بۆ ناوەڕۆک بازبدە

کۆماری سۆسیالیستی سۆڤیەتی ئەرمەنستان

ئەمە وتارێکی باشە. بۆ زانیاریی زۆرتر کرتەی لەسەر بکە.
لە ئینسایکڵۆپیدیای ئازادی ویکیپیدیاوە
کۆماری سۆسیالیستی سۆڤیەتی ئەرمەنستان
دامەزران٢٩ی تشرینی دووەمی ١٩٢٠
ناو بە زمانی فەرمیՀայկական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն
کورتەناوՀայկական ԽՍՀ
زمانی فەرمیزمانی ئەرمەنی، زمانی ڕووسی
دروشم بە کوردیکرێکارانی جیھان یەک گرن!
دروشمՊրոլետարներ բոլոր երկրների, միացե՜ք
کیشوەرئاسیا
وڵاتیەکێتیی سۆڤیەت
پایتەختیەریڤان
دابەشکاریی کارگێڕییەکێتیی سۆڤیەت، کۆماری سۆڤیەت فیدراڵی سۆسیالیستی ترانسقەوقاز
دەکەوێتە ناو قەوارەی خاکی ئیداری ئێستائەرمەنستان
ناوچەی کاتیUTC+04:00
پۆتانی شوێن٤٠°١١′٠″N ٤٤°٣١′٠″E
شێوەی بنەڕەتیی حکوومەتکۆماری سۆڤیەت
دراوڕوبڵی سۆڤیەت
گۆڕدراوە لەلایەنئەرمەنستان
جێگەی دەگرێتەوەکۆماری یەکەمى ئەرمەنستان، کۆماری سۆڤیەت فیدراڵی سۆسیالیستی ترانسقەوقاز
زمانەکانزمانی ئەرمەنی، زمانی ڕووسی
خەڵاتەکانفەرمانی لینین، فەرمانی لینین، فەرمانی لینین، فەرمانی شۆڕشی ئۆکتۆبەر، فەرمانی دۆستایەتی گەلان
کۆتاییھاتن٢٥ی کانوونی یەکەمی ١٩٩١
وەسفی ئاڵائاڵای کۆماری سۆسیالیستی سۆڤیەتی ئەرمەنستان
وەسفی نیشاننیشانەی لە کۆماری سۆسیالیستی سۆڤییەتی ئەرمەنستان
Map

کۆماری سۆسیالیستی سۆڤیەتی ئەرمەنستان ھەروەھا بە شێوەیەکی باو بە ئەرمەنستانی سۆڤیەت یان ئەرمەنستان ناودەبرێت یەکێک بوو لە کۆمارە پێکھێنەرەکانی یەکێتی سۆڤیەت لە کانوونی دووەمی ١٩٢٢ کە دەکەوێتە ناوچەی باشووری قەفقاز لە ئۆراسیا. لە کانوونی دووەمی ساڵی ١٩٢٠ دامەزرا، کاتێک سۆڤیەتەکان کۆنترۆڵی کۆماری یەکەمی ئەرمینیایان گرت کە تەمەنی کورت بوو، تا ساڵی ١٩٩١ بەردەوام بوو، ھەندێک جار پێی دەوترێت کۆماری دووەمی ئەرمەنستان دوای لەناوچوونی کۆماری یەکەمی ئەرمەنستان.

وەک بەشێک لە یەکێتی سۆڤیەت، کۆماری سۆسیالیستی سۆڤیەتی ئەرمەنستان لە ناوچەیەکی پاشماوەی کشتوکاڵییەوە گۆڕا بۆ ناوەندێکی گرنگی بەرھەمھێنانی پیشەسازی، لەکاتێکدا ژمارەی دانیشتووانەکەی نزیکەی چوار ھێندە زیادی کرد لە نزیکەی ٨٨٠ ھەزار کەس لە ساڵی ١٩٢٦ بۆ ٣٫٣ ملیۆن کەس لە ساڵی ١٩٨٩ بەھۆی گەشەی سروشتی و لێشاوی بەرفراوانی کۆمەڵکوژی ئەرمەنییەکان ڕزگاربووان و نەوەکانیان. لە ٢٣ی ئابی ١٩٩٠ جاڕنامەی سەربەخۆیی ئەرمەنستان پەسەند کرا. لە ٢١ی ئەیلوولی ١٩٩١ لە ڕیفراندۆمێکدا سەربەخۆیی کۆماری ئەرمەنستان پشتڕاستکرایەوە. لە ٢٦ی کانوونی دووەمی ١٩٩١ بە ھەڵوەشاندنەوەی یەکێتی سۆڤیەت دانی پێدا نرا.

مێژوو

[دەستکاری]

سەرەتای سەردەمی سۆڤیەت

[دەستکاری]

لە ساڵی ١٨٢٨ بە پەیمانی تورکمانچای تا شۆڕشی تشرینی یەکەمی ساڵی ١٩١٧، ئەرمەنستانی ڕۆژھەڵات بەشێک بوو لە ئیمپراتۆریەتیی ڕووسی و بەشێکی لە سنوورەکانی پارێزگای ئێریڤان قەتیس بوو. دوای شۆڕشی تشرینی یەکەم، حکوومەتی ڤلادیمیر لێنین ڕێبەری بۆلشێڤیک ڕای گەیاند کە کەمینەکانی ناو ئیمپراتۆرییەتەکە دەتوانن ڕێڕەوێکی چارەنووس بگرنە بەر. دوای ڕووخانی ئیمپراتۆرییەتەکە، لە مانگی ئایاری ساڵی ١٩١٨، ئەرمینیا و دراوسێکانی ئازەربایجان و جۆرجیا، سەربەخۆیی خۆیان لە دەسەڵاتی ڕووسیا ڕاگەیاند و ھەریەکەیان کۆمارەکانی خۆیان دامەزراند.[١] دوای نزیک لە لەناوچوونی ئەرمەنییەکان لە کاتی جینۆسایدی ئەرمەنەکان و دواتر شەڕی تورکیا و ئەرمەنەکان، ناوچەی مێژوویی ئەرمەنییەکان لە ئیمپراتۆرییەتی عوسمانیدا بە نائومێدی و وێرانکارییەوە زاڵ بوو.

