکی مەترسیدار دەمێنێتەوە و هێشتا جووتیاران لە سەرانسەری جیهاندا مەترسی برینداربوونی پەیوەندیدار بە کار و نەخۆشی سییەکان و لەدەستدانی بیستن بەهۆی ژاوەژاو و نەخۆشیەکانی پێست و هەروەها هەندێک شێرپەنجەی پەیوەست بە بەکارهێنانی ماددە کیمیاییەکان و بەرکەوتنیان لەسەرە .بەرکەوتنی خۆر بۆ ماوەیەکی درێژ. لە کێڵگە پیشەسازییەکان زۆربەی برینداربوونەکان پەیوەندییان بە بەکارهێنانی ئامێری کشتوکاڵییەوە هەیە و هۆکاری سەرەکی برینداربوونی کشتوکاڵی کوشندە لە وڵاتانی پێشکەوتوودا وەرگەڕانی تراکتۆرەکانە . [٣٨] هەروەها قڕکەر و ماددە کیمیاییەکانی تر کە لە کشتوکاڵدا بەکاردەهێنرێن دەتوانن مەترسیدار بن بۆ سەر تەندروستی کرێکاران و ئەو کرێکارانەی بەرکەوتەی قڕکەر دەبن لەوانەیە تووشی نەخۆشی بن یان منداڵیان هەبێت کە کەموکوڕی لەدایک بوونیان هەبێت. [٣٩] وەک پیشەسازییەک کە مرۆڤەکان بەزۆری وەک خێزان کاردەکەن و لە کێڵگەکاندا دەژین، تەواوی خێزانەکان دەتوانن بەرکەوتەی برینداربوون و نەخۆشی و مردن بن. [٤٠] تەمەنی ٠ تا ٦ ساڵ ڕەنگە دانیشتووانێکی تایبەت بن کە لە کشتوکاڵدا لاوازن. [٤١] هۆکارە سەرەکییەکانی برینداربوونی کوشندە لە نێوان گەنجانی کرێکاری کێڵگەکاندا بریتین لە خنکان ، ڕووداوەکانی پەیوەست بە ئامێرەکان، و لێخوڕین، لەوانەش ئۆتۆمبێلی ڕشتن . [٤٠] [٤١] [٤٢]

ڕێکخراوی نێودەوڵەتی کار کشتوکاڵ بە "یەکێک لە مەترسیدارترین کەرتە ئابوورییەکان" دەزانێت. [٤٣] مەزەندە دەکات کە ڕێژەی مردنی ساڵانەی پەیوەست بە کار لە نێوان کڕێکارانی وەرزێڕی و کشتوکاڵدا بەلانيکەم ١٧٠ هەزار کەسە، کە دوو هێندەی تێکڕای پیشەکانی دیکەیە. جگە لەوەش زۆرجار شێواز و جۆڕەکانی مردن و برینداربوون و نەخۆشی پەیوەست بە چالاکییە کشتوکاڵییەکانەوە ڕاپۆرت ناکرێت. [٣٦] ئەم ڕێکخراوە لە ساڵی ٢٠٠١ ڕێککەوتننامەی سەلامەتی و تەندروستی لە کشتوکاڵدا ئامادەکرد کە کۆمەڵێک مەترسی زۆڕ لە کارە کشتوکاڵییەکان و خۆپاراستن لەم مەترسیانە و ئەو ڕۆڵەی کە پێویستە ئەو کەس و ڕێکخراوانەی کە لە بواری کشتوکاڵدا کاردەکەن بیگێڕن لەخۆدەگرێت. [٤٣]

تەکنەلۆژیا و زانست لە کشتوکاڵدا[دەستکاری]

لە نێوان ساڵانی ١٩٦٠ و ٢٠٠٠، بەرهەمی بەرهەمە سەرەکییەکان لە وڵاتانی کەم داهات و مامناوەندی وەک مەکسیک و هیندوستان بە شێوەیەکی بەرچاو زیادی کردووە. هۆکاری ئەمەش بە شێوەیەکی سەرەکی پێشکەوتنی زانستی و پەرەسەندنی سەرچاوەی نوێی وزە بوو. لە کۆتاییەکانی ۱۹٥٠ سەدەی ڕابردوودا زۆربەی جووتیارانی وڵاتانی داهات بەرز بەنزین و کارەبایان بەکارهێنا بۆ کارپێکردنی ئامێرەکانیان. تراکتۆرەکان جێگەی دڕندەی بارگرانی و بزوێنەری هەڵمیان گرتەوە. [٤٤]

لە ئێستادا نزیکەی هەموو جووتیاران بە تایبەت لە وڵاتانی داهات بەرز پشت بە ماددە کیمیاییەکان دەبەستن بۆ کۆنترۆڵکردنی ئافاتەکان. لەگەڵ بەکارهێنانی ماددە کیمیاییەکان زیان و نرخی بەرهەمەکان بە شێوەیەکی بەرچاو کەم بووەتەوە. [٤٤]

هەزاران ساڵە جووتیاران پشتیان بە پێوانەی سروشتی بەستووە بۆ تەواوکەر یان زیادکردنی ماددە خۆراکیەکان لە خاکدا. هەندێک لە جووتیاران، بە تایبەت ئەوانەی بەرهەمی ئۆرگانیک دەچێنن، هێشتا پێوانەی سروشتی بەکاردەهێنن. لە سەرەتای ساڵانی ١٨٠٠ زانایان بۆیان دەرکەوت کە کام توخم پێویستە بۆ گەشەکردنی ڕووەک: نایترۆجین ، فسفۆر و پۆتاسیۆم . لە ئێستادا زۆرێک لە جووتیاران پێوانەی کیمیایی بەکاردەهێنن کە نیترات و فۆسفاتیان تێدایە چونکە ئەم پێوانە بەرهەمی بەروبووم زۆر زیاد دەکات. [٤٤]

چاندن بە ئاو شێوازێکە بۆ گەشەکردنی ڕووەکەکان بە بەکارهێنانی گیراوەی خۆراکی بنەمای ئاو لەبری خاک و دەتوانێت ژێرخانێکی دانەوێڵەیی یان میدیای گەشەکردن وەک ڤێرمیکولیک، کۆیر یان پەرلایت لەخۆبگرێت[٤٥]

