سەلیمی یەکەم

سەلیمی یەکەم
سوڵتان سەلیمی یەکەم
ناوی سوڵتان	سوڵتان سەلیمی یەکەم
لە دایکبوون	١٤٧٠
شوێنی لە دایکبوون	ئەماسیا
مردن	١٥٢٠
شوێنی مردن	تەکیرداغ
پێش خۆی	بایەزیدی دووەم
دوای خۆی	سوڵتان سولەیمان قانونی
بنەماڵەی فەرمانڕەوا	عوسمانییەکان
بنەماڵەی پاشایەتی	عوسمانی
باوک	بایەزیدی دووەم
دایک	گوڵبەر خاتوون
بیروباوەڕ	ئیسلامی سوننە

سوڵتانی غازی سەلیمی یەکەم، بە تورکی عوسمانی غازی یاوز سلگان سلیم خان ڕول و بە تورکی نوێ Yavuz Sultan Selim Han I یان I. Selim، نۆیەم سوڵتانی دەوڵەتی عوسمانی بووە و یەکەم سوڵتانی عوسمانی بوو کە نازناوی (پێشەوای باوەڕداران)ی واتە خەلیفەی موسوڵمانانی ھەڵگرتووە، حوکمی کردووە لە نێوان ساڵانی ١٥١٢ تا ١٥٢٠ز، ناسراوە بە یاوز واتە ئازا لای تورکەکان لەبەر ئازایەتی و لێھاتوویی لە مەیدانەکانی جەنگدا ولای ڕۆژاوا وبەتایبەت لای ئینگلیز ناسراوە بە توڕە، بەپێی ئەوەی ھەندێک لە مێژوونوسان ئەڵێن ھەردەم ڕوخساری توڕە دیار بووە.

سەلیم حوکمی گرتە دەست دوای ئەوی کودەتای کرد بەسەر باوکیدا (بایەزیدی دووەم) بە پاڵپشتی ئینکیشاری و خاقانی قرم، وسەرکەوتوو بوو لە دەرکردنی براکانی ومناڵەکانیاندا ودەست گرتن بەسەریاندا تاکو ڕکەبەری نەبێت لە دەسەڵاتدا، لەم سەردەمەدا سەفەوییە شیعەکان دەرکەوتن لە ئێران و ئازەربایجان، کە شەڕێکی گەورە لە نێوانیان کەوتووە و بە سەرکەوتنی سوڵتان سەلیم کۆتایی پێھات، پاشان سەرنجی چووە سەر مەمالیکەکان و غەزووی خاکەکانی کردن وبە تەواوی دەستی بەسەرا گرتن دوای ئەوەی ٢٦٧ ساڵ بەردەوام بوون.

سەردەمی سوڵتان سەلیم جیادەکرێتەوە لە سەردەمەکانی پێشتری بەوەی کە فەتحەکانی گۆڕی لە ڕۆژئاوای ئەوروپییەوە بۆ ڕۆژھەڵاتی عەرەبی، ڕووبەری دەوڵەتەکە فراوان بوو و ھەموو وڵاتی شام وعێراق ومیسر وحیجازی ئەگرتەوە، ھەروەھا لە دەرئەنجامی فەتحەکانی سوڵتان سەلیم بوو کە دەوڵەتی عوسمانی ئەو گەشەسەندنەی بەخۆیەوە بینی لە سەردەمی سلێمان قانونی، دوای ئەوەی گرنگنرین ڕیگە بازرگانییە وشکانییەکان (ڕێگەی حەریر وتەوابل) بە دەوڵەتی عوسمانیدا تێپەڕ دەبوون، وچەند بەندەرێکی گرنگی دەستکەوت لە ڕۆژھەڵاتی دەریای ناوەڕاست ودەریای سوردا.