ژمارەیەک ئەرمەنی پەیوەندییان بە یازدەھەمین سوپای سووری سۆڤیەتەوە کرد کە لە پێشڕەویدا بوو. دواتر تورکیا و کۆمارە تازە ڕاگەیەندراوەکانی سۆڤیەت لە قەفقاز دانوستانیان لەسەر پەیمانی قەرس کرد، کە تێیدا تورکیا دەستی لە ئیدیعاکانی بۆ باتومی بۆ جۆرجیا کێشایەوە لە بەرامبەر خاکی قەرس، کە ھاوتایە لەگەڵ پارێزگاکانی سەردەمی تورکیا کە بریتین لە قەرس، ئیدر و ئەردەھان. پایتەختی سەدەی ناوەڕاستی ئەرمەنی ئانی و ئایکۆنی کولتووری گەلی ئەرمەنستان، چیای ئارارات لە ناوچەی ڕادەستکراودا بوون. کۆمۆنیستەکانی ئەرمەنی ناوچەکانی ناخچیڤان و ناگۆرنۆ-قەرەباغ بە ئازەربایجان بەخشی، چونکە لەو کاتەدا کۆنترۆڵی ئەو ناوچانەیان نەبووە و زیاتر خەمی ئاشتی بوون.[٢]

لە ١٢ی ئازاری ١٩٢٢ تا ٥ی کانوونی دووەمی ١٩٣٦، ئەرمینیا بەشێک بوو لە کۆماری سۆڤیەت فیدراڵی سۆسیالیستی ترانسقەوقاز لەگەڵ کۆماری سۆسیالیستی سۆڤیەتی جۆرجیا و کۆماری سۆسیالیستی سۆڤیەت لە ئازەربایجان. سیاسەتەکانی یەکەمین حکوومەتی ئەرمەنی سۆڤیەت، کۆمیتەی شۆڕشگێڕی (ڕێڤکۆم) بە سەرۆکایەتی کۆمۆنیستەکانی گەنج و بێ ئەزموون و چەکداری وەک سەرکیس کاسیان و ئەڤیس نوریجانیان بە شێوەیەکی بەرز جێبەجێ کرا و بارودۆخی خراپی ئەو وڵاتە لەبەرچاو نەگرت کۆمار و ماندووبوونی گشتی خەڵک دوای ساڵانێک لە ململانێ و ململانێی مەدەنی.[٣]

ڕادە و قەبارەی ئەو داواکردن و تیرۆرەی کە لەلایەن چێکای ناوخۆیییەوە سەپێندرا، ئەوەندە بوو کە لە شوباتی ١٩٢١دا ئەرمەنییەکان بە سەرۆکایەتی سەرکردەکانی پێشووی کۆمارەکە، لە ڕاپەڕیندا سەریان ھەڵدا و بۆ ماوەیەکی کورت کۆمۆنیستەکانیان لە یەریڤان لە کورسییەکان لادا. سوپای سوور کە لەو کاتەدا لە جۆرجیا ھەڵمەتی ھەڵبژاردنی دەکرد، گەڕایەوە بۆ سەرکوتکردنی ڕاپەڕینەکە و سەرکردەکانی لە ئەرمینیا دەرکرد[٤]

مۆسکۆ بەو قەناعەتەی کە ئەم تاکتیکە دەست قورسانە سەرچاوەی نامۆکردنی دانیشتووانی ڕەسەنن بە دەسەڵاتی سۆڤیەت، لە ساڵی ١٩٢١دا مۆسکۆ کارگێڕێکی بە ئەزموونی بە ناوی ئەلێکساندەر میاسنیکیان دەستنیشان کرد بۆ جێبەجێکردنی سیاسەتێکی میانڕەوتر و کەسێک کە باشتر لەگەڵ ھەستەکانی ئەرمەنەکاندا بگونجێت. لەگەڵ ھێنانەکایەی سیاسەتی ئابووری نوێ (NEP) ئەرمەنییەکان دەستیان کرد بە چێژوەرگرتن لە قۆناغێکی سەقامگیری ڕێژەیی. ژیان لەژێر دەسەڵاتی سۆڤیەتدا سەلماندی کە بەڵسیمێکی ئارامکەرەوەیە بە پێچەوانەی ساڵانی پڕ لە گێژاوی کۆماری یەکەم.[٥]ئەلێکساندەر تامانیان دەستی کرد بە بەدیھێنانی پلانی شارەکەی بۆ یەریڤان و دانیشتووان دەرمان و خۆراک و ھەروەھا بڕگەی دیکەیان لە حکوومەتی ناوەندی وەرگرت و چاکسازی بەرفراوانی خوێندەواری ئەنجامدرا.[٦]

ستالینیزم و پاکتاوکردنی گەورە

[دەستکاری]
سکرتێری یەکەمی حیزبی شیوعی ئەرمەنی ئاغاسی خنجیان کە خەڵکی شاری وان بوو لە ساڵی ١٩٣٦ لەلایەن لاڤرێنتی بێریا کوژرا.

دۆخی ئەرمەنستان و یەکێتی سۆڤیەت دوای مردنی لینین و سەرھەڵدانی ستالین بۆ سەرکردایەتی سۆڤیەت گۆڕانکارییەکی بەرچاوی بەسەردا ھات. لە قەفقاز، ھاوپەیمانی ستالین لە جۆرجیا، لاڤرێنتی بێریا، ھەوڵی چەسپاندنی کۆنترۆڵی خۆی بەسەر ناوچەکەدا دەدا، لە ئەنجامدا ململانێی سیاسی لەگەڵ ئاغاسی خنجیان سکرتێری یەکەمی ئەرمەنستان دروست بوو. خەباتەکە بە تیرۆرکردنی خەنجیان لەلایەن بێریا لە ٩ی تەممووزی ١٩٣٦ لە تیفلیس (تفلیس) گەیشتە لووتکە و پاکتاوکردنی گەورە لە ئەرمەنستان دەستی پێکرد.