کشتوکاڵی ئەمڕۆ جۆرەکانی چاندن لەخۆدەگرێت وەکو هایدرۆپۆنیک و کشتوکاڵی ئاوی . هەردووکیان بریتین لە کشتوکاڵی ئاوی. هایدرۆپۆنیکس زانستی گەشەکردنی ڕووەکەکانە لە گیراوەی خۆراکیدا. تەنها یەک دۆنم گیراوەی خۆراکی دەتوانێت زیاتر لە ٥٠ هێندەی بڕی کاهوو بەرهەم بهێنێت کە لە هەمان بڕی خاکدا گەشە دەکات. کشتوکاڵی ئاوی, کە بە شێوەیەکی سەرەکی چاندنی ماسی و توێکڵە ماسییە، لە هەزاران ساڵ لەمەوبەرەوە لە چین و هیندستان و میسر ئەنجام دەدرێت. ئەمڕۆ لە گۆل و گۆم و زەریاکان و ئاوەکانی تر لە سەرانسەری جیهاندا پراکتیزە دەکرێت. هەندێک جۆری کشتوکاڵی ئاوی، وەک بەخێوکردنی کرێش، لە زۆرێک لە وڵاتانی ئاسیا و ئەمریکای لاتین بوونەتە پیشەسازییەکی گرنگ. ترۆلینگ لە ژێر زەویدا کاریگەری لەسەر ئیکۆسیستەمی زەریاکان هەبووە. لە ڕاوکردنی ژێر زەویدا تۆڕی زەبەلاح بە بەلەمی ماسیگرتنەوە دەبەسترێتەوە و بە درێژایی بنی زەریاکە دەکێشرێت. تۆڕەکان سەلەمون و کالم دەگرن, بەڵام هەروەها نیشتووەکانی بنی زەریاکە تێکەڵ دەکەن. [٤٤]

دروستکردنی جۆرە نوێیەکانی گەنم و دانەوێڵەی دیکە کاریگەرییەکی بەرچاوی لەسەر دروستبوونی شۆڕشی سەوز هەبوو. دامەزراوەی فۆرد و دامەزراوەی ڕۆکفیلەر بەشدارییەکی زۆریان لە گەشەسەندنی سەرەتاییدا لە مەکسیکدا کرد.[٤٦][٤٧] یەکێک لە سەرکردە سەرەکییەکانی شۆڕشی سەوز زانای کشتوکاڵی نۆرمان بۆرلاگ بوو کە بە (باوکی شۆڕشی سەوز) ناودەبردرێت، لە ساڵی ۱۹۷۰. هەروەها خەڵاتی نۆبێلی ئاشتی وەرگرتووە.[٤٨]

بۆ چەندین سەدە مرۆڤ لەڕێگەی تاقیکردنەوەکانەوە جۆری نوێی ڕووەک و ئاژەڵیان بەخێو کردووە. لە ماوەی ساڵانی پەنجا و شەستەکاندا زانایان جۆرە نوێیەکانی گەنم و برنجی بەرهەمداریان پەرەپێدا. ئەوان بە مەکسیک و بەشێک لە ئاسیایان ناساند. لە ئەنجامدا بەرهەمی دانەوێڵە لەو ناوچانەدا زیادی کرد. ئەم تاقیکردنەوە بوێرە لە کشتوکاڵدا ناوی لێنراوە " شۆڕشی سەوز ". لەگەڵ سەرکەوتنی شۆڕشی سەوزدا کێشەکان هاتنە ئاراوە. بۆ بەرهەمهێنانی بەرهەمی زۆر، جۆرە نوێیەکان پێویستیان بە پێوانەی کیمیایی و قڕکەر و ئاودێری هەبوو. لە زۆرێک لە وڵاتانی کەم داهات و مامناوەند جووتیارانی سەربەخۆ توانای کڕینی تەکنەلۆژیای نوێیان نییە و کۆمپانیا گەورەکان دەستیان بەسەر کشتوکاڵدا گرتووە. هەروەها بەرهەمە نوێیەکان و بەرهەمە بەرزەکان فشار دەخەنە سەر ڕووەک و ئاژەڵە ڕەسەنەکان. [٤٤]

لە ساڵانی حەفتاکانی سەدەی ڕابردووەوە زاناکان بۆیان دەرکەوت کە دەتوانن جینەکان ڕێکبخەنەوە و جینی نوێ زیاد بکەن بۆ بەرەوپێشبردنی بەرگری نەخۆشی و بەرهەمهێنان و تایبەتمەندییە خوازراوەکانی دیکە لە بەرهەم و ئاژەڵدا. ئەم زیندەوەرە دەستکاریکراوانەی بۆماوەیی ئێستا لە وڵاتانی پێشکەوتوودا باون . [٤٤] بایۆتەکنەلۆژیا ڕێگە بە زاناکان دەدات دەستکاری دی ئێن ئەی میکرۆب و ڕووەک و گیاندارەکان بکەن. ئەو زیندەوەرە ئەندازیارییە بۆماوەییانەی کە مادەی بۆماوەیی یان DNA یان لە جۆرەکانی ترەوە هەیە پێیان دەوترێت زیندەوەری گۆڕاو . بۆ نموونە دەتوانرێت جینێک لە ڕووەکێکی ڕەسەنی جەمسەری باکوورەوە زیاد بکرێت بۆ دی ئێن ئەی ڕووەکێکی شووتی بۆ زیادکردنی بەرگریی شووتی لە سەرما و بەم شێوەیە وەرزی گەشەکردنی درێژ بکاتەوە. ئەم شووتیە نوێیە ڕووەکێکی گۆڕدراوی جینی دەبێت. [٤٤]

بایۆتەکنەلۆژیا پێشکەوتنی لە بەخێوکردنی ئاژەڵدا هێناوەتە ئاراوە . ئاژەڵە کێڵگەکانی ئەمڕۆ گەورەترن و خێراتر گەشە دەکەن لە ئاژەڵەکانی پێشوو. بۆ نموونە ئاژەڵ ئاژەڵێکی لەوەڕێنەرە. سیستەمی هەرسکردنی پەرەی سەندووە بۆ پرۆسێسکردنی چیمەن. گەنمەشامی و دانەوێڵەکانی تر دەبنە هۆی ترشبوونی کۆئەندامی هەرسکردنی مانگا. ئەمەش ئاسانکاری دەکات بۆ گەشەکردنی بەکتریا مەترسیدارەکان (وەک ئی.کۆلای ). هەوکردنی بەکتریا زیانی بۆ ئاژەڵەکان دەبێت و هەروەها دەتوانێت شیر و گۆشت پیس بکات کە مرۆڤ دەیخوات. ئانتیبایۆتیکەکان لە DNA ی گەنمەشامی خواردندا جێگیر دەکرێن بۆ ڕێگریکردن لەم جۆرە هەوکردنە. ئانتیبایۆتیکەکان لە ساڵانی ١٩٥٠ەوە بۆ هاندانی گەشەکردن لە ئاژەڵدا بەکاردەهێنرێن. بە تێپەڕبوونی کات ئەم کارە بووەتە هۆی دروستبوونی بەکتریا بەرگریکارەکانی دژە زیندەیی لە ئاژەڵ و مرۆڤدا. هەروەها زۆرێک لە مانگاکان ستیرۆیدی ئەنابۆلیک یان هۆرمۆنی گەشەکردنیان پێدەدرێت بۆ ئەوەی گەورەتر و خێراتر گەشە بکەن. [٤٤]

