جوو

جووەکان – جوولەکەکان
יהודים
	ئەستێرەکانی داوود ھێمایەک بۆ جووەکان; ██ ئیسرائیل ██ ١٬٠٠٠٬٠٠٠+ ██ ١٠٠٬٠٠٠+ ██ ١٠٬٠٠٠+ ██ ١٬٠٠٠+
ژمارەی سەرجەمی دانیشتووان
	١٣٬٧٤٦٬١٠٠ – ١٧٬٩٣٦٬٤٠٠
ناوچەکان بە ژمارەی دانیشتووانی بەرچاو
ئیسرائیل	٦٬٠٤٢٬٠٠٠
ویلایەتە یەکگرتووەکان	٥٬٧٠٠٬٠٠٠
فەڕەنسا	٤٨٠٬٠٠٠
کەنەدا	٣٧٥٬٠٠٠
شانشینی یەکگرتوو	٢٩١٬٠٠٠
ڕووسیا	١٩٤٬٠٠٠ – ٥٠٠٬٠٠٠
ئەرژەنتین	١٨٢٬٣٠٠
ئەڵمانیا	١١٩٬٠٠٠
ئوسترالیا	١٠٧٬٥٠٠
بەڕازیل	٩٥٬٣٠٠
ئەفریقای باشوور	٧٠٬٨٠٠
ئوکراینا	٦٧٬٠٠٠ – ٢٠٠٬٠٠٠
مەجارستان	٤٨٬٦٠٠
مەکسیک	٣٩٬٤٠٠
بەلجیکا	٣٠٬٣٠٠
ھۆلەند	٣٠٬٠٠٠
ئیتاڵیا	٢٨٬٤٠٠
تورکیا	٢٦٬٠٠٠
ئێران	٢٥٬٠٠٠
وڵاتەکانی تر	٢٥٠٬٢٠٠
زمانەکان
	عیبری; ئینگلیزی; ڕووسی;
ئایین
	جوولەکایەتی
گرووپە ڕەگەزییە پێوەندیدارەکان
	خەڵکەکانی شام، عەرەبەکان، ئاشوورییەکان

ئەم وتارە سەبارەت بە جوولەکەکان نووسراوە. بۆ بینینی وتارە هاوشێوەکان بڕوانە جوولەکە (ڕوونکردنەوە).

جوو، جوولەکە یان یەھوود (بە عیبری: יהודים)، بەپێی سەرچاوەکانی مێژوو ئەم گەلە بۆ نەوەکانی پەیامبەر یەعقووب دادەنرێن، نەوەکانی ئەم گەلە سەر بە ئایینی جوولەکەکان کە سەر بەپەیامی مووسایە.^[٦]^[٧]

سەرچاوەی جوولەکەکان

بەپێی شوێنەوارناسی، جوولەکەکان نەوەی کەنعانییەکانن کە لە وڵاتانی ڕۆژھەڵاتدا نیشتەجێ بوون. بەگوێرەی تەورات، بنەچەی جوولەکەکان دەگەڕێتەوە بۆ ئیبراھیم و دوای ئەو ئیسحاقی کوڕی و دوای ئەویش یەعقووبی کوڕی و دوازدە منداڵەکەی و لەنێویاندا نەوەی ئیسرائیل ھاتوون کە لە میسری کۆندا ژیاون و پاشان گواسترانەو بۆ بیابانی سینا، لەوێ تەورات لەلایەن خوداوە لەسەر دەستی موسا پێیان بەخشرا.^[٨]