دوای مردنی خنجیان، بێریا دڵسۆزانی خۆی لە ئەرمەنستان بەرزکردەوە، ئاماتوونی ئاماتوونی وەک سکرتێری یەکەمی ئەرمەنستان و خاچیک موغدوسی وەک سەرۆکی NKVDی ئەرمەنستان[٧] لەژێر فەرمانی ھاوپەیمانانی بێریا، ھەڵمەتی دژی «دوژمنان» چڕتر بووەوە. دەربڕینەکانی «ناسیۆنالیزم» گوماناوی بوون و زۆرێک لە نووسەر و ھونەرمەند و زانا و ڕۆشنبیرانی پێشەنگی ئەرمەنی لە سێدارە دران یان زیندانی کران، لەوانە ئەکسێل باکونتس، یەغیشێ چارێنتس، گورگێن مەھاری، نێرسیک ستێپانیان و ئەوانی دیکە. بەپێی ئاماتوونی لە نامەیەکی حوزەیرانی ساڵی ١٩٣٧دا بۆ ستالین، لە ماوەی دە مانگی دوای مردنی خنجیان ١٣٦٥ کەس دەستگیرکراون، لەنێویاندا ٩٠٠ «دەشناک-ترۆتسکیست».[٨]

گرتن و مردنی سەحاک تێر-گابریلیان لە ئابی ١٩٣٧ خاڵی وەرچەرخان بوو لە سەرکوتەکان. کاتێک لەلایەن موغدوسییەوە لێکۆڵینەوەی لەگەڵ کرا، تێر-گابریلیان «یان بازێکی دا یان لە» پەنجەرەی بینای NKVD لە یەریڤان فڕێدرا.[٩]

کەنیسەی نێردراوی ئەرمەنی لە سەرکوتەکان ڕزگاری نەبوو. ھێرشەکانی سۆڤیەت بۆ سەر کەنیسە لە سەردەمی ستالین لە ساڵی ١٩٢٩ەوە ناسرابوو، بەڵام بۆ ساتێک ئاسان بوو بۆ باشترکردنی پەیوەندییەکانی یەکێتی سۆڤیەت لەگەڵ ڕەوەندی ئەرمەنییەکان. لە ساڵی ١٩٣٢ خورێن یەکەم بوو بە کاسۆلیکی ھەموو ئەرمەنییەکان و سەرکردایەتی کڵێساکەی گرتە ئەستۆ. بەڵام لە کۆتایییەکانی ١٩٣٠دا، NKVDی ئەرمەنی بە سەرۆکایەتی موغدوسی و جێنشینی ڤیکتۆر خڤۆرۆستیان ھێرشەکانی دژی کەنیسەکە نوێ کردەوە[١٠] ئەم ھێرشانە بە کوشتنی خورێن لە ساڵی ١٩٣٨ و داخستنی کاسۆلیکی ئێچمیادزین گەیشتە لووتکە، کردەوەیەک کە بەزۆری بێریا بەرپرسیارە لێی.[١١] بەڵام کەنیسەکە لە ژیاندا مایەوە و دواتر زیندوو بووەوە کاتێک ستالین لە کۆتایی جەنگی جیھانی دووەمدا سنووردارکردنی ئایینەکانی کەمکردەوە.[١٠] جگە لە سەرکوتکردنی کەنیسەکە، ھەزاران ئەرمەنی لە ساڵی ١٩٤٩دا بە زۆر دوورخرانەوە بۆ ئەلتای کرای.[١٢][١٣] زۆربەیان ئەرمەنییە گەڕێنراوەکان بوون کە لە ڕەوەندی ئەرمەنییەوە ھاتبوون.[١٤]

جەنگی جیھانی دووەم

[دەستکاری]
مۆنۆمێنتی ٥٠ ساڵەی ئەرمەنستانی سۆڤیەت
مارشالەکانی ئەرمەنی سۆڤیەت و دەریاوانەکانی جەنگی جیھانی دووەم لەسەر مۆرەکان: باگرامیان، ئیساکۆڤ، بابادژانیان، خودیاکۆڤ