ڕەنگە جووتیارانی پیشەسازی لە ئەمریکا تەنها هەزار دۆنم گەنمەشامی بچێنن. چاندنی تەنها یەک بەرهەم لەسەر پارچە زەوییە گەورەکان بە تاک کشتوکاڵ ناسراوە . بۆ دروێنەکردنی ئەو بەرهەمە، جووتیاران ئامێری دروێنەی میکانیکی بەکاردەهێنن کە گوێی گەنمەشامی هەڵدەگرێت و دەیخاتە ناو سەبەتەیەکەوە. [٤٤]

کێڵگە مۆدێرنەکان و کارەکانی کشتوکاڵی زۆر جیاوازن لە چەند دەیەیەک لەمەوبەر. هۆکاری سەرەکی پێشکەوتنی تەکنەلۆژیایە ، لەوانەش هەستەوەر و ئامێر و ئامێر و تەکنەلۆژیای زانیاری . کشتوکاڵی ئەمڕۆ بە شێوەیەکی گشتی تەکنەلۆژیای ئاڵۆز وەک ڕۆبۆت، هەستەوەری پلەی گەرمی و شێ ، وێنەی ئاسمانی و تەکنەلۆژیای جی پی ئێس بەکاردەهێنێت. [٤٩] ئەمڕۆ جووتیاران پێویست ناکات ئاو و پێو و قڕکەر بە شێوەیەکی یەکسان لە سەرتاسەری کێڵگەکەدا بەکاربهێنن. بەڵکو دەتوانن کەمترین بڕ بەکاربهێنن و ناوچە زۆر تایبەتەکان بکەنە ئامانج، یان تەنانەت بە شێوەیەکی جیاواز مامەڵە لەگەڵ تاکە ڕووەکەکان بکەن. [٤٩] تەکنەلۆژیای ڕۆبۆتی ڕێگە بە چاودێریکردن و بەڕێوەبردنی متمانەپێکراوتر دەدات بۆ سەرچاوە سروشتییەکانی وەک هەوا و ئاو. هەروەها کۆنترۆڵی زیاتر دەدات بە بەرهەمهێنەران بەسەر بەرهەمهێنانی ڕووەک و ئاژەڵ، پرۆسێسکردن، دابەشکردن و هەڵگرتن. [٤٩]

وێنە ڕەنگاوڕەنگە ساختەکان بەکارهێنانی هەستکردن لە دوورەوە لە کشتوکاڵی ورددا نیشان دەدەن
ئەمڕۆ کۆپایەکان توانایی ڕوێشتنی بەبێ شۆفیڕیان هەیە و هەروەها بەرزی بەرهەمەکە دەستنیشان بکەن

کشتوکاڵی ورد ڕێبازێکی تەکنەلۆژیایە بۆ بەڕێوەبردنی کشتوکاڵی کە چاودێری و پێوانە و شیکاری پێویستییەکانی کێڵگە و بەرهەمەکان دەکات. کشتوکاڵی ورد ئامانجی زیادکردنی کارایی و بەرهەمهێنان و کەمکردنەوەی تێچووی شتومەک و باشترکردنی بەردەوامیی ژینگەیە. [٥٠] داهێنان و وەرگرتنی کشتوکاڵی ورد وابەستەی ئەم ڕەوتانەی خوارەوە بووە: داتا گەورەکان و توانا شیکارییە پێشکەوتووەکانی، ڕۆبۆتیک، وێنەی ئاسمانی, هەستەوەرەکان و پێشبینی پێشکەوتووی کەشوهەوای ناوخۆیی. [٥٠] کشتوکاڵی ورد تەکنەلۆژیا نوێیەکانی سەرهەڵدانی سەردەمی زانیاری لەگەڵ پیشەسازی کشتوکاڵی پێگەیشتوو تێکەڵ دەکات. کشتوکاڵی ورد سیستەمێکی بەڕێوەبردنی بەرهەمی یەکگرتووە کە هەوڵدەدات جۆر و بڕی زانیارییەکانی ناوەوە لەگەڵ پێداویستییە ڕاستەقینەکانی بەرهەم بۆ ناوچە بچووکەکان لە کێڵگەیەکدا بگونجێنێت. جیاوازی نێوان کشتوکاڵی ورد و کشتوکاڵی تەقلیدی ئاستی بەڕێوەبردنیانە. کشتوکاڵی ورد ڕێبازێکی سیستەمەکانە بۆ کشتوکاڵ. [٥١]

کاریگەرییەکانی ژینگە[دەستکاری]

کاریگەری و تێچوونەکانی[دەستکاری]

کشتوکاڵ لە ڕێگەی کاریگەرییەکانی وەک زیانگەیاندن بە سروشت (بەتایبەت ڕووەککوژ و مێروکوژەکان)، ڕژانی پێوانەی کیمیایی، بەکارهێنانی ئاوی زۆر و لەناوبردنی ژینگەی سروشتی، چەندین تێچووی دەرەکی بەسەر کۆمەڵگادا دەسەپێنێت. هەڵسەنگاندنی کشتوکاڵی ساڵی ٢٠٠٠ لە ئینگلتەرا کۆی تێچووی دەرەکی بۆ ساڵی ١٩٩٦ بە ٢٣٤٣ ملیۆن پاوەند یان ٢٠٨ پاوەند بۆ هەر هێکتارێک داناوە.[٥٢] شیکارییەکی ساڵی ٢٠٠٥ بۆ ئەم تێچوونانە لە ئەمریکا گەیشتە ئەو ئەنجامەی کە زەوییە کشتوکاڵییەکان نزیکەی ٥-١٦ ملیار دۆلاری تێدەچێت (٣٠-٩٦ دۆلار بۆ هەر هێکتارێک)، لە کاتێکدا بەرهەمهێنانی ئاژەڵ ٧١٤ ملیۆن دۆلاری تێدەچێت.[٥٣] هەردوو توێژینەوەکە کە تەنها لەسەر کاریگەرییە داراییەکان بوو، گەیشتنە ئەو ئەنجامەی کە پێویستە زیاتر بکرێت بۆ ناوەکیکردنی تێچووی دەرەکی. هیچ کام لەم دوو لێکۆڵینەوەیە یارمەتییەکان لە شیکارییەکانیاندا نەخستەڕوو، بەڵام ئاماژەیان بەوە کردووە کە یارمەتییەکان کاریگەرییان لەسەر تێچووی کشتوکاڵ بۆ کۆمەڵگاش هەیە.[٥٢][٥٣]

لە ساڵی ٢٠١٠ پانێڵی سەرچاوە نێودەوڵەتییەکانی بەرنامەی ژینگەی نەتەوە یەکگرتووەکان کاریگەرییەکانی بەکارهێنان و بەرهەمهێنانی ژینگەیی هەڵسەنگاند. ئەم توێژینەوەیە دەریخستووە کە کشتوکاڵ و بەکارهێنانی خۆراک گرنگترین هۆکارن کە دەبنە هۆی فشاری ژینگەیی، بەتایبەتی گۆڕانی شوێنی نیشتەجێبوون، گۆڕانی کەشوهەوا, بەکارهێنانی ئاو، و دەردانی گازە ژەهراویەکان. کشتوکاڵ سەرچاوەی سەرەکی ئەو ژەهرانەیە کە دەچنە ناو ژینگەوە، لەنێویاندا مێروکوژەکان، بەتایبەتی ئەوانەی لە چاندنی لۆکە بەکاردەهێنرێن.[٥٤]