نەوەکانی ئیسرائیل بە عیبرانییەکان ناسراو بوون بەھۆی باوکیان ئیبراھیم کە بە زمانی عیبری و پەڕینەوەی لە ڕووبارێکەوە لە خاکی ئاشوورەوە ناسرابوو و جوولەکەکان ئەوانەن کە شوێن موسا کەوتوون و باوەڕیان بە ئایینی جوولەکە ھەیە، کە بنەچەیەکی ئایینییە و بنەچەیەکی نەتەوەیی نییە، بەڵام موسا تەنیا بۆ نەوەکانی ئیسرائیل نێردراوە و لەو کاتەدا دوازدە ھۆز بوون، نەوەکانی یووسف و ئەو براکانی کە بە گوێرەی ڕاڤەکارانی تەورات لە میسر نیشتەجێ بوون دوای ئەوەی یووسف بوو بە یەکێک لە کەسایەتییە دیارەکان تێیدا. تا خودا موسای پێغەمبەری لە نێوانیاندا نارد و ھەموویانی کۆکردەوە و ھانی جووەکانی دا کە میسر بەجێبھێڵن و بگەڕێنەوە بۆ زێدی پێغەمبەر یەعقووب و ئیسحاق، کە تێیدا ھۆزەکانی کەنعان ھەبوون کە بتیان دەپەرست و سەرپێچی فەرمانی خوادایان دەکرد، بۆیە بەپێی تەورات خودا خاکەکەی بەخشی بە نەوەکانی ئیسرائیل و ناوی لێنا خاکی ئیسرائیل.

ناوەڕۆک

جوولەکایەتی لە ھەندێک لە تایبەتمەندییەکانی نەتەوە و ڕەگەز و ھەروەھا ئایین و چانددا ھاوبەشە، ئەمەش وا دەکات پێناسەی جوولەکە کەمێک جیاواز بێت بەپێی ئەوەی کە ئایا وەک ناسنامەی ئایینی بەکاردەھێندرێت یان نەتەوەیی. بەگشتی لە چاندی جوولەکە جیھانگەرییە ھاوچەرخەکاندا جوولەکەکان لە سێ کۆمەڵەدا پێناسە دەکرێن: ئەو کەسانەی کە لە خێزانێکی جوولەکەدا لەدایکبوون جا ئایینی جوولەکە پەیڕەو بکەن یاخود نا، و ئەوانەی کە ھەندێک زانیاری بنچینەییان ھەیە لەسەر باوباپیرە جوولەکەکانیان یان ڕەچەڵەکی دایکێکی جوولەکەیان ھەیە (ھەندێکجاریش ئەوانە لەخۆدەگرێت کە لە لایەنی باوکییەوە ڕەچەڵەکی جوولەکەیان ھەیە)، و ئەو کەسانەی کە ھیچ پاشخان و ڕەچەڵەکی جوولەکەیان نییە بەڵام بە فەرمی چوونەتە ناو ئایینی جوولەکە و شوێنەوتووین. لەکاتێکدا بەپێی یاسای جوولەکایەتی، بەتایبەتی بەپێی مەزھەبی جوولەکە ئۆرتۆدۆکسەکان، کەسێک بە جوولەکە دادەنرێت ئەگەر کوڕی ژنێکی بە بنەچە جوولەکە بێت.^[٩]^[١٠]^[١١]

سەرکردایەتی ئایینی

یەک دەستەی کارگێڕی بۆ کۆمەڵگەی جوولەکە نییە، و نە یەک دەسەڵات بەرپرسیارە لە ڕێبازی ئایینی. بەڵکو لە ئاستی نێوخۆیی و نیشتمانی و نێونەتەوەییدا چەندین دامەزراوەی جیھانگەری و ئایینی جۆراوجۆر ھەن کە ڕۆڵی جیاواز دەگێڕن لە سەرکردایەتیکردنی کۆمەڵگەی جوولەکەکان و کارکردن بۆ ئەو دۆسییانەی کە بەلای جوولەکەکانەوە گرنگن.^[١٢]^[١٣]

بەشدارییەکان

جوولەکەکان بەشدارییەکی زۆریان لە بواری بەرفراواندا کردووە، لەوانە زانست، ھونەر، ڕامیاری، بازرگانی. ھەرچەندە جوولەکەکان تەنیا ٠٫٢٪ی دانیشتووانی جیھان پێکدەھێنن، بەڵام زیاتر لە ٢٠٪ی براوەی خەڵاتی نۆبڵ جوولەکە بوون.^[١٤]^[١٥]^[١٦]^[١٧]^[١٨]^[١٩]^[٢٠]^[٢١]^[٢٢]

کاریگەری کولتووری جوولەکە لەسەر جیھان

کولتووری جوولەکەکان کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر ئاستی جیھانی لە سەرانسەری بوارە جیاوازەکاندا ھەبووە، لەوانە ھونەر، زانست، فەلسەفە، کارگێڕی، دادپەروەری کۆمەڵایەتی و پەروەردە.