ئەرمەنستان لەو وێرانکارییە ڕزگاری بوو کە زۆربەی وڵاتانی ڕۆژاوای یەکێتی سۆڤیەت لە کاتی جەنگی گەورەی نیشتمانپەروەری جەنگی جیھانیی دووەممدا ھێنایە ئاراوە. کەشتیی وێرماخت ھەرگیز نەگەیشتە باشووری قەفقاز کە بەنیاز بوون ئەو کارە بکەن لە پێناو دەستبەسەرداگرتنی کێڵگە نەوتییەکانی ئازەربایجان. ھێشتا ئەرمینیا ڕۆڵێکی بەنرخی لە جەنگدا گێڕا لە دابینکردنی خۆراک و ھێزی مرۆیی و کەرەستەی جەنگدا. بە مەزەندەکردن ٣٠٠–٥٠٠ ھەزار ئەرمەنی لە جەنگەکەدا بەشدارییان کردووە، نزیکەی نیوەیان نەگەڕانەوە.[١٥][١٦] زۆرێکیان بەرزترین شەرەفی پاڵەوانی یەکێتی سۆڤیەتیان بەدەستھێنا.[١٧] ستالین لە کاتی جەنگدا ھێرشەکانی بۆ سەر ئایین بۆ ماوەیەکی کاتی وازی ھێنا. ئەمەش بووە ھۆی ھەڵبژاردنی قەشە گێڤۆرگ لە ساڵی ١٩٤٥ وەک کاسۆلیکۆسی نوێ گێڤۆرگ شەشەم. دواتر ڕێگەی پێدرا لە ئێجمیاتسین نیشتەجێ بێت[١٨][١٩]زیاتر لە شەست ئەرمەنی بەرزکرانەوە بۆ پلەی ژەنەڕاڵ، و لەگەڵ چوار کەسی دیکە کە لە کۆتاییدا پلەی مارشاڵی یەکێتی سۆڤیەتیان بەدەستھێنا: ئیڤان باگرامیان (یەکەم فەرماندەی غەیرە سلاڤی کە پۆستی فەرماندەی میحوەری بەدەستەوە بوو کاتێک ڕاسپێردرا بۆ ئەوەی ببێتە فەرماندەی یەکەمی بەرەی باڵتیک لە ساڵی ١٩٤٣)، دەریاوان ئیڤان ئیساکۆڤ، ھەمەزاسپ بابادژانیان و سێرگی خودیاکۆڤ.[١٧] یەکێکی دیکە لە کەسایەتییە دیارەکانی سەردەمی جەنگ ئارتم میکۆیان بوو کە برا بچووکی ئەناستاس و دیزاینەر و ھاوبەشی دامەزرێنەری کۆمپانیای فڕۆکەی جەنگی میگ سۆڤیەت بوو. لە کۆتایی جەنگەکەدا، دوای تەسلیمبوونی ئەڵمانیا، زۆرێک لە ئەرمەنییەکان لە ھەردوو کۆمار، لەوانە سکرتێری یەکەمی پارتی شیوعی ئەرمەنی ئارۆتینۆڤ و ڕەوەندەکان لۆبییان لە ستالین کرد بۆ ئەوەی سەرلەنوێ لە پرسی وەرگرتنەوەی پارێزگاکانی قەرس، ئیدر و ئەردێخان بچێتەوە، کە ئەرمینیا لە پەیمانی قەرسدا بە ئیدر دۆڕابوو.[٢٠] لە ئەیلوولی ساڵی ١٩٤٥ یەکێتی سۆڤیەت ڕای گەیاند کە پەیمانی دۆستایەتی سۆڤیەت و تورکیا ھەڵدەوەشێنێتەوە کە لە ساڵی ١٩٢٥ واژوو کرا. وەزیری دەرەوەی سۆڤیەت ڤیاچێسلاڤ مۆلۆتۆڤ ئەو ئیدیعایانەی ئەرمەنییەکان پێشکەشیان کردبوو پێشکەش بە سەرۆکەکانی دیکەی ھاوپەیمانان کرد؛ بەڵام لەگەڵ پەرەسەندنی دوژمنایەتی نێوان ڕۆژھەڵات و ڕۆژاوا بۆ جەنگی سارد، بەتایبەت دوای دەرچوونی دوکتۆرینی ترومان لە ساڵی ١٩٤٧، تورکیا پەیوەندییەکانی لەگەڵ ڕۆژاوا پتەوتر کرد. یەکێتی سۆڤیەت دەستبەرداری ئیدیعاکانی خۆی بوو لەسەر خاکە لەدەستچووەکان، بەو تێگەیشتنەی کە ناتۆی تازە پێکھێنراو لە ئەگەری شەڕ و پێکدادان لەلایەن تورکیاوە دەستوەردان دەکات.[٢١]

کۆچی ئەرمەنییەکان

[دەستکاری]

لەگەڵ ئەوەی کۆمار دوای جەنگ تووشی زیانێکی زۆر بوو، ستالین ڕێگەی بە سیاسەتێکی کراوەی کۆچبەری لە ئەرمینیا دا؛ ڕەوەندەکان بانگھێشت کران بۆ گەڕانەوە بۆ ئەرمینیا و زیندووکردنەوەی دانیشتووانی وڵاتەکە و بەھێزکردنی ھێزی کارەکانی. ئەرمەنەکانی دانیشتووی وڵاتانی وەک قوبرس، فەرەنسا، یۆنان، عێراق، لوبنان و سووریا بە پلەی یەکەم ڕزگاربووان یان نەوەکانی جینۆساید بوون. بژاردەی ئەوەیان پێشکەش کرا کە لەلایەن حکوومەتی سۆڤیەتەوە خەرجییەکانیان بۆ گەشتەکەیان بۆ گەڕانەوە بۆ زێدی خۆیان خەرج بکرێت. بە مەزەندەکردن ١٥٠ ھەزار ئەرمەنی لە نێوان ساڵانی ١٩٤٦ بۆ ١٩٤٨ کۆچیان کردووە بۆ ئەرمینیای سۆڤیەت و لە یەریڤان، لێنیناکان، کیرۆڤاکان و شارۆچکەکانی دیکە نیشتەجێ بوون.[٢٢][٢٣]

ژمارەیەک لە کۆچبەرانی ئەرمەنی لە ساڵی ١٩٤٦دا لەگەڵ گەیشتنیان بە بەندەری ئۆدێسا دەستیان بەسەر کەلوپەلەکانیاندا گیرا، چونکە ھەموو شتێکیان لەگەڵ خۆیان بردبوو، لەنێویاندا جلوبەرگ و زێڕینگەرییەکان.[١٤]

لە سەردەمی خرۆشۆڤدا

[دەستکاری]

دوای ململانێی دەسەڵات دوای مردنی ستالین لە ساڵی ١٩٥٣، نیکیتا خروشچۆڤ وەک سەرکردەی نوێی وڵات دەرکەوت.[٢٤]نزیکەی یەکسەر ئەرمینیا لەدایکبوونەوەیەکی کولتووری و ئابووریی بەسەردا ھات. ئازادی ئایینی، تا ڕادەیەکی سنووردار، بە ئەرمەنستان بەخشرا کاتێک کاسۆلیکۆس ڤازگێنی یەکەم لە ساڵی ١٩٥٥ ئەرکی ئۆفیسەکەی وەرگرت، یەکێک لە ڕاوێژکار و ھاوڕێ نزیکەکانی خرۆشۆف ئەندامی مەکتەبی سیاسی ئەرمەنی، ئەناستاس میکۆیان، داوای لە ئەرمەنییەکان کرد کە ناسنامەی نەتەوەیی خۆیان دووپات بکەنەوە. لە ئازاری ١٩٥٤، دوو ساڵ پێش ئەوەی خرۆشۆڤ ستالین ئیدانە بکات، میکۆیان وتارێکی لە یەریڤان پێشکەش کرد کە تێیدا ھانی دووبارە بڵاوکردنەوەی ڕافی و ڕفائیل باتکانیان و نۆژەنکردنەوەی چارێنت و زیندووکردنەوەی یادەوەری میاسنیکیانی دا.[٧] لە پشت پەردەوە یارمەتی سەرکردەکانی ئەرمەنی سۆڤیەت دەدا لە نۆژەنکردنەوەی «دوژمنەکانی» پێشوو لە کۆمارەکەدا.[٧] پەیکەری گەورەی ستالین کە بەسەر یەریڤاندا بەرز بوو، لە ساڵی ١٩٦٢دا لەلایەن سەربازەکانەوە بە شێوەیەکی ڕستەیی لە شەوێکدا لە پایەکەیەوە کێشرایە خوارەوە و لە ساڵی ١٩٦٧دا بە پەیکەری مۆنۆمێنتی دایکی ئەرمەنستان گۆڕدرا[٢٥][٢٦] پەیوەندییەکانی نێوان ئەرمینیا و ڕەوەندەکان زیندوو بووەوە و ئەرمەنییەکان لە دەرەوەی وڵاتەوە زۆرتر دەستیان کرد بە سەردانی کۆمارەکە.