کێشەی ئاژەڵداری[دەستکاری]

بەرپرسێکی باڵای نەتەوە یەکگرتووەکان، هێنینگ شتاینفێڵد، ڕایگەیاندووە کە " ئاژەڵداری یەکێکە لە گرنگترین بەشداربووان لە جددیترین کێشە ژینگەییەکانی ئەمڕۆدا".[٥٥] بەرهەمهێنانی ئاژەڵ ٧٠٪ی کۆی ئەو زەوییە داگیردەکات کە بۆ کشتوکاڵ بەکاردەهێنرێت یان ٣٠٪ی ڕووی خاکی زەوی. بەخێوکردنی ئاژەڵ یەکێکە لە گەورەترین سەرچاوەکانی بەرهەمهێنانی گازی گەرمخانەیی ، کە ١٨٪ی دەردانی گازی گەرمخانەیی جیهان پێکدەهێنێت، کە بە هاوتای CO2 دەپێورێت. بۆ بەراوردکردن، کۆی گشتی دەردانی CO2 لە هەموو سیستەمەکانی گواستنەوە ١٣.٥٪ یە. کشتوکاڵ بەرپرسە لە ٦٥٪ی بەرهەمهێنانی ئۆکسیدی نایترۆجی پەیوەست بە مرۆڤەوە (کە توانای گەرمبوونی جیهانی ٢٦٩ هێندەی CO 2 ) و ٣٧٪ی هەموو میتانی بەرهەم هێنراوی مرۆڤ (کە توانای گەرمبوونی جیهانی ٢٣ هێندەی CO ی هەیە 2 ) و هەروەها بەرپرسە لە ٦٤٪ی دەردانی گازی ژەهراوی. زۆڕبوونی ئاژەڵداری وەک هۆکارێکی سەرەکی لە دارستانبڕین باس دەکرێت. لە حەوزی ئەمازۆن، ئێستا ٧٠٪ی ئەو ناوچانەی پێشتر دارستانیان تێدابووە لەلایەن لەوەڕگە داگیرکراوە و ئەوەی دیکەش بۆ دابینکردنی خۆراک بەکاردەهێنرێت.[٥٦] هەروەها ئاژەڵداری لە ڕێگەی دارستانبڕین و تێکچوونی زەوییەوە جۆراوجۆری زیندوو کەم دەکاتەوە. سەرەڕای ئەوەش، بەرنامەی ژینگەی نەتەوە یەکگرتووەکان ڕایگەیاندووە کە "پێشبینی دەکرێت دەردانی میتانی لە ئاژەڵە جیهانییەکانەوە تا ساڵی ٢٠٣٠ بە ڕێژەی ٦٠% زیاد بکات بە پشتبەستن بە شێوازەکانی ئێستا و شێوازی بەکارهێنان".[٥٧]

پرسی ئاو و زەوی[دەستکاری]

گۆڕینی زەوی، واتە بەکارهێنانی زەوی بۆ بەرهەمهێنانی کاڵا و خزمەتگوزاری، گرنگترین ڕێگایە کە مرۆڤ دەتوانێت ئیکۆسیستەمی زەوی بگۆڕێت و هێزی بزوێنەری لەدەستدانی جۆراوجۆری زیندووەکانە. کۆی گشتی ئەو زەویانەی کە مرۆڤ دەگۆڕێت لە ٣٩ بۆ ٥٠% مەزەندە دەکرێت.[٥٨] تێکچوونی زەوی و دابەزینی درێژخایەن لە کارکردن و بەرهەمهێنانی ئیکۆسیستەمدا لەسەر ٢٤٪ی زەوی لە سەرانسەری جیهاندا ڕوودەدات و زەوییە کشتوکاڵییەکانیش زۆر فراوان بووە.[٥٩] لە ڕاپۆرتەکەی نەتەوە یەکگرتووەکان-فاودا، بەڕێوەبردنی زەوی وەک بزوێنەری تێکچوونی زەوی باسکراوە و ڕاپۆرتەکان باس لەوە دەکەن کە ژیانی ١.٥ ملیار و نیو کەس پشت بە زەوییە تێکچووەکان دەبەستێت. لەناوچوون دەتوانێت بە مانای دارستانبڕین، بیابانبوون، وەرینی خاک، لەناوبردنی کانزاکان یان لەناوبردنی کیمیایی ( ترشبوونی خاک و شووتی خاک ) بێت.[٦٠]

بە لەناوبردنی بافەرە سروشتییەکانی نێوان مرۆڤ و ئاژەڵ و کەمکردنەوەی جۆراوجۆری زیندوو و دروستکردنی کۆمەڵەیەکی گەورەی ئاژەڵی هاوشێوەی بۆماوەیی، کشتوکاڵ دەبێتە هۆی زیادبوونی نەخۆشییە باوەکانی مرۆڤ و ئاژەڵ وەک نەخۆشی کۆرۆنای ساڵی ٢٠١٩ .[٦١][٦٢] یۆترۆفیکاسیۆن, بوونی مادەی خۆراکی زۆر لە ئیکۆسیستەمی ئاوییدا کە دەبێتە هۆی گوڵکردنی چڵکن و کەمبوونەوەی ئۆکسجین، دەبێتە هۆی لەدەستدانی ماسی و جۆراوجۆری زیندوو و وا دەکات ئاو نەگونجێت بۆ خواردنەوە و بەکارهێنانی پیشەسازی دیکە. زیادەڕۆیی لە پیتاندنی بەروبوومەکان و هەروەها بەخێوکردنی ئاژەڵداری بە چڕیی بەرز دەبێتە هۆی ڕژانی ئاو کە ماددە خۆراکیەکانی تێدایە (بە شێوەیەکی سەرەکی نایترۆجین و فسفۆر) و لە زەوییە کشتوکاڵییەکان دەیشۆرێت. ئەم ماددە خۆراکیانە گرنگترین پیسکەری ناخاڵن کە دەبنە هۆی وەرینی ئیکۆسیستەمی ئاوی و پیسبوونی ئاوی ژێر زەوی و کاریگەری زیانبەخشیان لەسەر دانیشتوانی مرۆڤ هەیە.[٦٣] هەروەها پێوەکان جۆراوجۆری زیندەیی زەوی کەم دەکەنەوە بە زیادکردنی کێبڕکێ بۆ ڕووناکی و یارمەتیدانی ئەو جۆرانەی کە توانای بەکارهێنانی ماددە خۆراکییە زیادکراوەکانیان هەیە.[٦٤] کشتوکاڵ هۆکاری سەرەکی کشانەوەی ئاوە لە ئاوی ژێرزەوی و لە ئێستادا ئەم سەرچاوانەی بە ڕێژەیەکی ناپایەدار بەکاردەهێنرێن. لە مێژە زانراوە کە ئاوی ژێرزەوی لە ناوچە هەمەچەشنەکانی وەک باکووری چین و باکووری ڕووباری گەنجس و ڕۆژئاوای ئەمریکا کەم دەبنەوە و لێکۆڵینەوە نوێیەکان ئەم کێشانە درێژ دەکەنەوە بۆ ئاوی سەرزەوی لە ئێران و مەکسیک و سعودیە.[٦٥] زیادبوونی فشارەکان لەسەر سەرچاوەکانی ئاو لە پیشەسازی و ناوچە شارییەکان بەو مانایەیە کە کەمی ئاو لە زیادبووندایە و کشتوکاڵ بەرەوڕووی تەحەدای بەرهەمهێنانی خۆراکی زیاترە بۆ دانیشتوانی جیهان کە لە زیادبووندایە لەگەڵ کەمبوونەوەی سەرچاوە ئاوییەکان.[٦٦] هەروەها بەکارهێنانی ئاوی کشتوکاڵی دەتوانێت ببێتە هۆی کێشەی گەورەی ژینگەیی، لەوانە لەناوبردنی تاڵاوگە سروشتییەکان، بڵاوبوونەوەی نەخۆشییە گواستراوەکانی ئاو، و تێکچوونی زەوی لە ڕێگەی شووتی خاک و تاڵاوکردنەوە، ئەگەر ئاودێری بە هەڵە ئەنجام بدرێت.[٦٧]

