بیروونی: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان
ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
زانیاری نوێ تاگەکان: بەکارھێنانی نووسەی ناستاندارد دەستکاریی دیداری |
Aram (لێدوان | بەشدارییەکان) گەڕاندنەوەی گۆڕانکارییەکی نیاز پاک لەلایەن Kazhan hikmat: وپ:ئبس. (تو) تاگ: پووچەڵکردنەوە |
||
| ھێڵی ٣٢: | ھێڵی ٣٢: | ||
|خێزان = |
|خێزان = |
||
}} |
}} |
||
'''ئەبوڕەیحانی بیرونی''' ناسراو بە '''ئەلبیرونی''' ناوی تەواوی ('''ئەبوڕەیحان محەممەد کوڕی ئەحمەد بیرونییە''')، [[گەردوونناس]] و [[بیرکاریزان]] و [[مێژوونووس]] و [[مرۆڤناس]] و [[جوگرافیاناسێکی]] [[زمانی فارسی]] [[موسوڵمان]] بوو. |
'''ئەبوڕەیحانی بیرونی''' ناسراو بە '''ئەلبیرونی''' ناوی تەواوی ('''ئەبوڕەیحان محەممەد کوڕی ئەحمەد بیرونییە''')، [[گەردوونناس]] و [[بیرکاریزان]] و [[مێژوونووس]] و [[مرۆڤناس]] و [[جوگرافیاناسێکی]] [[زمانی فارسی]] [[موسوڵمان]] بوو. |
||
بیروونی بە یەکێک لە زانا گەورەکانی سەردەمی ئیسلامی هەژمار دەکرێت لە [[سەدەکانی ناوین]]، زانستەکەی فیزیا ، بیرکاری و زانستی سروشتی دەگرێتەوە ، وە شوێنی هەبوو وەک مێژووزان و زانای زمان و زانای مێژووە یەک لە دواییەکان . بەیروونی لە زۆربەی زانستەکان خوێندوویەتی ، وەکو وەفایەک بۆ کارەکانی و لێکۆڵینەوەکانی ، خێزانی شاهانەو ئەندامەکانی لە کۆبونەوەیەکدا هانیاندا بۆ بۆ لێکوڵینەوەی زانستی و ئاشکراکردنی هەندێک شت . بیروونی لە [[سەردەمی زێڕینی ئیسلام]] ژیاوە ، چەندین لێکۆڵینەوەی زانستی کردووە هاوشانی مەنهەج و بیرکردنەوەی ئیسلامی . بیرونی بەچەندین کەس و نەتەوە کاریگەر بووە ، وەک ئغریقیەکان کە ئیلهامی لێوەرگرتوون لەکاتی خوێندنی فەلسەفە . بیرونی زمانەکانی خوارزمی ، فارسی ، عەرەبی ، ئغریقی ، سنسەکریتی ، عبری ، تراثی وە سریانی دەزانێت. بیروونی زۆربەی ماوەی ژیانی لە ( خەزنە ) بەسەر بردووە ، کە بوو بە پایتەختی ( گزنویان ) ، کە ئێستا دەکەوێتە ناوڕاستی خۆرهەڵاتی [[ئەفغانستان]] . بیروونی گەشتی کردووە بۆ باشوری ئاسیا وە لێکۆڵینەوەیەکی نوسیوە دەربارەی (ڕۆشنبیری هیند)، بیرونی بە ( زانستی هیند ) ناودەبرێت ، هەروەها ناسراوە بە نوسینە بابەتی و کلتورییەکانی . بە مامۆستا نازناوی دەرکردووە ئاماژە بەوەی کە کەس پێشتر لە سەدەی یانزە بەوشێوەیەی ئەو باسی هیندی نەکردووە . |
|||
== ژیانی == |
|||
بیرونی لە شارێکی دەرەکی لە بەیرونی لەدایکبووە ، پایتەختی ئەفریجد لە خواڕزم لە ناوڕاستی ئاسیا . بۆ ئەنجامدانی لێکۆڵینەوەکانی ، بیرونی چەندین هێڵی گواستنەوەی بەکارهێناوە بۆ گەشتن بەو بەشانەی کە لەسەری دەخوێند . زۆربەی کەس بیرونی بە یەکێک لە زانا گەورەکانی مێژوو هەژمار دەکەن ، بەتایبەتی لە ئیسلامدا بەهۆی بابەت و دۆزینەوەکانی . بیرونی لە [[سەردەمی زێڕینی ئیسلام]]<nowiki/>دا ژیاوە ، وە ئەوەبوو کە هانیدا لێکۆڵینەوە لەسەر [[ئەستێرەناسی]] بکات . بیرونی سەرتای بیست و پێنج ساڵی تەمەنی لە خواڕزم کە بەشەکانی فیقەی ئیسلامی ، [[خواناسی]] ، [[ڕێزمان]] ، [[ماتماتیک]] ، [[ئەستێرەناسی]] ، [[پزیشکی]] ، [[فەلسەفە]] خوێندووە و هەوەها تێکەڵی زانستی [[فیزیک]] بووە و لەگەڵ چەندین بواری تر ، زمانی خواڕزمی ئێرانی کە زمانی بیرونی بووە ، توانی ڕزگاری ببێت تا دوای چەند سەدەیەک لە ئیسلام ، هەتاکو تورکەکان دەستیان گرت بەسەر ناوچەکە ، لەگەڵ ئەوەش چەند کلتوری خواڕزمی توانی ڕزگاری ببێت . بیرونی میهرەبان بووە لەگەڵ ئەفریجد ، کە ئەفریجدەکان ئەوانە بوون کە لابران لەلایەن دوژمنەکانیانەوە ( مەئمونیەکان ) لە ساڵی 995م . بیرونی نیشتیمانەکەی بەجێدەهێڵێت و دەڕوات بۆ [[بوخارا]] . پاشان دەچێت بۆ وڵاتێکی سامانی کە لەژێر سەرکردایەتی ئیمبڕاتۆر مەنصوری دووەمی کوری نوح بووە ، وە لەوێ [[ئیبن سینا]] بینی و ئەوەش دەرفەتێک بوو بۆ ئاڵوگۆڕکردنی بیروڕای نێوان دوو زانا . |