ھونەر و ئەدەب

نووسەر و مۆسیقاژەن و ھونەرمەندە بەناوبانگەکانی جوولەکە وەک فرانز کافکا، مارک شاگال، مۆدیگیلیانی وێنەکێشی ئیتالی، و لیۆنار بێرنشتاین جێپەنجەی نەسڕاوەیان لەسەر بوارەکانی خۆیان بەجێھێشتووە، بە داھێنان و داھێنانەکانیان کولتووری جیھانییان دەوڵەمەند کردووە. م

زانست و پزیشکی

زانا و پزیشکە دیارەکانی جوولەکە، لەوانە ئەلبەرت ئایینشتاین و جۆناس سالک، دۆزینەوە و پێشکەوتنی پێشکەوتوویان ئەنجامداوە، بەشدارییان لە پێشخستنی زانستی مرۆڤ و باشترکردنی تەندروستی گشتی لە سەرانسەری جیھاندا کردووە.

فەلسەفە و ھزر

فەیلەسوفە جوولەکەکانی وەک باروخ سپینۆزا و مارتین بوبەر گوتاری فەلسەفی ڕۆژاوایان لە قاڵب داوە، پرسیارە قووڵەکانی ئەخلاق و میتافیزیک و بوونی مرۆڤیان لێکۆڵییەوە.

کارگێڕی و داھێنان

خاوەنکارە جوولەکەکان ڕۆڵی سەرەکییان بینیوە لە داڕشتنی پیشەسازییەکانی وەک تەکنەلۆژیا و دارایی، کەسایەتییەکانی وەک سێرجی برین و مارک زوکەربێرگ شۆڕشیان لە دیمەنی دیجیتاڵیدا کردووە و گەشەی ئابوورییان ھانداوە.

دادپەروەری کۆمەڵایەتی و چالاکی

تاک و ڕێکخراوە جوولەکەکان داکۆکیکارێکی دیار بوون بۆ مافە مەدەنییەکان، مافەکانی مرۆڤ و دۆزی دادپەروەری کۆمەڵایەتی، لەگەڵ سەرکردەکانی وەک ڕوت بەدەر گینسبێرگ و ئێلی ویزل ئیلھامبەخش بوون بۆ گۆڕانکاری و پێشکەوتن لەسەر ئاستی جیھانی.

کۆمەڵگاکانی ڕەوەند

کۆمەڵگە جوولەکەکان لە ڕەوەندەکاندا بەشدارییان لە ھەمەجۆریی کولتووری گەلان کردووە لە سەرانسەری جیھاندا، بە نەریت و چێشتخانە و دەربڕینە ھونەرییەکانیان کولتوورە ناوخۆیییەکانیان دەوڵەمەند کردووە.

پەروەردە و سکۆلەرشیپ

دامەزراوە پەروەردەیییەکان و زانایانی جوولەکەکان بەشدارییەکی بەرچاویان لە بواری ئەکادیمی و گوتاری فیکریدا کردووە، پەرەپێدانی توێژینەوە و داھێنان و فێربوون لە بوارە جیاوازەکاندا.

ئایینی جوولەکە

نەوەکانی ئەم گەلە سەر بە ئایینی جوولەکەن کە سەر بەپەیامی مووسان، لەنێو جوولەکان دوو پەرتووک نێوبانگی ھەیە یەکەمیان تەورات و دووەمیش تەلەمودە کە لەلایەن حاخامەکانەوە نووسراوە.

زمانی عیبری

زمانی عیبری زمانێکە لە بنەماڵەی زمانە سامییەکان کە خەڵکی کەونارای فەلەستین قسەیان پێدەکرد و ئێستاکە لە ئیسرائیلدا زمانی فەرمییە.