قڕکەر[دەستکاری]

بەکارهێنانی قڕکەر کە لە ساڵی ١٩٥٠ دەستی پێکردووە، لە سەرانسەری جیهاندا بۆ ٢.٥ ملیۆن تۆن لە ساڵێکدا زیادیکردووە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا لەدەستدانی بەرهەم بەهۆی ئافاتەکانەوە تاڕادەیەک بەردەوام بووە.[٦٨] ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی لە ساڵی ١٩٩٢دا مەزەندەی کردووە کە ساڵانە سێ ملیۆن ژەهراویبوونی قڕکەر ڕوودەدات و لە ئەنجامدا ٢٢٠ هەزار کەس گیانیان لەدەستداوە.[٦٩] قڕکەرەکان لەسەر بنەمای بەرگریی ئافاتەکان بەرامبەر بە قڕکەرەکان هەڵدەبژێردرێن و ئەمەش دەبێتە هۆی دروستبوونی دۆخێک کە پێی دەوترێت "سوڕی قڕکەر" کە تێیدا پێویستە ژەهری نوێ بەرهەمبهێنرێت بەهۆی بەرگریی ئافاتەکان بەرامبەر بە قڕکەرەکان.[٧٠]

هەندێک پێیان وایە "رێگای ڕزگارکردنی ژینگە" و ڕێگریکردن لە برسێتی بەکارهێنانی قڕکەر و کشتوکاڵی چڕ یان پیشەسازییە بۆ بەرهەمهێنانی زۆر. نموونەیەکی ئەم بۆچوونە لە لاپەڕەی یەکەمی ماڵپەڕی سەنتەری پرسە خۆراکییە جیهانییەکان بە ڕستەی "چاندنی زیاتر لە هەر هێکتارێکدا زەوییەکی زیاتر بۆ سروشت بەجێدەهێڵێت" ببینرێت.[٧١][٧٢] بەڵام ڕەخنەگران دەڵێن کە ئاڵوگۆڕکردن لە نێوان ژینگە و پێویستی خۆراک حەتمی نییە [١٧٢] و قڕکەرەکان تەنیا جێگەی پراکتیزە کشتوکاڵییە باشەکانی وەک خولانەوەی بەرهەم دەگرنەوە.[٧٣] شێوازی پاڵدان-کێشان بۆ کۆنترۆڵکردنی ئافاتەکانی کشتوکاڵی بریتییە لە بەرهەمهێنانی نێوان بەرهەمەکان، بەکارهێنانی بۆنی ڕووەک بۆ دوورخستنەوەی ئافاتەکان لە بەرهەمەکان (پاڵدان) و ڕاکێشانیان بۆ شوێنێک کە بتوانرێت دووربخرێنەوە (ڕاکێشان).[٧٤]

گۆڕانی کەشوهەوا[دەستکاری]

گۆڕانی کەشوهەوا و کشتوکاڵ لەسەر ئاستی جیهانی بەیەکەوە گرێدراون. گەرمبوونی جیهان لە ڕێگەی گۆڕانکاری لە تێکڕای پلەی گەرمی، بارودۆخی کەشوهەوای توند و بارانبارین (وەک زریان و شەپۆلی گەرما)؛ گۆڕانکاری لە ئافات و نەخۆشییەکان؛ گۆڕانکاری لە ڕێژەی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن لە بەرگەهەوا و چڕیی ئۆزۆنی ڕووی زەوی؛ گۆڕانکاری لە کوالیتی ماددە خۆراکیەکانی هەندێک خۆراک؛[٧٥] و گۆڕانی بەرزی ئێستای دەریاکان[٧٦]; کاریگەری لەسەر کشتوکاڵ هەیە. هەروەها کاریگەری گەرمبوونی جیهان لەسەر کشتوکاڵ لە هەمان کاتدا ڕوویداوە و کاریگەرییەکانی بە شێوەیەکی نایەکسان لە سەرانسەری جیهاندا دابەشکراون.[٧٧] گۆڕانی کەشوهەوای داهاتوو ئەگەری زۆرە کاریگەری نەرێنی لەسەر بەرهەمهێنانی بەرهەم لە وڵاتانی گەرمدا هەبێت، لەکاتێکدا کاریگەرییەکانی لە ناوچە پانییەکانی باکوور ڕەنگە ئەرێنی یان نەرێنی بن.[٧٧] پێدەچێت گەرمبوونی جیهان مەترسی نائاسایشی خۆراک بۆ هەندێک گروپی لاواز، وەکو هەژاران زیاد بکات.[٧٨]

بەدرەوامی[دەستکاری]

شێوازە کشتوکاڵییەکانی ئێستا بووەتە هۆی کشانی زۆری سەرچاوەکانی ئاو و وەرینی زۆری خاک و کەمبوونەوەی بەپیتی خاک. ئاوی پێویست نییە بۆ بەردەوامبوون لە کشتوکاڵکردن بە بەکارهێنانی شێوازەکانی ئێستا؛ بۆیە پێویستە پێداچوونەوە بە شێوازی بەکارهێنانی سەرچاوە گرنگەکانی ئاو و زەوی و ئیکۆسیستەم بکرێت بۆ زیادکردنی بەرهەمی بەرهەم. یەکێک لە چارەسەرەکان بریتییە لە بەهادان بە ئیکۆسیستەمەکان، داننان بە ئاڵوگۆڕی ژینگەیی و بژێوی ژیان و هاوسەنگکردنی مافەکان لە نێوان بەکارهێنەران و بەرژەوەندییە جیاوازەکاندا.[٧٩] ئەو نادادپەروەرییانەی کە لە گرتنەبەری ئەم جۆرە ڕێوشوێنانەدا سەرهەڵدەدەن پێویستیان بە لێکۆڵینەوە هەیە، وەک تەرخانکردنی ئاو لە هەژاران بۆ دەوڵەمەندەکان، پاککردنەوەی زەوییە نوێ و دارستانییەکان بۆ دروستکردنی زەوی کشتوکاڵی بەرهەمدارتر، یان پاراستنی سیستەمێکی تاڵاو کە سنووردارکردنی ماسیگرتن مافەکان.[٨٠]