ژیانی پێش حوکم گرتنە دەست

وێنەی شاری ئەماسیا کە سوڵتان سەلیم تێیدا لە دایک بووە

سەلیمی یەکەم کوڕی سوڵتان بایەزیدی دووەم کوڕی سوڵتان محەممەد فاتیحە و دایکی عائیشە گوڵبەھار خاتوونە، لە دایک بووە لە ١٠ی تشرینی یەکەمی ١٤٧٠ز لە شاری ئەماسیا لەسەر کەناری دەریای ڕەش لە ئەنادۆڵ، و یەکێک بووە لە ھەشت کوڕەکەی سوڵتان بایەزیدە دووەم، کە پێنج کوڕی بە مناڵی مردوون ولەگەڵ سەلیمدا دوو کوڕی ماوەتەوە (کرکود وئەحمەد)، کە زۆر جیاواز بوون لە بیروڕادا، کرکود زانست وئەدەب وھونەری خۆشئەویست وسەرگەرم بوو بە کۆڕی زانست وخوێندنەوە، و ئەحمەد خۆشەویست بوو لای بەرپرسەکان وسەدری ئەعزەم (عەلی پاشا) دڵسۆز بوو بۆی، بەڵام سەلیم حەزی لە شەڕ بووە وخۆشەویست بووە لای سەربازەکان بە گشتی وئینکیشاری بە تایبەت، ولەبەر جیاوازی بیروڕای کوڕەکانی سوڵتان بایەزید ترسا لەوەی ناکۆکی دروست بێت لە نێوانیان، لەبەر ئەوە لە یەکی دوورخستنەوە، کرکودی کردە والی یەکێک لە ولایەتە دوورەکان و ئەحمەد بە والی ئەماسیا و سەلیم بە والی تەڕابزۆن.

حوکمی تەڕابزۆن

شازادە سەلیم حوکمی تەڕابزۆنی گرتە دەست لە تەمەنی ١١ ساڵیدا وبە وریاییەوە ماوەی ٢٩ ساڵ حوکمی کرد لە ١٤٨١ تا ١٥١٠، لەسەرەتاوە دەرکەوتنی سەفەوییەکانی بینی لە ئێران و ئازەربایجان وھەستی کرد جەماوەری سەفەوییەکان وردە وردە زیاد ئەکات ومەترسی بۆ دەوڵەتی عوسمانی دروست ئەکات لە داھاتوودا، لە ماوەی حوکمی تەڕبزۆندا ھەڵمەتی بردە سەر جۆرجیا چەند جارێک و غەزووی قارس وئەرزڕوم وئەرتەڤینی کرد وخستنیە سەر دەوڵەتی عوسمانی، لە ئەنجامی ئەوەدا ھەموو جۆرجییەکانی ئەو شارانە ئیسلام بوون، وسەربازەکان زیاتر پەیوەست ئەبوون بە سەلیمەوە لەبەر ئازایەتی وباشی ڕێکخستنی ئەو ھەڵمەتانە.

یاخی بوونی لە سوڵتان

لە ڕۆژانی کۆتایی سوڵتان بایەزیدی دووەمدا ئاگری شەڕی ناوخۆ ھەڵگیرسا لە نێو کوڕەکانیدا لەبەر چەند ھۆکارێکی جیاواز، سوڵتان بایەزید بانگی کرد بۆ دیوانەکەی تا ڕاوێژ و ڕێکەتن بکەن بۆ دانانی یەکێکیان لە جێگەی، وڕێکەوتن لەسەر ئەوەی ئەمیر ئەحمەد ببێت بە جێگر، کە ھەواڵ گەیشت بە شازادە سەلیم زۆر توڕە بوو، و شۆڕشی ڕاگەیاند بەسەر باوکیدا، ڕۆیشت بۆ شاری ئەدەرنە ودەستی بەسەرا گرت وخۆی وەک سوڵتانی ئەوێ ڕاگەیاند، باوکی سوپایەکی ٤٠٬٠٠٠ کەسی بۆ نارد و تێکی شکاند لە ساڵی ١٥١١ز و ھەڵھات بۆ وڵاتی قرم، وسوپایەکی گەورەی نارد بۆ کرکود وئەویشیان تێک شکاند وھێزەکانیان پەرت وبڵاوکرد، پاشان داوای لە ئەحمەد کرد بگەڕێتەوە قوستەنتینیە خێرا تا حوکم بگرێتە دەست، بۆ ڕۆژی دواتر ئەحمەد گەیشت و وەک سوڵتان ڕاگەیەنرا، ئەوەی کە بە پێویستی ئەزانی ئەحمەد حوکم بگرێتە دەست سەدری ئەعزەم (ئەحمەد پاشا) بوو، کە باوەڕی بە حەقی کرکود وسەلیم نەبوو.

