دانەوێڵە

دانەوێڵە (بە ئینگلیزی: Grain) تۆوێکی بچووکە و ڕەقە، وشکە و دەکرێت توێکڵدار یان میوەیی بێت، یاخود ھیچیان نەبێت، دەڕوێنرێت و بۆ خواردنی مرۆڤ یان ئاژەڵ بەکار دەھێنرێت.^[١] دوو جۆری سەرەکی لە بەروبوومەکانی دانەوێڵە کە بازرگانییان پێوە دەکرێت، خەلە و پاقلەمەنییەکانن

دوای دروێنەکردن، دانەوێڵە وشکەکان درێژخایەنترن لە خۆراکە سەرەکییەکانی دیکە، وەک میوە نیشاستەییەکان (مۆزەکان، نانمیوەکان، ھتد) و ڕیشاڵەکان (پەتاتەی شیرین، کاساڤا، و زیاتر). ئەم بەردەوامییە وای کردووە دانەوێڵەکان گونجاو بن بۆ کشتوکاڵی پیشەسازی، چونکە دەکرێت بە شێوەیەکی میکانیکی کۆبکرێنەوە، بە شەمەندەفەر یان کەشتی بگوازرێنەوە، بۆ ماوەیەکی درێژ لە سایلۆکاندا ھەڵبگیرێن، یان دەھاڕدرێن و دەکرێنە ئارد یان دەگوشرێن و دەکرێنە ڕۆن. بەم شێوەیە، بازاڕی دانەوێڵە بازاڕێکی گەورەی کاڵای جیھانییەکانە کە بەرھەمەکانی وەک گەنمەشامی، برنج، سۆیا، گەنم و دانەوێڵەکانی دی دەگرێتەوە.

دانەوێڵە و پاقلەمەنییەکان[دەستکاری]

دانەوێڵە و پاقلەمەنییەکان ھاوواتای گەنمۆکن کە لە بەروبوومی خێزانی چیمەنن. لە بواری کشتوکاڵی و بازرگانیدا، تۆو یان میوەی خێزانە ڕووەکییەکانی دیکە پێیان دەوترێت دانەوێڵە ئەگەر لە گەنمۆک بچێت. بۆ نموونە، پۆپنە وەک "تۆوی پۆپنە" دەفرۆشرێت، و بەروبوومەکانی پۆپنە دەکرێت "دانەوێڵەی تەواو" بن. شارستانیەتەکانی پێش-ئیسپانییەکانی زنجیرە چیاکانی ئەندێز، سیستەمی خۆراکییان لەسەر بنەمای دانەوێڵە ھەبوو، بەڵام لە بەرزاییە بڵندەکاندا ھیچ کام لە دانەوێڵەکان ناوکدار نەبوون. ھەر سێ دانەوێڵەی ڕەسەنی ئەندێز ( kaniwa, kiwicha, و quinoa ) ڕووەکی گەڵا فراوانن نەک ڕووەکی وەک گەنمەشامی، برنج و گەنم. ^[٢]

پۆلێنکردن[دەستکاری]

دانەوێڵەکان[دەستکاری]

[[پرونده:Dinrêyes.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Dinrêyes.jpg%7Cوێنۆک%7Cچەند جۆرێک دانەوێڵە. لە دەستە چەپی سەرەوه بە ئاراستەی میلی کاتژمێر: گەنم, گەنمی ئەڵمانی, وەرزێڕ و جۆ]]

هەموو دانەوێڵەکان سەر بە خێزانی گەنمن و جۆرێک لە کاربۆهیدراتیان تێدایە کە پێی دەوترێت نیشاستە . ^[٣]

دانەوێڵەی وەرزی گەرم[دەستکاری]

دانەوێڵەی وەرزی سارد[دەستکاری]

[[پرونده:Gerstenkoerner.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Gerstenkoerner.jpg%7Cوێنۆک%7C137x137پیکسڵ%7C جۆ]] [[پرونده:Rye_grains.JPG|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Rye_grains.JPG%7Cوێنۆک%7C133x133پیکسڵ%7Cتۆوی جاجیمی]] [[پرونده:Rice_grains_(IRRI).jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Rice_grains_(IRRI).jpg%7Cوێنۆک%7C100x100پیکسڵ%7Cچەند جۆرێک لە برنج]]

تۆوی خەلەشێوە[دەستکاری]

تۆوی ڕووەکی دوو لێوەو گەڵا پانەکان کە نیشاستەیان تێدایە بریتین لە جۆر و خێزانەکانی:[دەستکاری]

پاقلەمەنییەکان[دەستکاری]