پێشکەوتنە تەکنەلۆژییەکان یارمەتی جووتیاران دەدەن کە ئامراز و سەرچاوەی زیاتریان هەبێت بۆ ئەوەی کشتوکاڵکردن بەردەوامتر بێت.[٨١] تەکنەلۆژیا ڕێگەی بە داهێنانەکانی وەکو کشتوکاڵی پاراستن داوە، کە یارمەتی پرۆسەی کشتوکاڵی دەدەن لە ڕێگەی ڕێگریکردن لە لەدەستدانی خاک بەهۆی وەرینی زەوی، کەمکردنەوەی پیسبوونی ئاو و جیاکردنەوەی کاربۆن.[٨٢] ڕێوشوێنە ئەگەرییەکانی دیکە بریتین لە کشتوکاڵی پاراستن، باخداری، باشترکردنی لەوەڕاندن، و بایۆچار.[٨٣][٨٤] شێوازەکانی ئێستای کشتوکاڵی تاک بەرهەم لە ئەمریکا ڕێگری دەکەن لە پەسەندکردنی شێوازە بەردەوامەکانی وەک خولانەوەی دوو یان سێ بەرهەم کە چیمەن یان ئەلفەلفا لەگەڵ بەرهەمەکەدا تێکەڵ دەکات لەسەر بنەمای ساڵانە، مەگەر ئامانجە نەرێنییەکانی دەردانی گازی ژەهراوی وەک جیاکردنەوەی کاربۆنی خاک ببنە سیاسەت.[٨٥]

سەرچاوەکان[دەستکاری]