سەردەمی برێژنێڤ

[دەستکاری]
مۆرێک کە لە ساڵی ١٩٦٨ بۆ یادی ٢٧٥٠ ساڵەی یەریڤان دەرچووە، پەیکەری کەسایەتی فۆلکلۆری بەناوبانگی داڤید ئۆف ساسۆن نیشان دراوە

دوای ئەوەی لیۆنید برێژنێڤ لە ساڵی ١٩٦٤دا دەسەڵاتی گرتە دەست، زۆرێک لە چاکسازییەکانی خرۆشۆف کەمکرانەوە؛ بەڵام ھەرچەندە دەوڵەتی سۆڤیەت ھەمیشە وریا بوو لە سەرھەڵدانەوەی ناسیۆنالیزمی ئەرمەنی، بەڵام ئەو جۆرە سنووردارکردنەی نەسەپاند کە لە سەردەمی ستالیندا بینرا. لە ٢٤ی نیسانی ١٩٦٥دا ھەزاران ئەرمەنی لە شەقامەکانی یەریڤان لە پەنجا ساڵەی جینۆسایدی ئەرمەنەکاندا خۆپیشاندانیان کرد.[٢٧] لە دوای ئەم خۆپیشاندانانە، یادگاری بۆ ڕێزلێنان لە قوربانیانی جینۆساید لە گردی تسیتسەرناکەبەرد لە سەرووی گەرووی ھرازدان لە یەریڤان لە ساڵی ١٩٦٧ تەواو بوو

کۆتایی ھاتنی سەردەمی یەکێتی سۆڤیەت

[دەستکاری]
ئەرمەنییەکان لە ھاوینی ساڵی ١٩٨٨ لە گۆڕەپانی ئۆپێرا لە یەریڤان خۆپیشاندان دەکەن بۆ یەکخستنی کۆمارەکە لەگەڵ قەرەباغ
گۆڕەپانی لینین (ئێستا گۆڕەپانی کۆماری) لە ساڵی ١٩٢٦ تا ١٩٩١ گۆڕەپانی سەرەکی یەریڤان بووە

ھاتنی میخائیل گۆرباچۆڤ بۆ دەسەڵات بۆ یەکێتی سۆڤیەت لە ساڵی ١٩٨٥ سەرەتای کۆتایی بوو بۆ سەردەمی ئەم یەکێتییە. لە ٢٠ی شوباتی ١٩٨٨، سۆڤیەتی باڵای ئۆبلاستی ئۆتۆنۆمی ناگۆرنۆ-قەرەباغ دەنگیدا بە یەکگرتن لەگەڵ ئەرمەنستان.[٢٨]

لە یەریڤان خۆپیشاندان بۆ پشتیوانی لە ئەرمەنییەکانی قەرەباغ بەڕێوەچوو، و گەشەی کرد و بوو بە بزووتنەوەی قەرەباغ ناسرا. تا سەرەتای ساڵی ١٩٨٨، نزیکەی یەک ملیۆن ئەرمەنی لە چەند ناوچەیەکی کۆمارەوە بەشداری ئەم خۆپیشاندانانەیان کرد، کە سەنتەری گۆڕەپانی شانۆی یەریڤان بوو (لە ئێستادا گۆڕەپانی ئازادی).[٢٩] بەڵام لە ئازەربایجانی دراوسێ، توندوتیژی دژی ئەرمەنییەکان لە شاری سومگایت سەریھەڵدا.[٣٠]ھەر زوو ئاژاوەی نەتەوەیی لە نێوان ئەرمەنییەکان و ئازەرییەکاندا سەریھەڵدا و ڕێگریی لە ئەنجامدانی ھەرچ بڕیارێکی ئاشتیانە کرد. گرژی نێوان حکوومەتی ناوەندی لە مۆسکۆ و حکوومەتی خۆجێی لە یەریڤان لە ساڵانی کۆتایی یەکێتی سۆڤیەتدا زیاتر بوو. ھۆکارەکان تا ڕادەیەکی زۆر لە بڕیارنەدانی مۆسکۆ سەبارەت بە قەرەباغ کێشە بەردەوامەکانی فریاگوزاری بوومەلەرزە و کەموکوڕییەکانی ئابووری سۆڤیەتەوە سەرچاوە دەگرن.[٣١] لە ٢٣ی ئابی ١٩٩٠دا، سۆڤیەتی باڵای کۆماری سۆسیالیستی سۆڤیەتی ئەرمینیا جاڕنامەی سەربەخۆیی ئەرمینیای پەسەند کرد و کۆماری ئەرمینیای وەک بابەتی یاسا نێودەوڵەتییەکان ڕاگەیاند.[٣٢][٣٣] لە ١٧ی ئازاری ١٩٩١ ئەرمەنستان لەگەڵ وڵاتانی باڵتیک و جۆرجیا و مۆڵدۆڤا بایکۆتی ڕیفراندۆمی سەرتاسەری یەکێتی کرد کە تێیدا ٧٨٪ی سەرجەم دەنگدەران دەنگیان بە مانەوەی یەکێتی سۆڤیەت دا بە شێوەیەکی چاکسازی.[٣٤]ئەرمینیا لە ڕیفراندۆمێکدا لە ٢١ی ئەیلوولی ١٩٩١دا سەربەخۆیی خۆی پشتڕاستکردەوە دوای ھەوڵی کودەتا سەرنەکەوتووەکەی مۆسکۆ لەلایەن توندڕەوانی حیزبی کۆمۆنیستی یەکێتیی سۆڤیەتەوە.[٣٥]سەربەخۆیی کۆمار بە ڕێککەوتنەکانی بێلۆڤێز و ھەڵوەشاندنەوەی فەرمی دەوڵەتی سۆڤیەت لە ٢٦ی کانوونی دووەمی ١٩٩١دا بە فەرمی بوو و ئەرمینیای کردە دەوڵەتێکی سەربەخۆی سەروەر لەسەر شانۆی نێودەوڵەتی.