دانانی سەلیمی یەکەم بە سوڵتان

ئینکیشارییەکانی شارەکە شۆڕشیان کرد دوای دانانی ئەحمەد وڕازی نەبوون بەوە ودانیان پیانەنا وداوایان لە سوڵتان بایەزید کرد لە سەلیم خۆشبێت و بیگەڕێنێتەوە بۆ ولایەتی سەمەندەرییە لەبەر ئەوەی زۆر ھۆگر بوون پێوەی وبە تاکە کەسیان ئەزانی کە ڕێگە لە مەترسی سەفەوییەکان بگرێت، بە تایبەت کە شا ئیسماعیلی سەفەوی لایەنی سوڵتان ئەحمەدی ئەگرت بۆ دەسەڵات گرتنە دەست، ئینکیشارییەکان ترسان لە دەست تێوەردانی سەفەوییەکان لە کاروباری عوسمانی وبڵاوکردنەوەی مەزھەبی شیعە وەک ئەوەی لە ئێران و ئازربایجان کردیان، بەم شێوەیە سوڵتان بایەزیدیان ناچارکرد لە سەلیم خۆشبێت و بیگەڕێنێتەوە بۆ ویلایەتەکەی ودواتر ئینکیشارییەکان سوڵتان بایەزیدیان ناچار کرد لە دەسەڵات دابەزێت بۆ سەلیم، کە ناچار قبوڵی کرد و لە حوکم دابەزی لە ٢٥ی نیسانی ١٥١٢ز و سەلیم حوکمی بە فەڕمی گرتە دەست لە ٢٣ی ئایاری ھەمان ساڵدا.

دوای ئەوەی بایەزید لە حوکم دابەزی سەفەری کرد بۆ دیمۆتیڤیا تا لەوێ بژی لە ڕێگەدا کۆچی دوایی کرد لە ٢٦ی ئایاری ١٥١٢، لە نامەیەکدا کە ئەمیر ئەحمەد بۆ سوڵتانی مەمالیکی نوسیوە کە دەڵێ باوکی بە ھۆکاری سروشتی کۆچی دوایی کردووە.

گرتنە دەستی دەسەڵات

کاتێک سەلیمی یەکەم حوکمی گرتە دەست پاداشتی ئینکیشارییەکانی دایەوە وەک پێشتر لەبەرئەوەی ئەیزانی بە بێ ئەوان نەیئەتوانی بگاتە تەختی دەسەڵات، دوای ئەوەی کە ئەحمەدی برای یاخی بوو لە دەسەڵاتی سەلیم، سەلیم دەرچوو بۆیان وھەردوو براکەی و کوڕەکانی کوشتن تا ڕکەبەری نەبێت لە دەسەڵات ولە بارودۆخی ناوخۆ دڵنیا بێت، کاتێک گەڕایەوە بۆ ئەدەرنە نوێنەری کۆماری بوندقیە وشانشینی مەجەڕ و دۆقیە مۆسکۆ ومیرنشینی مەملوکی چاوەڕێیان ئەکرد، لەگەڵ ھەموویان ئاگربەستێکی دوورودرێژی بەست تا یەک لایی بێتەوە بۆ وڵاتی فارس وبەرەنگاری سەفەوییەکان.

ھەڵمەتی سەفەوییەکان وشەڕی چاڵدێران

وێنەی شا ئیسماعیل سەفەوی، دامەزرێنەری دەوڵەتی سەفەوی

بنەماڵەی دەسەڵاتداری سەفەوییە شیعەکان دەرکەوتن لەسەر دەستی شا ئیسماعیلی یەکەم کوڕی حەیدەر سەفەوی ساڵی ١٤٩٩ز، وتوانی مەترسی بۆ دەوڵەتی عوسمانی دروست بکات لە ڕۆژھەڵات، و شا ئیسماعیل مەزھەبی شیعەی سەپاند بەسەر خەڵکەکەدا وەکو ئاینی فەڕمی دەوڵەت ڕایگەیاند، کە کاردانەوەیەکی توندی لێ کەوتەوە لە کاتێکدا زۆربەی شارە گەورەکانی ئێران وەک تەبرێز سونە بوون.