بنیادی دەوڵەتی جوو

لە ١٤ی ئایاری ١٩٤٨، لەخاکی فەلەستین دەوڵەتی ئیسرائیل دامەزرا، ئەمەش بەیەکەم دەوڵەتی فەرمی بۆ جووەکان دادەنرێت.

ئەمانەش ببینە

سەرچاوەکان

^ Wade، Nicholas (٩ی حوزەیرانی ٢٠١٠). «Studies Show Jews' Genetic Similarity». New York Times.
^ Nebel، Almut؛ Filon، Dvora؛ Weiss، Deborah A.؛ Weale، Michael؛ Faerman، Marina؛ Oppenheim، Ariella؛ Thomas، Mark G. (٢٠٠٠). «High-resolution Y chromosome haplotypes of Israeli and Palestinian Arabs reveal geographic substructure and substantial overlap with haplotypes of Jews» (PDF). Human Genetics. ١٠٧ (6): ٦٣٠–٤١. doi:١٠.١٠٠٧/s٠٠٤٣٩٠٠٠٠٤٢٦. PMID ١١١٥٣٩١٨.
^ ^ئ ^ا ^ب ^پ Shen، P؛ Lavi، T؛ Kivisild، T؛ Chou، V؛ Sengun، D؛ Gefel، D؛ Shpirer، I؛ Woolf، E؛ Hillel، J (٢٠٠٤). «Reconstruction of patrilineages and matrilineages of Samaritans and other Israeli populations from Y-chromosome and mitochondrial DNA sequence variation» (PDF). Human mutation. ٢٤ (٣): ٢٤٨–٦٠. doi:١٠.١٠٠٢/humu.٢٠٠٧٧. PMID ١٥٣٠٠٨٥٢. لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ٢٠ی نیسانی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە ٣١ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١ ھێنراوە. {{cite journal}}: پارامەتری نەناسراوی |displayauthors= چاوپۆشیی لێ کرا (|display-authors= پێشنیار کراوە) (یارمەتی)
^ «Jews Are The Genetic Brothers Of Palestinians, Syrians, And Lebanese». Sciencedaily.com. ٩ی ئایاری ٢٠٠٠. لە ١٢ی نیسانی ٢٠١٣ ھێنراوە.
^ Atzmon، G؛ Hao، L؛ Pe'Er، I؛ Velez، C؛ Pearlman، A؛ Palamara، PF؛ Morrow، B؛ Friedman، E؛ Oddoux، C (٢٠١٠). «Abraham's Children in the Genome Era: Major Jewish Diaspora Populations Comprise Distinct Genetic Clusters with Shared Middle Eastern Ancestry». American Journal of Human Genetics. ٨٦ (6): ٨٥٠–٨٥٩. doi:١٠.١٠١٦/j.ajhg.٢٠١٠.٠٤.٠١٥. PMC ٣٠٣٢٠٧٢. PMID ٢٠٥٦٠٢٠٥. {{cite journal}}: پارامەتری نەناسراوی |displayauthors= چاوپۆشیی لێ کرا (|display-authors= پێشنیار کراوە) (یارمەتی)
^ * "In the broader sense of the term, a Jew is any person belonging to the worldwide group that constitutes, through descent or conversion, a continuation of the ancient Jewish people, who were themselves descendants of the Hebrews of the Old Testament." Jew at Encyclopedia Britannica
^ "Hebrew, any member of an ancient northern Semitic people that were the ancestors of the Jews." Hebrew (People) at Encyclopedia Britannica
^ https://books.google.com/books/about/Ancient_Canaan_and_Israel.html?hl=ar&id=EResmS5wOnkC#v=onepage&q&f=false
^ https://web.archive.org/web/20200315153005/https://www.chabad.org/library/article_cdo/aid/45132/jewish/What-Makes-a-Jew-Jewish.htm
^ https://web.archive.org/web/20170115014050/http://www.jewishvirtuallibrary.org:80/jsource/Judaism/whojew1.html
^ https://archive.org/details/worldreligionsin0000unse_d8f1
^ https://web.archive.org/web/20220319081307/https://archive.org/details/explorationsjewi00eise
^ https://archive.org/details/fromsanctuarytob0000lewi
^ Schwartz, Richard H. (2001). Judaism and Global Survival. New York: Lantern Books. ص. 153. ISBN 1-930051-87-5.
^ https://web.archive.org/web/20180227030652/http://www.nytimes.com/2010/01/12/opinion/12brooks.html
^ Shalev, Baruch (2005). 100 Years of Nobel Prizes. ص. 57. A striking fact... is the high number of Laureates of the Jewish faith—over 20% of the total Nobel Prizes (138); including: 17% in Chemistry, 26% in Medicine and Physics, 40% in Economics and 11% in Peace and Literature each. These numbers are especially startling in light of the fact that only some 14 million people (0.2% of the world's population) are Jewish.
^ https://archive.today/20130103135054/http://www.jweekly.com/article/full/16556/as-the-nobel-prize-marks-centennial-jews-constitute-1-5-of-laureates/
^ https://web.archive.org/web/20171019170057/http://www.jewishbiography.com/biographies/list-of-jews/jewish-nobel-prize-winners/index.html
^ https://web.archive.org/web/20171019170057/http://www.jewishbiography.com/biographies/list-of-jews/jewish-nobel-prize-winners/index.html
^ Ted Falcon, David Blatner (2001). "28". Judaism for dummies. جون وايلي وأولاده [لغات أخرى]. Similarly, because Jews make up less than a quarter of one percent of the world's population, it's surprising that over 20 percent of Nobel prizes have been awarded to Jews or people of Jewish descent.داڕێژە:استشهاد بكتاب: صيانة CS1: extra punctuation (link)
^ Lawrence E. Harrison (2008). The Central Liberal Truth: How Politics Can Change a Culture and Save It. مطبعة جامعة أكسفورد. ص. 102. That achievement is symbolized by the fact that 15 to 20 percent of Nobel Prizes have been won by Jews, who represent two tenths of one percent of the world's population.
^ https://archive.org/details/historyofjewishp0001kras