سیاسەت

[دەستکاری]
دابەشکارییە ئیدارییەکانی کۆماری سۆسیالیستی سۆڤیەتی ئەرمەنستان

حکوومەت

[دەستکاری]

پێکھاتەی حکوومەت لە کۆماری سۆسیالیستی سۆڤیەتی ئەرمینیا ھاوشێوەی کۆمارەکانی دیکەی سۆڤیەت بوو. باڵاترین ئۆرگانی سیاسی کۆمارەکە سۆڤیەتی باڵای ئەرمەنستان بوو کە باڵاترین لقی دادوەریی کۆماری لەخۆگرتبوو، کە دادگای باڵا بوو. ئەندامانی سۆڤیەتی باڵا بۆ ماوەی پێنج ساڵ خزمەتیان کردووە، لەکاتێکدا نوێنەرانی ناوچەیی بۆ ماوەی دوو ساڵ و نیو خزمەتیان کردووە. ھەموو ئەو بەرپرسانەی کە پۆستیان بەدەستەوە بوو، ئەرکی ئەندامێتی حیزبی شیوعییان پێدرا و دانیشتنەکان لە بینای باڵای سۆڤیەت لە یەریڤان بانگھێشت کران.

لەگەڵ دامەزراندنی کۆماردا، دەسەڵاتدارانی سۆڤیەت بە توندی کاریان دەکرد بۆ نەھێشتنی ھەندێک توخم لە کۆمەڵگادا، بە تەواوی یان بەشێکی، وەک ناسیۆنالیزم و ئایین، بۆ بەھێزکردنی یەکگرتوویی یەکێتی. لە چاوی داڕێژەرانی سیاسەتی سەرەتایی سۆڤیەتدا، ئەرمەنییەکان لەگەڵ ڕووسەکان، ئۆکراینییەکان، بێلاڕوسییەکان، جۆرجییەکان، ئەڵمانییەکان و جوولەکەکان بە گەلانی "پێشکەوتوو" (بە پێچەوانەی "دواکەوتوو") دادەنران، و لەگەڵ نەتەوە ڕۆژاوایییەکان پێکەوە گرووپ دەکران.[٣٦]

لە ئەرمەنستان، حکوومەتی سۆڤیەت بڕیاریدا کە ھەموو ھاووڵاتیانی نەخوێندەوار تا تەمەنی پەنجا ساڵ بخوێنن و فێری خوێندنەوەی زمانی ئەرمەنی بن، کە بووە زمانی فەرمی کۆمارەکە. پەیمانگایەک بۆ ڕۆشنبیری و مێژوو لە ساڵی ١٩٢١ لە ئێچمیاتسین دروست کرا، شانۆی ئۆپێرا یەریڤان و شانۆیەکی دراماتیک لە یەریڤان لە ساڵانی ١٩٢٠ و ١٩٣٠ دروست کرا و دامەزرا، ماتێناداران، دامەزراوەیەک بۆ ھەڵگرتنی دەستنووسە کۆن و سەدەکانی ناوەڕاست لە ساڵی ١٩٥٩ دروست کرا، گرنگە توێژینەوە مێژوویییەکان لەلایەن کادرێکی نوێی زانایانی ڕاھێنراوی سۆڤیەتەوە ئامادەکرابوون و بەرھەمە بەناوبانگەکان لە بوارەکانی ھونەر و ئەدەبدا لەلایەن مارتیرۆس سەریان و ئاڤێتیک ئیساحاکیان و یەغیشە چارێنتسەوە بەرھەم ھێنران، کە ھەموویان پابەندبوون بە دیکتۆمی سۆسیالیستی دروستکردنی بەرھەمی "نەتەوەیی لە فۆرمدا". ، سۆسیالیست لە ناوەڕۆکدا." یەکەم ستۆدیۆی فیلمی ئەرمەنی بە ناوی ئارمێنکینۆ یەکەم فیلمی خەیاڵی بە ناوی ناموس (شەرەف) لە ساڵی ١٩٢٥ و یەکەم فیلمی دەنگی پێپۆی بڵاوکردەوە کە ھەردووکیان لەلایەن حەمۆ بێک-نازارۆڤەوە دەرھێنران.[٣٧]

ئاڵا و نیشانەی کۆمار

[دەستکاری]
ئاڵای کۆماری سۆسیالیستی سۆڤیەتی ئەرمەنستان
نیشانەی دەوڵەت لە کۆماری سۆسیالیستی سۆڤیەتی ئەرمەنستان

ئەرمەنستان وەک ھەموو کۆمارەکانی تری یەکێتی سۆڤیەت ئاڵا و ئاڵای تایبەتی خۆی ھەبوو. بە بڕوای نیکیتا خروشچۆڤ، ئەم دووەمیان لە پەنجاکانی سەدەی ڕابردوودا بووە سەرچاوەی ناکۆکی نێوان یەکێتی سۆڤیەت و کۆماری تورکیا، کاتێک تورکیا ناڕەزایەتی دەربڕی بەرامبەر بە جێگیرکردنی چیای ئارارات کە گرنگییەکی قووڵی ڕەمزی بۆ ئەرمەنییەکان ھەیە بەڵام دەکەوێتە سەر خاکی تورکیا، لە ئاڵای وڵاتەکەدا. تورکیا ھەستی کرد کە بوونی وێنەیەکی لەو شێوەیە ئاماژەیە بۆ دیزاینەکانی سۆڤیەت لەسەر خاکی تورکیا. خرۆشۆڤ وەڵامی دایەوە و پرسیاری کرد: "بۆچی مانگێک لەسەر ئاڵاکەت وێنا کراوە؟ ئاخر مانگ ھی تورکیا نییە، تەنانەت نیوەی مانگیش نییە… ئایا دەتەوێت دەست بەسەر ھەموو گەردووندا بگرێت؟"[٣٨] تورکیا دوای ئەمە ئەو پرسەی وەلا ھێنا.[٣٩]