دوای ئەوەی سوڵتان سەلیم لە کێشەی براکانی بوویەوە وئاشتی نامەی کرد لەگەڵ دراوسێکانی بە تایبەت مەجەڕ، بە دوای ھۆکارێکدا ئەگەڕ بۆ شەڕ لەگەڵ سەفەوییەکان، و لە وەڵامی ئەو کوشتارگەیەی سەفەوییەکان بەسەر سونەی عێراق وتەبرێز وئازربایجاندا ھێناین، سوڵتان فەرمانی کرد بە کۆکردنەوەی شیعەکانی لە ولایەتە فارسەکان وڕۆژھەڵاتی ئەنادۆڵ بوون وەک ئەڵێن ژمارەیان گەیشتۆتە چل ھەزار کەس لە قزڵباش، ھەموویانی کوشت، وکاتێک شا ئیسماعیل ھانی ئەوانەی ئەدا تا شۆڕش بکەن لە دژی عوسمانییەکان، لەم کاتانە سوڵتان سەلیم ھەموو سەرکردە جەنگی و زانا وەزیرەکانی کۆکردەوە و ڕازی کردن بە ڕاگەیاندنی حیھادی پیرۆز لە دژی دەوڵەتی سەفەوی لە ١٦ی ئازاری ١٥١٤ز، ٣ ڕۆژ دوای ئەو کوبوونەوەیەوە سوڵتان لە سەرکردایەتی سوپایەکی گەورەدا دەرچوو لە ئەدەرنەوە بۆ قوستەنتینیە بەرەو ئەنادۆڵ ڕۆژھەڵاتی تەبرێز دوای ئەوەی کاروباری پایتەختی دایە دەست سلێمانی کوڕی.

لەم میانەیەدا چەندین پەیام گۆڕادرایەوە لە نێوان سوڵتان سەلیم و شا ئیسماعیل کە ئەمەی دواییان زۆر حەماسی بۆ شەڕ نەبوو لەبەر زۆری ژمارەی عوسمانییەکان، نوێنەری نارد بۆ لای سوڵتان سەلیم وداوای ڕێکەوتنی لێکرد، بەڵام سەلیم نوێنەرەکەی کوشت وپەیامێکی نارد بۆ شا ئیسماعیل کە بە شێوەیەکی فەڕمی شەڕی ڕاگەیاند، ولە ناوچەی چاڵدێراندا لە ئازربایجانی ڕۆژاوا بە یەکیاندا لە ٢٣ی ئابی ١٥١٤ز دا ودوای شەڕ وپێکدانێکی قورس، عوسمانییەکان سەرکەوتن، وسوپای سەفەوییەکان تێکشکان وزۆریان لێ بەدیل گرتن وشا ئیسماعیل کە لە قۆڵییەوە برینداربوو بوو ھەڵھات بۆ تەبرێز.

دوای سەرکەوتنی عوسمانییەکان لە شەڕی چاڵدێراندا دەرگاکانی شاری تەبرێزیان بۆ کرایەوە وسوڵتان بەسەرکەوتوویی چووە ناویەوە لە ٤ی ئەیلولی ١٥١٤ ودەستی گرت بەسەر خەزێنەکانی شا وناردنی بۆ ئیسلامبوڵ، پاشان دواتر نەیانتوانی زۆر بچنە پێشەوە لەبەر ئەوەی ئازوقەی پێویستیان پێ نەما بوو بۆ سوپاکەیان ولەبەر سارد وسەرما بە تایبەت دوای ئەوە سەربازە پاشەکردووەکانی سەفەوی بە فەرمانی شا ھەموو بەروبووم وئازوقەی تەبرێز ودەوروبەریان سوتاندبوو، لەبەر ئەوە یەک حەفتە دوای گرتنی سوڵتان شارەکەی چۆڵ کرد و ھەزاران لە بازرگان ولێھاتوو وزاناکانی لەگەڵ خۆی برد بۆ ئیسلامبوڵ.