  1. ^ Safety and health in agriculture. International Labour Organization. 1999. p. 77. ISBN 978-92-2-111517-5. Archived from the original on 22 July 2011. Retrieved 13 September 2010. defined agriculture as 'all forms of activities connected with growing, harvesting and primary processing of all types of crops, with the breeding, raising and caring for animals, and with tending gardens and nurseries'.
  2. ^ https://data.worldbank.org/indicator/NV.AGR.TOTL.CD?most_recent_value_desc=true%7Cوبگاه=data.worldbank.org%7Cبازبینی=2021-02-16
  3. ^ https://www.worldbank.org/en/topic/agriculture/overview%7Cوبگاه=World
  4. ^ ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی <ref> ھەڵە؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەری :0 نەدراوە
  5. ^ Agriculture's Sustainable Future: Breeding Better Crops
  6. ^ Bocquet-Appel, Jean-Pierre (2011-07-29). "When the World's Population Took Off: The Springboard of the Neolithic Demographic Transition". Science (بە ئینگلیزی). 333 (6042): 560–561. doi:10.1126/science.1208880. ISSN 0036-8075. PMID 21798934.
  7. ^ Larson, Greger; Piperno, Dolores R.; Allaby, Robin G.; Purugganan, Michael D.; Andersson, Leif; Arroyo-Kalin, Manuel; Barton, Loukas; Climer Vigueira, Cynthia; Denham, Tim (2014-04-29). "Current perspectives and the future of domestication studies". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 111 (17): 6139–6146. doi:10.1073/pnas.1323964111. ISSN 0027-8424. PMC 4035915. PMID 24757054.{{cite journal}}: CS1 maint: PMC format (link)
  8. ^ Watson, Andrew M. (1974). "The Arab Agricultural Revolution and Its Diffusion, 700–1100". The Journal of Economic History. 34 (1): 8–35. doi:10.1017/s0022050700079602.
  9. ^ National Geographic (2015). Food Journeys of a Lifetime. National Geographic Society. p. 126. ISBN 978-1-4262-1609-1.
  10. ^ Crosby, Alfred. "The Columbian Exchange". The Gilder Lehrman Institute of American History. Archived from the original on 3 July 2013. Retrieved 11 May 2013.
  11. ^ Blench, Roger (2001). Pastoralists in the new millennium (PDF). FAO. pp. 11–12. Archived (PDF) from the original on 1 February 2012. ١ی شوباتی ٢٠١٢ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
  12. ^ "Shifting cultivation". Survival International. Archived from the original on 29 August 2016. Retrieved 28 August 2016.
  13. ^ Waters, Tony (2007). The Persistence of Subsistence Agriculture: life beneath the level of the marketplace. Lexington Books.
  14. ^ "Chinese project offers a brighter farming future". Editorial. Nature. 555 (7695): 141. 7 March 2018. Bibcode:2018Natur.555R.141.. doi:10.1038/d41586-018-02742-3. PMID 29517037.
  15. ^ "Encyclopædia Britannica's definition of Intensive Agriculture". Archived from the original on 5 July 2006.
  16. ^ "BBC School fact sheet on intensive farming". Archived from the original on 3 May 2007.
  17. ^ Poincelot, Raymond P. (1986). "Organic Farming". Toward a More Sustainable Agriculture. Towards a More Sustainable Agriculture. pp. 14–32. doi:10.1007/978-1-4684-1506-3_2. ISBN 978-1-4684-1508-7.
  18. ^ "The cutting-edge technology that will change farming". Agweek. 9 November 2018. Archived from the original on 23 November 2018. Retrieved 23 November 2018.
  19. ^ Charles, Dan (3 November 2017). "Hydroponic Veggies Are Taking Over Organic, And A Move To Ban Them Fails". NPR. Retrieved 24 November 2018.
  20. ^ "UNCTADstat – Table view". Archived from the original on 20 October 2017. Retrieved 26 November 2017.
  21. ^ Scheierling, Susanne M. (1995). "Overcoming agricultural pollution of water: the challenge of integrating agricultural and environmental policies in the European Union, Volume 1". The World Bank. Archived from the original on 5 June 2013. Retrieved 15 April 2013.
  22. ^ "CAP Reform". European Commission. 2003. Archived from the original on 17 October 2010. Retrieved 15 April 2013.
  23. ^ Smith, Kate; Edwards, Rob (8 March 2008). "2008: The year of global food crisis". The Herald. Archived from the original on 11 April 2013.
  24. ^ "The global grain bubble". The Christian Science Monitor. 18 January 2008. Archived from the original on 30 November 2009. Retrieved 26 September 2013.
  25. ^ "The cost of food: Facts and figures". BBC. 16 October 2008. Archived from the original on 20 January 2009. Retrieved 26 September 2013.
  26. ^ Walt, Vivienne (27 February 2008). "The World's Growing Food-Price Crisis". Time. Archived from the original on 29 November 2011. ٢٩ی تشرینی دووەمی ٢٠١١ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
  27. ^ Watts, Jonathan (4 December 2007).
  28. ^ Mortished, Carl (7 March 2008).
  29. ^ Borger, Julian (26 February 2008).
  30. ^ "Food prices: smallholder farmers can be part of the solution". International Fund for Agricultural Development. Archived from the original on 5 May 2013. Retrieved 24 April 2013.
  31. ^ "Wheat Stem Rust – UG99 (Race TTKSK)". FAO. Archived from the original on 7 January 2014. Retrieved 6 January 2014.
  32. ^ Sample, Ian (31 August 2007).
  33. ^ "Africa may be able to feed only 25% of its population by 2025". Mongabay. 14 December 2006. Archived from the original on 27 November 2011. Retrieved 15 July 2016.
  34. ^ ئ ا "Labor Force – By Occupation". The World Factbook. Central Intelligence Agency. Archived from the original on 22 May 2014. Retrieved 4 May 2013. ٢٢ی ئایاری ٢٠١٤ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
  35. ^ Allen, Robert C. "Economic structure and agricultural productivity in Europe, 1300–1800" (PDF). European Review of Economic History. 3: 1–25. Archived from the original (PDF) on 27 October 2014. ٢٧ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٤ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
  36. ^ ئ ا "Agriculture: A hazardous work". International Labour Organization. 15 June 2009. Retrieved 1 April 2018.
  37. ^ "Services sector overtakes farming as world's biggest employer: ILO". The Financial Express. Associated Press. 26 January 2007. Archived from the original on 13 October 2013. Retrieved 24 April 2013.
  38. ^ "NIOSH Workplace Safety & Health Topic: Agricultural Injuries". Centers for Disease Control and Prevention. Archived from the original on 28 October 2007. Retrieved 16 April 2013.
  39. ^ "NIOSH Pesticide Poisoning Monitoring Program Protects Farmworkers". Centers for Disease Control and Prevention. 2011. doi:10.26616/NIOSHPUB2012108. Archived from the original on 2 April 2013. Retrieved 15 April 2013. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (help)
  40. ^ ئ ا "NIOSH Workplace Safety & Health Topic: Agriculture". Centers for Disease Control and Prevention. Archived from the original on 9 October 2007. Retrieved 16 April 2013.
  41. ^ ئ ا Weichelt, Bryan; Gorucu, Serap (17 February 2018). "Supplemental surveillance: a review of 2015 and 2016 agricultural injury data from news reports on AgInjuryNews.org". Injury Prevention. 25 (3): injuryprev–2017–042671. doi:10.1136/injuryprev-2017-042671. PMID 29386372.
  42. ^ Staff, The PLOS ONE (6 September 2018). "Correction: Towards a deeper understanding of parenting on farms: A qualitative study". PLOS ONE (بە ئینگلیزی). 13 (9): e0203842. Bibcode:2018PLoSO..1303842.. doi:10.1371/journal.pone.0203842. ISSN 1932-6203. PMC 6126865. PMID 30188948.
  43. ^ ئ ا "Safety and health in agriculture". International Labour Organization. 21 March 2011. Retrieved 1 April 2018.
  44. ^ ئ ا ب پ ت ج چ ح خ ھەڵەی بەکارھێنانی داڕێژە:بیرخستنەوەی وێب: پاڕامێترەکانی ناونیشان و سەردێڕ زۆرەکییە.. ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی <ref>ی ھەڵە؛ ناوی «:2» زیاتر لە یەک جار پێناسە کراوە لەگەڵ ناوەڕۆکی جیاوازدا
  45. ^ داڕێژە:یادکرد وب
  46. ^ Wright, Angus, "Downslope and North: How Soil Degradation and Synthetic Pesticides Drove the Trajectory of Mexican Agriculture through the Twentieth Century" in Christopher R. Boyer, A Land Between Waters: Environmental Histories of Modern Mexico. Tucson: University of Arizona Press 2012, pp. 22–49.
  47. ^ Gary Toenniessen et al. "Building an alliance for a green revolution in Africa." Annals of the New York academy of sciences 1136.1 (2008): 233–242. online
  48. ^ Easterbrook, Gregg (January 1997). "Forgotten Benefactor of Humanity". The Atlantic. Retrieved March 24, 2023.
  49. ^ ئ ا ب ھەڵەی بەکارھێنانی داڕێژە:بیرخستنەوەی وێب: پاڕامێترەکانی ناونیشان و سەردێڕ زۆرەکییە..