ھێزە سەربازییەکان

[دەستکاری]

ھێزە سەربازییەکانی کۆماری سۆسیالیستی سۆڤیەتی ئەرمینیا لەلایەن سوپای ٧ی چەکی تێکەڵاوی سوپای سۆڤیەت لە ناوچەی سەربازی ترانسقەوقاز دابینکرابوون. بەم شێوەیە ڕێکخرابوو:

  • بنکەی سەرەکی سوپای ٧ی چەکی تێکەڵاوی پاسەوان - یەریڤان[٤٠]
  • بەشی ١٥ی تفەنگی ماتۆڕ، کیرۆڤاکان[٤١]
  • بەشی ١٦٤ی تفەنگی ماتۆڕ، یەریڤان
  • ناوچەی حەوتەمی قەڵادار، لینینکان
  • ناوچەی قەڵاکراوی ٩، ئێچمیادزین

ئابووری

[دەستکاری]

لە سەردەمی سیستەمی سۆڤیەتدا ئابووریی مەرکەزی کۆمار خاوەندارێتی تایبەتی لە موڵک و ماڵی بەرھەمھێنەری داھات قەدەغە کرد. لە کۆتایییەکانی بیستەکانی سەدەی ڕابردووەوە، کێڵگە تایبەتەکان لە ئەرمینیا بەکۆمەڵ کران و خرانە ژێر ڕێنمایی دەوڵەتەوە، ھەرچەندە زۆرجار ئەمە لەلایەن کۆڵبەرەکانەوە بەرەنگاری چالاک بووەوە. ھەروەھا لە ھەمان کاتدا (١٩٢٩–١٩٣٦) حکوومەت دەستی بە پرۆسەی پیشەسازی لە ئەرمینیا کرد. بناغەی ئابووریی کۆمار، سیستمی ئابووریی سۆسیالیستی و خاوەندارێتی سۆسیالیستییە لە ئامرازەکانی بەرھەمھێنان، کە دوو شێوەی ھەیە: موڵکی دەوڵەت و موڵکی تەعاونی و بەکۆمەڵ-کێڵگەیی. جگە لە سیستەمی ئابووریی سۆسیالیستی کە فۆڕمی باڵادەستی ئابوورییە لە کۆماردا، یاساکە ڕێگە بە کاری بچووکی تایبەتی تاک کۆڵبەر و پیشەسازییەکان دەدات لەسەر بنەمای کاری خۆیان و ڕێگری لە ئیستغلالکردنی کاری کەسانی دیکە دەکات. ژیانی ئابووری کۆمار بە پلانی ئابووری دەوڵەت دیاری دەکرێت و ڕێنمایی دەکرێتn.[٤٢] تا ساڵی ١٩٣٥ بەرھەمی گشتی کشتوکاڵ ١٣٢٪ی ساڵی ١٩٢٨ بوو و بەرھەمی گشتی پیشەسازی ٦٥٠٪ بوو بە بەراورد بە ساڵی ١٩٢٨. بەڵام شۆڕشی ئابووری ساڵانی ١٩٣٠ بە تێچووی زۆری ھات: کۆڵبەری نەریتی شکاند دامەزراوەی خێزان و گوند و زۆرێک لە خەڵکی گوندنشینی ناچار کرد لە ناوچە شارییەکان نیشتەجێ بن. کارگەی تایبەت کۆتایییەکی مەجازی ھات کاتێک بە شێوەیەکی کاریگەر خرایە ژێر کۆنترۆڵی حکوومەتەوە.[٤٣]