لە بەھاری داھاتوودا سوڵتان سەلیم گەڕایەوە بۆ وڵاتی فارس و فەتحی قەڵای کوماش ومیرنشینی زولقەدری تورکمانی کرد وگەڕایەوە بۆ ئیسلامبوڵ وئەرکەکەی بە جێھێشت بۆ سوپاکەی، ولە کاتی گەڕانەوەی زۆر لە ئەفسەرە ئینکیشارییەکان لە ناوبرد لەبەر ئەوەی ڕیگریان کرد لە بەرەو پێشچوون لە وڵاتی فارس و بۆ ئەوەی گەندەڵی و نا گوێڕایەڵی بڵاو نەبێتەوە لە ناو سوپا، و دوای گەڕانەوەی سوڵتان بۆ ئیسلامبوڵ، سوپای عوسمانی فەتحی شارەکانی ماردین و ئۆرفە و ڕقە و موسڵ و سنجار وحوسن کێف وعیمادییە ودوورگەی ئیبن عومەر، کە بەمەش بەشی ھەرە زۆری میرنشینەکانی کوردستان مل کەچ بوون بۆ دەوڵەتی عوسمانی، بەمەش ڕووبەوڕوو وەستا بوون لەگەڵ سەفەوییەکان لەبەر ئەوە قورس بوو بۆیان بتوانن فراوان بن لەسەر حسابی دەوڵەتی عوسمانی، وھەموو ھۆزە کوردییەکان بە خواستی خۆیان چوونە ژێر دەسەڵاتی عوسمانی وبەمەش ٢٣ شار لە ماوەیەکی کەمدا چووە سەر دەوڵەتی عوسمانی، سوڵتان سەلیم ڕێکەوتنی ھاوڕێیەتی ودۆستایەتی وھاوپەیمانی بەست لەگەڵ کوردەکان ئەمەش بە فەزڵی شێخ (ئیدریس بەدلیسی) بوو، کە سوڵتان کردبوویە ڕاوێژکاری کارگێڕی ئەو ھەرێمانە لەبەر ئەو خزمەتەی پێشکەش بە سوڵتانی کرد.

سوڵتان سەلیم لە مەیدانی جەنگدا

ھەڵمەتی مەملوکی

بۆ ئەم ھەڵمەتە ھۆکاری جیاواز ھەبوو لەوانە، ناکۆکی لەسەر سنوری نێوان دوو دەوڵەتەکە و ھەڵوێستی مەمالیکەکان لەسەر سەفەوییەکان وپەنادانی ئەو بەرپرسە عوسمانیانەی ھەڵئەھاتن، وپەنابردنی خەڵکی شام بۆ عوسمانییەکان لە دەست زوڵمی مەمەلیکەکان کە نامەیەکیان نوسی وداوایان لە سوڵتان سەلیم کرد ڕزگاریان کات لە دەست مەمالیکەکان بۆ ئەو زوڵمەی ئەیکەن وڕێئەگرن لە جێبەجێکردنی شەریعەتی ئیسلامی، سوڵتان نوێنەرێکی ناردە بۆ لایان ودڵنیایی کردن. ھەرچۆنێک بێت ھۆی ناکۆکییەکە لەوە قوڵتر بوو، لەبەر ئەوەی سوڵتان سەلیم ئەیویست ھەموو وڵاتە سونەکان لەژێر ئاڵای خۆیدا یەکخات، ومەمالیکەکان لەم فراوانخوازییەی سەلیم ترسان وھاوپەیمانیان لەگەڵ شا ئیسماعیل سەفەوی بەستبوو.

وێنەی سوڵتان سەلیم کاتێک ھێرش دەبێتە سەر میسر

فەتحی شام

سوڵتان سەلیم لە سەرکردایەتی سوپایەکی گەورەدا بەڕێکەوت بەرەو شام و لە نزیک حەلەب لە دۆڵی مەرج دابقدا بەیەکیاندادا لە شەڕێکدا کە بە مەرج دابق ناسراوە وبەسەرکەوتنی عوسمانییەکان کۆتایی ھات، ودوای ئەوە سوڵتان سەلیم زۆر بە ئاسانی فەتحی حەما و حومس و دیمەشقی کرد، زاناکانی بینی زۆر بەباشی وسودی پێ گەیاندن و فەرمانی کرد بە نوێکردنەوەی مزگەوتی ئەمەوی لە دیمەشق وکاتێک نوێژی ھەینی تێدا کرد، وتارخوێنەکە ئەم ئاماژەیەی بۆ زیاد کرد (حاکمی حەڕەمە پیرۆزەکان) بەڵام سوڵتان سەلیم بەباشی زانی ئاماژەیەکی ئاینی تر بەکاربھێنن کە ئەویش (خزمەتکاری حەڕەمە پیرۆزەکان) بوو، و بەردەوام دوای خۆی سوڵتانەکان ئەو نازناوەیان وەرئەگرت، پاشان شاکانی ئال سعود وەریان گرت لە سعودیەی عەرەبی لە سەدەی بیستدا. ھەروەھا سوڵتان پێشوازی لە وەفدێک لە بەرپرسەکانی لوبنان کرد کە پیرۆزبایی سەرکەوتنیان لێکرد، وبە لە خۆگرتنی وڵاتی شام ڕووبەری دەوڵەتی عوسمانی گەیشتە ٥٬٢٠٠٬٠٠٠ کم.