  50. ^ ئ ا ھەڵەی بەکارھێنانی داڕێژە:بیرخستنەوەی وێب: پاڕامێترەکانی ناونیشان و سەردێڕ زۆرەکییە..
  51. ^ ھەڵەی بەکارھێنانی داڕێژە:بیرخستنەوەی وێب: پاڕامێترەکانی ناونیشان و سەردێڕ زۆرەکییە..
  52. ^ ئ ا Pretty, J.; Brett, C.; Gee, D.; Hine, R. E.; Mason, C. F.; Morison, J. I. L.; Raven, H.; Rayment, M. D.; Van Der Bijl, G. (2000). "An assessment of the total external costs of UK agriculture". Agricultural Systems. 65 (2): 113–136. doi:10.1016/S0308-521X(00)00031-7. Archived from the original on 13 January 2017. {{cite journal}}: Unknown parameter |displayauthors= ignored (help)
  53. ^ ئ ا Tegtmeier, E. M.; Duffy, M. (2005). "External Costs of Agricultural Production in the United States" (PDF). The Earthscan Reader in Sustainable Agriculture. Archived (PDF) from the original on 5 February 2009.
  54. ^ International Resource Panel (2010). "Priority products and materials: assessing the environmental impacts of consumption and production". United Nations Environment Programme. Archived from the original on 24 December 2012. Retrieved 7 May 2013.
  55. ^ "Livestock a major threat to environment". UN Food and Agriculture Organization. 29 November 2006. Archived from the original on 28 March 2008. Retrieved 24 April 2013. ٢٨ی ئازاری ٢٠٠٨ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
  56. ^ Steinfeld, H.; Gerber, P.; Wassenaar, T.; Castel, V.; Rosales, M.; de Haan, C. (2006). "Livestock's Long Shadow – Environmental issues and options" (PDF). Rome: U.N. Food and Agriculture Organization. Archived from the original (PDF) on 25 June 2008. Retrieved 5 December 2008.
  57. ^ UNEP, 2011, Towards a Green Economy: Pathways to Sustainable Development and Poverty Eradication, https://www.unenvironment.org/search/node?keys=Towards+a+Green+Economy:+Pathways+to+Sustainable+Development+and+Poverty+Eradication
  58. ^ Vitousek, P. M.; Mooney, H. A.; Lubchenco, J.; Melillo, J. M. (1997). "Human Domination of Earth's Ecosystems". Science. 277 (5325): 494–499. CiteSeerX 10.1.1.318.6529. doi:10.1126/science.277.5325.494.
  59. ^ Bai, Z.G.; D.L. Dent; L. Olsson; M.E. Schaepman (November 2008). "Global assessment of land degradation and improvement: 1. identification by remote sensing" (PDF). FAO/ISRIC. Archived from the original (PDF) on 13 December 2013. Retrieved 24 May 2013.
  60. ^ "Farming Systems: Development, Productivity, and Sustainability", pp. 25–57 in Chrispeels
  61. ^ "Science points to causes of COVID-19". United Nations Environmental Programm. United Nations. Retrieved 24 June 2020.
  62. ^ Carrington, Damian (17 June 2020). "Pandemics result from destruction of nature, say UN and WHO". The Guardian. Retrieved 24 June 2020.
  63. ^ Carpenter, S. R.; Caraco, N. F.; Correll, D. L.; Howarth, R. W.; Sharpley, A. N.; Smith, V. H. (1998). "Nonpoint Pollution of Surface Waters with Phosphorus and Nitrogen". Ecological Applications. 8 (3): 559–568. doi:10.1890/1051-0761(1998)008[0559:NPOSWW]2.0.CO;2. {{cite journal}}: |hdl-access= requires |hdl= (help)
  64. ^ Hautier, Y.; Niklaus, P. A.; Hector, A. (2009). "Competition for Light Causes Plant Biodiversity Loss After Eutrophication" (PDF). Science (Submitted manuscript). 324 (5927): 636–638. Bibcode:2009Sci...324..636H. doi:10.1126/science.1169640. PMID 19407202.
  65. ^ Li, Sophia (13 August 2012). "Stressed Aquifers Around the Globe". The New York Times. Archived from the original on 2 April 2013. Retrieved 7 May 2013.
  66. ^ "Water Use in Agriculture". FAO. November 2005. Archived from the original on 15 June 2013. Retrieved 7 May 2013. ١٥ی حوزەیرانی ٢٠١٣ لە archive.ph Error: unknown archive URL، ئەرشیڤ کراوە
  67. ^ "Water Management: Towards 2030". Food and Agriculture Organization. March 2003. Archived from the original on 10 May 2013. Retrieved 7 May 2013. ١٠ی ئایاری ٢٠١٣ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
  68. ^ Pimentel, D.; Culliney, T. W.; Bashore, T. (1996). "Public health risks associated with pesticides and natural toxins in foods". Radcliffe's IPM World Textbook. Archived from the original on 18 February 1999. Retrieved 7 May 2013. ١٨ی شوباتی ١٩٩٩ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
  69. ^ Our planet, our health: Report of the WHO commission on health and environment.
  70. ^ "Strategies for Pest Control", pp. 355–383 in Chrispeels
  71. ^ Avery, D.T. (2000). Saving the Planet with Pesticides and Plastic: The Environmental Triumph of High-Yield Farming. Indianapolis: Hudson Institute.
  72. ^ "Center for Global Food Issues". Center for Global Food Issues. Archived from the original on 21 February 2016. Retrieved 14 July 2016.
  73. ^ Lappe, F. M. ; Collins, J. ; Rosset, P. (1998).
  74. ^ Cook, Samantha M.; Khan, Zeyaur R.; Pickett, John A. (2007). "The use of push-pull strategies in integrated pest management". Annual Review of Entomology. 52: 375–400. doi:10.1146/annurev.ento.52.110405.091407. PMID 16968206.
  75. ^ Milius, Susan (13 December 2017). "Worries grow that climate change will quietly steal nutrients from major food crops". Science News. Retrieved 21 January 2018.
  76. ^ Hoffmann, U., Section B: Agriculture – a key driver and a major victim of global warming, in: Lead Article, in: Chapter 1, in Hoffmann, U., ed. (2013). Trade and Environment Review 2013: Wake up before it is too late: Make agriculture truly sustainable now for food security in a changing climate. Geneva, Switzerland: United Nations Conference on Trade and Development (UNCTAD). pp. 3, 5. Archived from the original on 28 November 2014.
  77. ^ ئ ا Porter, J. R., et al., Executive summary, in: Chapter 7: Food security and food production systems (archived 5 November 2014), in IPCC AR5 WG2 A (2014). Field, C. B.; et al. (eds.). Climate Change 2014: Impacts, Adaptation, and Vulnerability. Part A: Global and Sectoral Aspects. Contribution of Working Group II (WG2) to the Fifth Assessment Report (AR5) of the Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC). Cambridge University Press. pp. 488–489.
  78. ^ Paragraph 4, in: Summary and Recommendations, in: HLPE (June 2012). Food security and climate change. A report by the High Level Panel of Experts (HLPE) on Food Security and Nutrition of the Committee on World Food Security. Rome, Italy: Food and Agriculture Organization of the United Nations. p. 12. Archived from the original on 12 December 2014. ١٢ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٤ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
  79. ^ Boelee, E., ed. (2011). "Ecosystems for water and food security". IWMI/UNEP. Archived from the original on 23 May 2013. Retrieved 24 May 2013.
  80. ^ Molden, D. "Opinion: The Water Deficit" (PDF). The Scientist. Archived (PDF) from the original on 13 January 2012. Retrieved 23 August 2011.
  81. ^ Safefood Consulting, Inc. (2005). "Benefits of Crop Protection Technologies on Canadian Food Production, Nutrition, Economy and the Environment". CropLife International. Archived from the original on 6 July 2013. Retrieved 24 May 2013. ٦ی تەممووزی ٢٠١٣ لە Archive.is، ئەرشیڤ کراوە
  82. ^ Trewavas, Anthony (2004). "A critical assessment of organic farming-and-food assertions with particular respect to the UK and the potential environmental benefits of no-till agriculture". Crop Protection. 23 (9): 757–781. doi:10.1016/j.cropro.2004.01.009.
  83. ^ Griscom, Bronson W.; Adams, Justin; Ellis, Peter W.; Houghton, Richard A.; Lomax, Guy; Miteva, Daniela A.; Schlesinger, William H.; Shoch, David; Siikamäki, Juha V.; Smith, Pete; Woodbury, Peter (2017). "Natural climate solutions". Proceedings of the National Academy of Sciences. 114 (44): 11645–11650. Bibcode:2017PNAS..11411645G. doi:10.1073/pnas.1710465114. ISSN 0027-8424. PMC 5676916. PMID 29078344.
  84. ^ National Academies Of Sciences, Engineering (2019). Negative Emissions Technologies and Reliable Sequestration: A Research Agenda. National Academies of Sciences, Engineering, and Medicine. pp. 117, 125, 135. doi:10.17226/25259. ISBN 978-0-309-48452-7. PMID 31120708.
  85. ^ National Academies Of Sciences, Engineering (2019). Negative Emissions Technologies and Reliable Sequestration: A Research Agenda. National Academies of Sciences, Engineering, and Medicine. p. 97. doi:10.17226/25259. ISBN 978-0-309-48452-7. PMID 31120708.
وەرگیراو لە «https://ckb.wikipedia.org/w/index.php?title=وەرزێری&oldid=1134356»