سەرچاوەکان

[دەستکاری]
  1. ^ The full history of the Armenian republic is covered by Richard G. Hovannisian, Republic of Armenia. 4 vols. Berkeley: University of California Press, 1971-1996.
  2. ^ Sanamyan، Emil (١٠ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٨). «Q&A with Arsène Saparov: No Evidence that Stalin "Gave" Karabakh to Azerbaijan». USC Institute of Armenian Studies (بە ئینگلیزیی ئەمەریکایی). لە ڕەسەنەکە لە ١٥ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٦ی تەممووزی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
  3. ^ Suny, Ronald Grigor. Looking Toward Ararat: Armenia in Modern History. Bloomington: Indiana University Press, 1993, p. 139.
  4. ^ Hovannisian, Richard G. Republic of Armenia, vol. 4: Between Crescent and Sickle, Partition and Sovietization. Berkeley: University of California Press, 1996, pp. 405-07.
  5. ^ Suny, "Soviet Armenia," pp. 355-57.
  6. ^ Matossian. Impact of Soviet Policies, p. 80.
  7. ^ ئ ا ب Shakarian، Pietro A. (١٢ی تشرینی دووەمی ٢٠٢١). «Yerevan 1954: Anastas Mikoyan and Nationality Reform in the Thaw, 1954–1964». Peripheral Histories. لە ١٢ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢١ ھێنراوە.
  8. ^ Barseghyan، Artak R. (٩ی تەممووزی ٢٠٢١). «Кто убил Агаси Ханджяна?» [Who killed Aghasi Khanjian?]. armradio.am (بە ڕووسی). Public Radio of Armenia. لە ٩ی تەممووزی ٢٠٢١ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ١٢ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢١ ھێنراوە.
  9. ^ Melkonian، Eduard (١ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٠). «Repressions in 1930s Soviet Armenia» (PDF). Caucasus Analytical Digest. p. 8. لە ١٢ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢١ ھێنراوە.
  10. ^ ئ ا Matossian، Mary Kilbourne (1962). The Impact of Soviet Policies in Armenia. Leiden: E.J. Brill. pp. 150, 194.
  11. ^ «Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Խորէն Ա. Մուրադբեկյանի մահվան առեղծվածի վերլուծությունը պատմագիտության մեջ [Historiographical analysis of the mysterious death of Khoren I Muradbekyan, Catholicos of All Armenians]». Etchmiadzin (بە ئەرمەنی). 75 (7): 145. 2018.
  12. ^ Yalanuzyan، Mikael (٣١ی ئابی ٢٠٢١). «Exile to Siberia». EVN Report. لە ١٢ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢١ ھێنراوە.
  13. ^ Polian، Pavel Markovich (2004). Against Their Will: The History and Geography of Forced Migrations in the USSR. لەلایەن Anna Yastrzhembska وەرگێڕدراوە. Budapest: Central European University Press. p. 333. ISBN 9789639241688.
  14. ^ ئ ا Jo Laycock (2016). «Survivor or Soviet Stories? Repatriate Narratives in Armenian Histories, Memories and Identities» (PDF). History and Memory. 28 (2): 123–151. doi:10.2979/histmemo.28.2.0123. ISSN 0935-560X. JSTOR 10.2979/histmemo.28.2.0123. S2CID 159467141.
  15. ^ Walker، Christopher J. (1980). Armenia The Survival of a Nation, 2nd ed. New York: St. Martin's Press. pp. 355–356. ISBN 978-0-7099-0210-2.
  16. ^ (ئەرمەنی) Harutyunyan, Kliment. Hay zhoghovrdi masnaktsutyune Erkrord Hamashkharhayin Paterazmin (1939-1945 թթ.) [The Participation of the Armenian People in the Second World War, (1939-1945)] (Yerevan: Hrazdan, 2001).
  17. ^ ئ ا (ئەرمەنی) Khudaverdian, Konstantin. s.v. "Sovetakan Miutyan Hayrenakan Mets Paterazm, 1941-1945" [The Soviet Union's Great Patriotic War, 1941-1945]. Armenian Soviet Encyclopedia, vol. 10, pp. 542-547.
  18. ^ Matossian. Impact of Soviet Policies, pp. 194-195.
  19. ^ Corley, Felix. "The Armenian Church under the Soviet Regime, Part 1: The Leadership of Kevork," Religion, State and Society 24 (1996): pp. 9-53.
  20. ^ Dekmejian, R. Hrair, "The Armenian Diaspora," in The Armenian People From Ancient to Modern Times, pp. 416-417.
  21. ^ Krikorian, Robert O. "Kars-Ardahan and Soviet Armenian Irredentism, 1945-1946," in Armenian Kars and Ani, ed. Richard G. Hovannisian. Costa Mesa, CA: Mazda Publishers, 2011, pp. 393-410.
  22. ^ Dekmejian. "The Armenian Diaspora", p. 416.
  23. ^ Yousefian, Sevan, "The Postwar Repatriation Movement of Armenians to Soviet Armenia, 1945-1948," Unpublished Ph.D Dissertation, University of California, Los Angeles, 2011.
  24. ^ On the transition from Stalin to Khrushchev as it affected Armenia, consult (ئەرمەنی) Amatuni Virabyan, Hayastane Stalinits minchev Khrushchev: Hasarakakan-kaghakakan kyanke 1945-1957 tt. [Armenia from Stalin to Khrushchev: Social-political life, 1945-57] (Yerevan: Gitutyun Publishing, 2001).
  25. ^ Panossian. The Armenians, p. 349.
  26. ^ Suny, Ronald Grigor (1983). Armenia in the Twentieth Century. Chico, CA: Scholars Press, pp. 72-73.
  27. ^ Maike Lehmann, "Apricot Socialism: The National Past, the Soviet Project, and the Imagining of Community in Late Soviet Armenia," Slavic Review 1 (Spring 2015): pp. 9-31.
  28. ^ Kaufman، Stuart (2001). Modern Hatreds: The Symbolic Politics of Ethnic War. New York: Cornell Studies in Security Affairs. p. 61. ISBN 978-0-8014-8736-1.
  29. ^ Malkasian، Mark (1996). Gha-ra-bagh!: The Emergence of the National Democratic Movement in Armenia. Wayne State University Press. p. 41. ISBN 0-8143-2605-6.
  30. ^ Tonoyan، Artyom (2021). «Introduction». Black Garden Aflame: The Nagorno-Karabakh Conflict in the Soviet and Russian Press. Minneapolis: East View Press. pp. xx–xxi. ISBN 978-1-879944-55-8.
  31. ^ Krikorian, Robert O. and Joseph R. Masih. Armenia: At the Crossroads. Amsterdam: Harwood Academic Publishers, 1999, pp. 19-20.
  32. ^ Декларация о независимости Армении
  33. ^ «Legislation: National Assemly of RA». www.parliament.am.
  34. ^ «Baltic states, Armenia, Georgia, and Moldova boycott USSR referendum». لە ڕەسەنەکە لە ١٦ی تشرینی دووەمی ٢٠٠٥ ئەرشیڤ کراوە. لە ٦ی شوباتی ٢٠٠٧ ھێنراوە.
  35. ^ Маркедонов Сергей Самоопределение по ленинским принципам
  36. ^ Martin, Terry (2001). The Affirmative Action Empire: Nations and Nationalism in the Soviet Union, 1923-1939. New York: Cornell University, p. 23. ISBN 0-8014-8677-7.
  37. ^ Suny, "Soviet Armenia," pp. 356-57.
  38. ^ Khrushchev, Nikita, Sergei Khrushchev (ed.) Memoirs of Nikita Khrushchev: Statesman, 1953-1964. Philadelphia: Pennsylvania State University Press, pp. 467-68. ISBN 0-271-02935-8.
  39. ^ Khrushchev. Memoirs of Nikita Khrushchev, p. 468.
  40. ^ Holm، Michael. «7th Guards Combined Arms Army». www.ww2.dk. لە ١٤ی شوباتی ٢٠١٦ ھێنراوە.
  41. ^ Holm، Michael. «91st Motorised Rifle Division». www.ww2.dk. لە ١٤ی شوباتی ٢٠١٦ ھێنراوە.
  42. ^ USSR Armenia. Moscow: Press Agency Publishing House MOSCOW. p. 1967.
  43. ^ Matossian. Impact of Soviet Policies, pp. 99-116.

وەرگیراو لە «https://ckb.wikipedia.org/w/index.php?title=کۆماری_سۆسیالیستی_سۆڤیەتی_ئەرمەنستان&oldid=1378853»