فەتحی میسر

دوای سەرکەوتنی سەلیم بەسەر مەمالیکەکان ڕێگەی بۆ کرایەوە بۆ فەلەستین و میسر، وھێزی ھەردوولا لای سنوری شام بە یەک گەیشتن وعوسمانییەکان غەزەیان گرت وڕۆیشتن تا گەیشتنە نزیک قاھیرە، و پاشان لە ساڵی ١٥١٧ ھەردوولا لە شەڕێکی گەورەدا بەیەکیاندا وبەسەرکەوتنی عوسمانییەکان کۆتایی ھات و ھەردوولا زەرەرێکی گیانی زۆریان لێکەوت. لە ٢٣ی کانونی دووەمی ساڵی ١٥١٧زدا سوڵتان چووە ناو قاھیرەوە، ونزیکەی مانگێک لە شارەکە مایەوە و لەو ماوەیەدا سەردانی ھەموو مزگەوت وئاسەوارە مێژوویەکانی کرد وکاتێک سوڵتان لە قاھیرە بوو شەریفی مەککە کلیلی حەڕەمە پیرۆزەکانی پێشکەش کرد وەک ملکەچییەک وداننان بە دەسەڵاتی عوسمانی لەسەر خاکە پیرۆزەکان، بەمەش حیجاز بە بێ شەڕ چوونە ژێر دەسەڵاتی عوسمانییەکان، ودوایین خەلیفەی عەباسییەکان لە قاھیرە کە دوای غەزوی مەغۆل بۆ بەغدا چووبوونە قاھیرە دابەزی لە خەلافەت بۆ سوڵتان سەلیم، و لەو کاتەوە سوڵتانە عوسمانییەکان بوون بە خەلیفەی موسڵمانان وپێشەوای باوەڕداران.

پێکدادان لەگەڵ پورتوگالییەکان

خەیرەدین باڕباڕۆس پاشا

پورتوگالییەکان چالاک بوون لە کردارە سەربازییە دەریاییەکاندا لە شارەکانی مەغریبی عەرەبی و زەریای ئەتڵەسی، و پلانیان دانا تا دەست بگرن بەسەر ئەو گەرووە گرنگانەی جیھانی عەرەبی بە زەریای ھندییەوە ئەبەستن، کە بەمە ویستیان لە ئابوری میسر وبوندقیە بدەن و توانیان دەست بگرن بەسەر ھەندێک گەرووی گرنگدا ودوای دەستگرتنیان بەسەر گەرووی ھورمز، ڕێکەوتن لەگەڵ شا ئیسماعیل لە دژی دەوڵەتی عوسمانی. وعوسمانییەکان دوای ئەوەی دەستیان گرت بەسەر میسڕدا، خێرا ڕۆیشتن بۆ بەرەنگاری پورتوگالییەکان وتوانیان مقادیشۆ وچەند شارێکی تر ئازاد بکەن و زەرەرێکی گەورە لە پورتوگالییەکان بدەن، لەم کاتانە ئەستێرەی یەکێک لە سەرکردە موسڵمانەکان دەرکەوت کە (خەیرەدین بەربروس پاشا) بوو، کە توانی شاری شرشالی لە جەزائیر بگرێت وپاشان گەڕایەوە تونس ونوێنەری نارد بۆ سوڵتان سەلیم ودڵسۆزی وگوێڕایەڵی خۆی بۆ دووپات کردەوە.