|||
لە ساڵی ٩٩٨ ، ڕۆشت بۆلای شازادەی زیاریونی طبرستان ( شمس معالی قابوس کوڕی وشکمیر ) ، لەوێ یەکەم کارە گرنگەکانی نوسی : شوێنەواری پاشماوەی سەدەکانی پێشوو ( وە وەرگێدراوە بەناوی ) زنجیرە کاتییەکانی نەتەوەکانی پێشوو یان پاشماوەی ڕابردوو لە ساڵی ١٠٠٠ میلادی ، وە هەرچەندە دوای ئەوەش چەند دەسکارییەکی کتێبەکە کرا . وە هەروەها سەردانی خێزانی شاهانەی باوندیانی کردووە لەژێر حوکمی مەرزەبان ، وە بە گوێرەی قسەکانی ئەفریجەکان ، بیروونی کۆتا ماڵئاوایی کرد لەوەی کە دەست بەسەر خوارزمدا دەگرێت وە سەدانی سەرکردایەتی گرگانج ( وە هەروەها سەردانی خوارزمی کردووە ) کە بە کۆبونەوەی زانا گەورەکان بەناوبانگە . |
|||
لە ساڵی ١٠١٧ ، مەحمود غەزنەوی زۆربەی لێکۆڵەرەوەکانی گواستەوە بۆ غەزنە ، پایتەختی دەوڵەتی غەزنەوی ، کە بیرونیش یەکێک بوو لەوانە . لەوێ بوو بە زانای گەردوونی و ئەستێرەناسی تایبەت بە سەرکردایەتی . محمود هاوڕێیەتی بیرونی کردووە لەکاتی گەشتەکانی بۆ هیند وە لەوێ بۆماوەی چەند ساڵێک ژیاوە ، تەمەنی بیرونی ٤٤ ساڵ بوو ئەو کاتەی سەردانی هیندی کرد لەگەڵ مەحمود غەزنەوی ، لێکۆڵینەوەکانی لەسەر هیند نوسیوە و نزیکەی ساڵی ١٠٣٠ میلادی تەواوی کردووە . وە لەگەڵ ئەم نوسینانەش ، بیرونی دڵنیابۆتەوە لەسەر ماوەی لێکۆڵینەوەکانی لەسەر زانست لەکاتی گەشتەکانیدا . وە هەوڵیداوە بۆ دۆزینەوەی ئامڕازێک بۆ گرتنی درێژی خۆر ، وە ئامێرێکی زوویی [[ئیسترلاب]]<nowiki/>ی دروست کردووە . بیرونی توانی پێشکەوتنێکی باش بە لێکۆڵینەوەکانییەوە ببینێت لەکاتی گەشتەکانی بۆ هیند . |
|||
==سەرچاوەکان== |
==سەرچاوەکان== |
||
وەک پێداچوونەوەی ٠٩:١٧، ١١ی ئەیلوولی ٢٠١٩
| ئەبوڕەیحان بیرونی Al-Biruni | |
|---|---|
 وێنەی بیرونی لەسەر پولی پۆستەی یەکێتی سۆڤیەت لە ساڵی ١٩٧٣. | |
| لەدایکبوون | خۆراسان، (ئۆزبەکستانی ئێستا) |
| مردن | غەزنە (دەوڵەتی غەزنەوی) |
| نیشتەجێ | خوارزم زیارییەکان دەوڵەتی غەزنەوی |
| سەردەم | سەردەمی زێڕینی ئیسلام |
| نەتەوە | فارس |
| بواری زانستی | فیزیک، مرۆڤناسی، گەردوونناسی، ئەستێرەناسی، مێژوو، بیرکاری، کیمیا، جوگرافیا، پزیشکی، دەروونناسی، فەلسەفە، ئایینناسی |
| ناسراو بە ھۆی | دامەزرێنەری بیری هیندناسی (Indology) و جیۆدیزیادامەزرێنەری بیری هیندناسی (Indology) و جیۆدیزیا |
| کاریگەر بووە بە | محەممەد, ئەرەستوو, Ptolemy, Aryabhata, Brahmagupta, ئەبووحەنیفە دینەوەری, ئەبووبەکر ڕازی, al-Sijzi, Iranshahri, Abu Nasr Mansur, ئیبن سینا, بەتتانی |
| کاریگەری بووە لەسەر | Al-Sijzi, ئیبن سینا, عومەر خەییام, al-Khazini, Zakariya al-Qazwini, Maragha observatory, Islamic science, فەلسەفەی ئیسلامی |
ئەبوڕەیحانی بیرونی ناسراو بە ئەلبیرونی ناوی تەواوی (ئەبوڕەیحان محەممەد کوڕی ئەحمەد بیرونییە)، گەردوونناس و بیرکاریزان و مێژوونووس و مرۆڤناس و جوگرافیاناسێکی زمانی فارسی موسوڵمان بوو.
سەرچاوەکان
 | ئەم وتارە کۆلکەیەکە. دەتوانیت بە فراوانکردنی یارمەتیی ویکیپیدیا بدەیت. |