[[پرونده:Lens_culinaris_seeds.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Lens_culinaris_seeds.jpg%7Cوێنۆک%7C123x123پیکسڵ%7C نیسک]] پاقلەمەنییەکان، بە بەراورد لەگەڵ خۆراکە ڕووەکییەکانی تر، پرۆتینی پتریان هەیە ; بۆ نموونە سۆیا ڕێژەی ٣٥% پرۆتینی تێدایە . وەک هەموو خۆراکە ڕووەکییەکانی تر، پاقلەمەنییەکانی کاربۆهیدرات و چەورییان تێدایە. پاقلەمەنییە باوەکان بریتین لە:

تۆوە ڕۆندارەکان[دەستکاری]

تۆوە ڕۆندارەکان ئەو بەرهەمانەن کە بە مەبەستی سەرەکی بەرهەمهێنانی ڕۆنی ڕووەکی دەچێنرێن. جگە لە دابینکردنی وزەی خۆراکی، ئەم ڕۆنانە کۆمەڵێک ترشی چەوری بنەڕەتییان تێدایە. هەروەها ڕۆنی ڕووەکی بۆ بەرهەمهێنانی سووتەمەنی و شتی وەک چەورکەر بەکاردەهێنرێت . ^[٤]

خێزانی خەردەل[دەستکاری]

link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Canola.jpg|وێنۆک|100x100پیکسڵ|تۆوی ڕەز

خێزانی کاسنییەکان[دەستکاری]

[[پرونده:Sunflowers_seeds.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Sunflowers_seeds.jpg%7Cوێنۆک%7C100x100پیکسڵ%7C تۆوی گوڵەبەڕۆژە]]

خێزانەکانی تر[دەستکاری]

کەتانییەکان وەکو کەتان
شاتۆوەکان
گوڵاڵەییەکان وەک تۆوی خەنەبەر

گرنگی مێژووییی دانەوێڵەکان[دەستکاری]

بەهۆی ئەوەی کە تۆوەکان بچووک و ڕەق و وشکن، دەکرێت بە ئاسانی هەڵبگیرێن، بپێورێن و بگوازرێنەوە لە چاو بەرهەمە خۆراکیەکانی تری وەک میوەی تازە و ڕەگ و ڕیشاڵەکان.

گەشەسەندنی کشتوکاڵی دانەوێڵە ڕێگەی خۆش کرد کەخۆراک بە ڕێژەیەکی زۆر بەرهەم بهێنرێت و هەڵبگیرێت، ئەمەش بووە هۆی دروستکردنی یەکەم شوێنی نیشتەجێبوونی کاتی و گەشەسەندنی کۆمەڵگا مرۆییە سەرەتاییەکان . ^[٥]

گەڕانە پەیوەندیدارەکان[دەستکاری]

سەرچاوەکان[دەستکاری]

^ Babcock, P. G., ed. 1976. Webster's Third New International Dictionary. Springfield, Massachusetts: G. & C. Merriam Co.
^ Lost Crops of the Incas: Little-Known Plants of the Andes with Promise for Worldwide Cultivation. Office of International Affairs, National Academies of the. Washington D.C.: National Academy Press. 1989. p. 24. doi:10.17226/1398. ISBN 978-0-309-04264-2.
^ Vaughan, J. G., C. Geissler, B. Nicholson, E. Dowle, and E. Rice. 1997. The New Oxford Book of Food Plants. Oxford University Press.
^ Babcock, P. G., ed. 1976. Webster's Third New International Dictionary. Springfield, Massachusetts: G. & C. Merriam Co.
^ ھەڵەی بەکارھێنانی داڕێژە:بیرخستنەوەی وێب: پاڕامێترەکانی ناونیشان و سەردێڕ زۆرەکییە..

دەروازەی خۆراک

[1] Babcock, P. G., ed. 1976. Webster's Third New International Dictionary. Springfield, Massachusetts: G. & C. Merriam Co.

[2] Lost Crops of the Incas: Little-Known Plants of the Andes with Promise for Worldwide Cultivation. Office of International Affairs, National Academies of the. Washington D.C.: National Academy Press. 1989. p. 24. doi:10.17226/1398. ISBN 978-0-309-04264-2.

[3] Vaughan, J. G., C. Geissler, B. Nicholson, E. Dowle, and E. Rice. 1997. The New Oxford Book of Food Plants. Oxford University Press.

[:0-4] Babcock, P. G., ed. 1976. Webster's Third New International Dictionary. Springfield, Massachusetts: G. & C. Merriam Co.

[:1-5] ھەڵەی بەکارھێنانی داڕێژە:بیرخستنەوەی وێب: پاڕامێترەکانی ناونیشان و سەردێڕ زۆرەکییە..

[١]

[٢]

[٣]

[٤]

[٥]