دواتر دەستیان گرت بەسەر شاری جەزائیر وسوپا ئیسپانییەکانیان تێک شکاند، ھەروەھا شاری تەلماسانیان فەتح کرد، دواتر خەڵکی جەزائیر بە ناوی وتاربێژ وزانا وبازرگانەکانیانەوە پەیامێکیان نوسی بۆ سوڵتان سەلیم و داوایان کرد بچنە ژێر ئاڵای دەوڵەتی عوسمانییەوە ویارمەت بدرێن بۆ وەستان لە بەرامبەر پورتوگال و ئیسپانیا، و خێرا سوڵتان چوو بە دەم داواکەیانەوە بەمەش ئەم ھەرێمە بووە ولایەتێکی دەوڵەتی عوسمانی. لە سەرەتاکانی مانگی ئەیلولی ساڵی ١٥١٧ سوڵتان سەلیم گەڕایەوە بۆ ئیسلامبوڵ بە ھاوەڵی دوایین خەلیفەی عەبباسی.

ڕێکخستنی ناوخۆیی سوڵتان

چاکسازی سەربازی

وێنەی سەرکردەیەکی گشتی ئینکیشاری

ئەو یاخیبوونەی ئینکیشاری گرتەوە لە دوای شەڕی چاڵدێران و ڕەتکردنەوەیان بۆ دواکەوتنی شا ئیسماعیل و شوێنکەوتووەکانی لە شاخەکانی ئێران کاریگەرییەکی گەورەی ھەبوو بۆ بڕیاری سوڵتان لە گۆڕینی ڕژێمی ئەفسەرەکان، بە تایبەت کە زۆربەی یاخی بووەکان لە ئەفسەرەکان بوون، ولەسەروو ھەموویانەوە قازی سەرباز (جەعفەر چەلەبی)، دوای ئەوە سوڵتان سەلیم قازی سەربازی کوشت لەگەڵ ھەموو ئەوانەی دەستیان ھەبوو لەو ئاژاوەدا، و حەقی دانانی سەرکردەکەیانی دا بە خۆی بەوەش دەستی گرت بەسەریاندا بەڵام ڕژێمی پێشتر سەرکردەی گشتی دیاری ئەکرا لەلایەن کۆنترین ئەفسەرەکانی سوپاوە.

چاکسازی دەریایی

دوای ئەوەی سوڵتان محەممەد فاتیح فەتحی قوستەنتینیەی کرد، عوسمانییەکان دروسکردنی بەندەر ومیناکانیان پشت گوێ خستبوو، فاتیح وبایەزیدی کوڕی ھەندێک لە کەشتییە دەریاییەکانیان پاراست کە ئیشیان پاراستنی کەنار وئاوە ھەرێمییەکان بوو لە دەستدرێژی وئیشی قەڕاسینەکان، سوڵتان سەلیم لە ئابی ساڵی ١٥١٨ز بڕیاری کردنەوەی وەرشەیەکی دروستکردنی کەشتیگەلی دا کە پێک بێت لە کەشتی جەنگی گەورە بۆ ڕووبەڕووبونەوەی کەشتییە پڕتوگالییەکان دوای ئەوەی مەترسی پرتوگال زیادی کرد بۆ سەر حیھانی عەرەبی و ئیسلام، سوڵتان گەرووی قەرن زەھبی ھەڵبژارد بۆ ئەو مەبەستە، بەڵام سوڵتان پێش ئەوەی بەرھەمی ئەو کەشتییە ببینێت کۆچی دوایی کرد.

بیناسازی

سوڵتان چەندین بەرھەمی تەلارسازی ھەبوو لەگەڵ کەمی ماوەی حوکمەکەی وسەرگەرم بوونی بە غەزوو وفەتحەوە بە دێژایی ژیانی، سوڵتان سەلیم ژمارەیەکی زۆر مزگەوتی بنیاتنا وزۆری تری تازە کردەوە، لە دیارترینی ئەو مزگەوتانەش، مزگەوتی فاتح پاشا ومزگەوتی بوستان لە دیاربەکر ومزگەوتی ئیبن عەرەبی لە دیمەشق و نوێکردنەوەی مزگەوتی ئەمەوی بوون، ودەست کرا بە ئیش لە سەردەمەکەیدا بۆ کردنەوەی مزگەوتێک بە ناوی خۆیەوە، بەڵام تەواو نەبوو تا وەفاتی کرد، ھەروەک چەندین فێرگە و تەکیە و گۆشەی بۆ سۆفییەکان کردەوە، وجوانترین کەنیسەکانی ئیسلامبوڵ کرد بە مزگەوت.

