ماددە

ماددە

بە شێوەیەکی گشتی ماددە پۆلێن دەکرێت بۆ چوار دۆخ، دۆخی ڕەقی، دۆخی شلی، دۆخی گازی، دۆخی پلازما.

ماک یان ماددە لە فیزیای کلاسیک و کیمیای گشتیدا بریتییە لە هەر شتێک کە بارستەی هەبێت و بە هەبوونی قەبارە شوێن دەگرێتەوە. هەموو ئەو تەنانەی ڕۆژانە کە دەتوانرێت دەستیان لێبدرێت لە ئەتۆم پێکهاتوون، کە لە تەنۆلکەی ژێر ئەتۆمی کارلێککەر پێکهاتوون و لە بەکارهێنانی ڕۆژانە و هەروەها زانستیدا، ماددە بە گشتی ئەتۆم و هەر شتێک کە لێیان پێکهاتبێت دەگرێتەوە، هەروەها هەر تەنۆلکەیەک (یان تێکەڵەیەک لە تەنۆلکەکان) کە کاردەکات وەک ئەوەی هەم بارستە و هەم قەبارەی پشوودانیان هەبێت. هەرچەندە تەنۆلکەی بێ بارستە وەک فۆتۆنەکان، یان دیاردەی وزەی تر یان شەپۆلەکانی وەک ڕووناکی یان گەرمی لەخۆناگرێت. ماددە لە حاڵەتە جیاوازەکاندا بوونی هەیە (بە قۆناغیش ناسراوە). ئەمانە قۆناغە کلاسیکییەکانی ڕۆژانە وەک ڕەق، شل و گازی لەخۆدەگرن – بۆ نموونە ئاو وەک سەهۆڵ، ئاوی شل و هەڵمی گازی بوونی هەیە – بەڵام حاڵەتەکانی دیکە ئەگەری هەیە، لەوانە پلازما، چڕبوونەوەی بۆز-ئاینشتاین، چڕبوونەوەی فێرمیۆنی و پلازمای کوارک-گلۆون.

بەزۆری دەتوانرێت ئەتۆمەکان وەک ناوکێکی پرۆتۆن و نیوتڕۆن و "هەورێکی" دەوروبەری ئەلکترۆنەکانی خولگەیی کە "فەزای دەگرن" خەیاڵ بکرێت. بەڵام ئەمە تەنها تا ڕادەیەک ڕاستە چونکە تەنۆلکە ژێر ئەتۆمییەکان و تایبەتمەندییەکانیان بەهۆی سروشتی کوانتەمیانەوە بەڕێوەدەبرێن، ئەمەش واتە وەک ئەوەی تەنەکانی ڕۆژانە کاردەکەن کارناکەن – دەتوانن وەک شەپۆل و هەروەها تەنۆلکەکان کاربکەن، و قەبارە و شوێنی باشیان نییە. لە مۆدێلی ستانداردی فیزیای تەنۆلکەکاندا، ماددە چەمکێکی بنەڕەتی نییە چونکە پێکهاتە سەرەتاییەکانی ئەتۆمەکان یەکە کوانتەمییەکانن کە بە هیچ مانایەکی ڕۆژانەی وشەکە "قەبارە"یەکی سروشتییان نییە. بەهۆی بنەمای دەرکردن و کارلێکە بنەڕەتییەکانی دیکە، هەندێک لە "گەردیلە خاڵییەکان" کە بە فێرمیۆنەکان (کوارک، لێپتۆن) ناسراون، و زۆرێک لە پێکهاتە و ئەتۆمەکان، بە شێوەیەکی کاریگەر ناچار دەکرێن لە ژێر بارودۆخی ڕۆژانەدا دووری لە تەنۆلکەکانی دیکە بپارێزن؛ ئەمەش تایبەتمەندی ماددە دروست دەکات کە وەک ماددەیەک دەردەکەوێت کە شوێن دەگرێتەوە.

• ماددەی ڕوشن: کە نزیکەی ٠٬٤٪ لە بارستایی گەردوون پێک دێنێت، و ئەو ماددەیە دەگرێتەوە کە بە چاو دەبینرێت و ڕوشنە.
• ماددەی نا ڕوشن: ئەو ماددانە دەگرێتەوە کە لە گەردووندا ھەن و ڕوشناییان نیە، و نزیکەی ٣٬٤٪ لە بارستایی گەردوون دەگرێتەوە.
• مادەەی تاریک: ئەەو ماددەیەیە کە لە بوشایی گەردوون ھەستی پێ دەکرێت و تاقیکردنەوەکا بەردەوامن بو زیارتر ئاشکراکردنی ئەو ماددەیە، کە نزیکەی ٢٣٪ لە ماددەی گەردوون پێک دێنێت.
• بەشی ھەرە زوری رێژەی ماددە لە گەردوون کە دەکاتە ٧٣٪ بریتیە لە وزی تاریک

دۆخەکانی ماددە

بە شێوەیەکی گشتی پۆلێن دەکرێت بۆ سێ دۆخ.

1. دۆخی ڕەقی.
2. دۆخی شلی.
3. دۆخی گازی.
4. دۆخی پلازما. (کە بە شێوەیەکی گشتی ئەو ماددانە دەگرێتەوە گە لە پلەی گەرمی بەرز دانە و بە نزمبوونەوەی پلەی گەرمی خەست نابنەوە)

سەرچاوەکان

1. زانیاری بۆ پۆلی پێنجەمەی سەرەتایی / ھەرێمی کوردستان
2. زانستپەروەرانی کورد / بنەمای پاراستنی ماددە و وزە ٩ی ئازاری ٢٠١٦ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.