[1] Wade، Nicholas (٩ی حوزەیرانی ٢٠١٠). «Studies Show Jews' Genetic Similarity». New York Times.

[2] Nebel، Almut؛ Filon، Dvora؛ Weiss، Deborah A.؛ Weale، Michael؛ Faerman، Marina؛ Oppenheim، Ariella؛ Thomas، Mark G. (٢٠٠٠). «High-resolution Y chromosome haplotypes of Israeli and Palestinian Arabs reveal geographic substructure and substantial overlap with haplotypes of Jews» (PDF). Human Genetics. ١٠٧ (6): ٦٣٠–٤١. doi:١٠.١٠٠٧/s٠٠٤٣٩٠٠٠٠٤٢٦. PMID ١١١٥٣٩١٨.

[evolutsioon-3] ئ ^ا ^ب ^پ Shen، P؛ Lavi، T؛ Kivisild، T؛ Chou، V؛ Sengun، D؛ Gefel، D؛ Shpirer، I؛ Woolf، E؛ Hillel، J (٢٠٠٤). «Reconstruction of patrilineages and matrilineages of Samaritans and other Israeli populations from Y-chromosome and mitochondrial DNA sequence variation» (PDF). Human mutation. ٢٤ (٣): ٢٤٨–٦٠. doi:١٠.١٠٠٢/humu.٢٠٠٧٧. PMID ١٥٣٠٠٨٥٢. لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ٢٠ی نیسانی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە ٣١ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١ ھێنراوە. {{cite journal}}: پارامەتری نەناسراوی |displayauthors= چاوپۆشیی لێ کرا (|display-authors= پێشنیار کراوە) (یارمەتی)

[sciencedaily-4] «Jews Are The Genetic Brothers Of Palestinians, Syrians, And Lebanese». Sciencedaily.com. ٩ی ئایاری ٢٠٠٠. لە ١٢ی نیسانی ٢٠١٣ ھێنراوە.