گرنگی دانی بە ئەدەب

سوڵتان سەلیم زۆر ئەدەب وشیعر ومێژووی خۆشئەویست، و لەگەڵ بەھێزییەکەیدا حەزی بە ھاوڕێیەتی پیاوەکانی زانست ئەکرد وھاوڕێیەتی مێژوونوس وشاعیرەکانی ئەکرد بۆ مەیدانەکانی جەنگ تا بەرەوپێشچوونەکانی جەنگ تۆمار بکەن و ئەو قەسیدانە بڵێن کە باسی سەربەرزییەکانی ڕابردوو ئەکات. کە ئەمەش لە کەسایەتی سەلیمدا دەرئەکەوت، ھەروەک سوڵتان سەلیم شاعیرێکی لێھاتوو بوو، و زمانی تورکی و عەرەبی و فارسی زانیووە وشیعری پێ ڕێکخستوون، ھەتا ئێستا کۆمەڵێک لە شیعرە فارسییەکانی ماونەتەوە لە ئەستەنبوڵ و لە بەرلین دوای ئەوەی ئیمپڕاتۆر فیلھلمی دووەم گواستییەوە بۆ ئەوێ لە ساڵی ١٩٠٤ز.

کۆچی دوایی

دوای گەڕانەوەی لە میسر سوڵتان سەلیم ھەستا بە ئامادەکردنی کەشتیگەلێکی دەریایی گەورە بۆ گرتنی دوورگەی ڕۆدوس دوای ئەوەی سوڵتان محەممەد فاتیحی باپیرەی تەواوی نەکردبوو، ھەروەھا بۆ ئەوەی ھێرش بەرێتە سەر مەجەڕ وبۆ ئامادەکاری جەنگ لەگەڵ شا ئیسماعیل سەفەوی جارێکی تر لەسەر ئەو ھاوپەیمانییەی لەگەڵ پرتوگالییەکان کردبووی لە دژی.

لەم ماوەیەدا سوڵتان نەخۆش کەوت بە ھۆی مانەوەی زۆری لە مەیدانەکانی جەنگ و سەفەر کردنی بەردەوامی لە شوێنە کەش وھەوا جیاوازەکان ومانەوەی زۆر لە بەردەم تیشکی خۆردا، لەگەڵ ئەمەشدا سوڵتان ھەر بەردەوام بوو لە ڕۆیشتن بەرەو ئەدەرنە تا پڕۆژەی فەتحی ڕۆدس تەواو بکات، تا کۆچی دوایی کر لە ٢٢ی ئەیلولی ساڵی ١٥٢٠ز لە نۆیەم ساڵی حوکمیدا ولە تەمەنی پەنجا ساڵیدا. لە ٣٠ی ئەیلولی ھەمان ساڵدا جەنازەکەی گەیشتە ئیسلامبوڵ و شازادە سلێمانی کوڕی و وەزیر و پیاوە گەورەکان چوون بۆ بەڕێکردنی جەنازەکە و نێژرا لەو شوێنەی مزگەوتەکەی بەناوی سوڵتان سەلیمەوە لێ ئەکرایەوە، وسوڵتان سلێمان فەرمانی کرد بە کردنەوەی فێرگە و بینا بۆ خواردنی ھەژاران وەک خێرێک بۆ ڕۆحی باوکی.

سوڵتان سەلیم لەگەڵ کەمی ماوەی حوکمەکەی، دەوڵەتی عوسمانی پێشخست بە شێوەیەک گەیشتە ئەوپەڕی تەواوی وگەشەسەندن لە سەردەمی سلێمانی کوری، ناوی سوڵتان لە چەندین شوێن نراوە لە ناو ودەرەوە تورکیا وەک مزگەوتی سوڵتان سەلیم ئازا لە شاری مانھایم لە ئەڵمانیا، ولە ساڵی ٢٠١٠ فیلمێکی سینەمایی تورکی بە ناوییەوە دەرکرا کە باس لە ژیانی ئەکات.

سەرچاوەکان

• السلطان سلیم الأول وشیخ الإسلام! من موقع التاریخ.
• مجمّع السلطان سلیم الأوّل.
• معلومات وصور عن السلطان سلیم الأوّل.
• السلطان سلیم الأوّل «القاطع» من موقع السلاطین والباشوات العثمانیین.
• الإعلان عن فیلم سینمائی عن السلطان سلیم الأوّل.