[5] Atzmon، G؛ Hao، L؛ Pe'Er، I؛ Velez، C؛ Pearlman، A؛ Palamara، PF؛ Morrow، B؛ Friedman، E؛ Oddoux، C (٢٠١٠). «Abraham's Children in the Genome Era: Major Jewish Diaspora Populations Comprise Distinct Genetic Clusters with Shared Middle Eastern Ancestry». American Journal of Human Genetics. ٨٦ (6): ٨٥٠–٨٥٩. doi:١٠.١٠١٦/j.ajhg.٢٠١٠.٠٤.٠١٥. PMC ٣٠٣٢٠٧٢. PMID ٢٠٥٦٠٢٠٥. {{cite journal}}: پارامەتری نەناسراوی |displayauthors= چاوپۆشیی لێ کرا (|display-authors= پێشنیار کراوە) (یارمەتی)

[6] * "In the broader sense of the term, a Jew is any person belonging to the worldwide group that constitutes, through descent or conversion, a continuation of the ancient Jewish people, who were themselves descendants of the Hebrews of the Old Testament." Jew at Encyclopedia Britannica

[7] "Hebrew, any member of an ancient northern Semitic people that were the ancestors of the Jews." Hebrew (People) at Encyclopedia Britannica

[8] ttps://books.google.com/books/about/Ancient_Canaan_and_Israel.html?hl=ar&id=EResmS5wOnkC#v=onepage&q&f=false

[9] ttps://web.archive.org/web/20200315153005/https://www.chabad.org/library/article_cdo/aid/45132/jewish/What-Makes-a-Jew-Jewish.htm

[10] ttps://web.archive.org/web/20170115014050/http://www.jewishvirtuallibrary.org:80/jsource/Judaism/whojew1.html

[11] ttps://archive.org/details/worldreligionsin0000unse_d8f1

[12] ttps://web.archive.org/web/20220319081307/https://archive.org/details/explorationsjewi00eise

[13] ttps://archive.org/details/fromsanctuarytob0000lewi

[14] Schwartz, Richard H. (2001). Judaism and Global Survival. New York: Lantern Books. ص. 153. ISBN 1-930051-87-5.

[15] ttps://web.archive.org/web/20180227030652/http://www.nytimes.com/2010/01/12/opinion/12brooks.html

[16] Shalev, Baruch (2005). 100 Years of Nobel Prizes. ص. 57. A striking fact... is the high number of Laureates of the Jewish faith—over 20% of the total Nobel Prizes (138); including: 17% in Chemistry, 26% in Medicine and Physics, 40% in Economics and 11% in Peace and Literature each. These numbers are especially startling in light of the fact that only some 14 million people (0.2% of the world's population) are Jewish.

[17] ttps://archive.today/20130103135054/http://www.jweekly.com/article/full/16556/as-the-nobel-prize-marks-centennial-jews-constitute-1-5-of-laureates/

[18] ttps://web.archive.org/web/20171019170057/http://www.jewishbiography.com/biographies/list-of-jews/jewish-nobel-prize-winners/index.html

[19] ttps://web.archive.org/web/20171019170057/http://www.jewishbiography.com/biographies/list-of-jews/jewish-nobel-prize-winners/index.html

[20] Ted Falcon, David Blatner (2001). "28". Judaism for dummies. جون وايلي وأولاده [لغات أخرى]. Similarly, because Jews make up less than a quarter of one percent of the world's population, it's surprising that over 20 percent of Nobel prizes have been awarded to Jews or people of Jewish descent.داڕێژە:استشهاد بكتاب: صيانة CS1: extra punctuation (link)

[21] Lawrence E. Harrison (2008). The Central Liberal Truth: How Politics Can Change a Culture and Save It. مطبعة جامعة أكسفورد. ص. 102. That achievement is symbolized by the fact that 15 to 20 percent of Nobel Prizes have been won by Jews, who represent two tenths of one percent of the world's population.

[22] ttps://archive.org/details/historyofjewishp0001kras

[١]

[٢]

[٣]

[٤]

[٥]

[٦]

[٧]

[٨]

[٩]

[١٠]

[١١]

[١٢]

[١٣]

[١٤]

[١٥]

[١٦]

[١٧]

[١٨]

[١٩]

[٢٠]

[٢١]

[٢٢]