بۆ ناوەڕۆک بازبدە

عەبدولکەریم قاسم

لە ئینسایکڵۆپیدیای ئازادی ویکیپیدیاوە
عەبدولکەریم قاسم
عَبْدُ اَلْكَريِمِ قَاسِم
قاسم لە ١٩٥٨
سەرۆکوەزیرانی عێراق
لە پۆستدا بووە
١٤ی تەممووزی ١٩٥٨ – ٨ی شووباتی ١٩٦٣
سەرۆک کۆمار محەممەد نەجیب ئەلڕەبیعی
پێشینە ئەحمەد موختار بابان
پاشینە ئەحمەد حەسەن بەکر
وردەکاریی تاکەکەسی
لەدایکبوون (١٩١٤-١١-٢١) ٢١ی تشرینی دووەمی ١٩١٤[١]
بەغدا، دەوڵەتی عوسمانی
مردن ٩ی شوباتی ١٩٦٣(١٩٦٣-٠٢-٠٩) (٤٨ ساڵ ژیاوە)
بەغدا، عێراق
نەتەوە عێراقی
پارتی سیاسی سەربەخۆ [ئ]
خەڵاتەکان
دڵسۆزی عێراق
سوپای عێراق
پلە پلەی ئەفسەری
تەرمی عەبدولکەریم قاسم دوایی گولەباران کردنی لەلایەن بەعسییەکانەوە

عەبدولکەریم قاسم (لەدایکبوونی ٢١ی تشرینی دووەمی ١٩١٤ – مردووی ٩ی شوباتی ١٩٦٣) ئەفسەرێکی ناسیۆنالیزمی سەردەمی پاشایەتی و یەکەم سەرۆکوەزیران و فەرماندەی گشتی ھێزە چەکدارەکانی عێراق دوای دەسەڵاتی پاشایەتی، و یەکێک لە سەرکردەکانی شۆڕشی ١٤ی تەممووزە.

عەبدولکەریم قاسم لە ٢١ ی تشرینی دووەمی ساڵی ١٩١٤ لە خێزانێکی پێنج کەسی لەدایکبووە، لە باوکێکی موسڵمانی سوننە، و دایکێک لە خێزانێکی شیعە و دوو برای ھەیە بە ناوەکانی حەمید قاسم، لەتیف قاسم، ھەروەھا خاوەنی دوو خوشک بووە، دوای تەواوکردنی قۆناغەکانی خوێندن لە قەزای شەمییە سەر بە پارێزگای قادسیە وەک مامۆستا کاری کردووە، و دواتر چووەتە خزمەتی سەربازییەوە.

لە ساڵی ١٩٣٢ پاش ئەوەی ڕاگەیەندرا کە سوپای عێراق پێویستی بە ئەفسەری نوێ ھەیە، بۆیە عەبدولکەریم قاسم چووە ناو کۆلێژی سەربازی و لە ١٥ ی نیسانی ١٩٣٤ بە پلەی لیوای دووەم دەرچووە[٢] [٣] پلە سەربازییەکانی بڕیوە و تا بووەتە فەرماندەی لیوای نۆزدە کە دوایین پلەی سەربازی قاسم بووە لە دامەزراوە سەربازییەکان.لە زۆرێک لە شەڕ و بزووتنەوەکاندا بەشداری کردووە، وەک شەڕی فەلەستین و یەکەم بزووتنەوەی فورات، ھەروەھا لە شۆڕشی ڕەشید عالی گەیلانی بەشداری کردووە.[٤] و ھەروەھا بەشداری زۆر خولی سەربازی کردووە، چەندین خەڵات و مەدالیای وەرگرتووە، لەو ڕاپۆرتانەی کە لەبارەیەوە نوسراون، ئەفسەرێکی باشە، زۆر ڕەوشت بەرزە، ھەروەھا دەبێتە یەکێک لە ئەفسەرە بەتواناکانی سوپا.[٥]پاش ئەوەی لە سەرەتای پەنجاکان کۆمەڵەی ئەفسەرە ئازادیخوازەکان دامەزرا قاسم بووە ئەندامێکی کارا و ئامانجی سەرەکیان ڕووخاندنی سیستمی پاشایەتی بوو.[٦] [٧] [٨]

لەگەڵ عەبدولسەلام عارف سەرکردایەتی شۆڕشی ١٤ی تەممووزیان کرد و توانیان دەسەڵاتی پاشایەتی بڕوخێنێت و کۆماری عێراق ڕابگەیەنێت و ئەمەش بووە ھۆی دەستگیرکردن و کوشتنی زۆرێک لە ئەندامانی بنەماڵەی شاھانە و کەسانی نزیک لێیەوە، ھەروەھا سەرەتای سەردەمێکی نوێ دەستی پێکرد، ئەم شۆڕشە کاردانەوەی ناوخۆیی و نێونەتەوەیی و عەرەبی لێکەوتەوە، عەبدولکەریم قاسم خۆی بوو بە سەرۆک وەزیران تاوەکوو ٨ی شوباتی ساڵی ١٩٦٣ کاتێک لە کوودەتایەکی بەعسییەکان گولەباران کرا لە ھەمان ڕۆژ.[ژێدەر پێویستە][٩][١٠]

قاسم لە سەردەمی دەسەڵاتداریدا، لەنێو خەڵکیدا بە زەعیم (سەرکردە) ناسرابوو.[١١]

سەرەتای ژیان و پیشە

[دەستکاری]

باوکی عەبدولکەریم، قاسم محەمەد بەکر فەزلی ئەلزوبەیدی جووتیارێکی باشووری بەغدا بووە و موسڵمانێکی سوننەی عێراق بوو.[١٢][١٣] باوکی لەماوەی جەنگی جیھانیی یەکەمدا کۆچی دوایی کردووە، ئەمەش بە ماوەیەکی کەم لە دوای لە دایکبوونی عەبدولکەریم بوو. دایکی قاسم، کەیفییە حەسەن یەعقووب ئەلسەکینی[١٤] موسڵمانێکی شیعە فەیلی کورد بووە و خەڵکی بەغدا بووە.

عەبدولکەریم قاسم لە ٢١ی تشرینی دووەمی ١٩١٤ لە ناوچەی مەھدییە لەدایکبووە کە ناوچەیەکی ھەژارنشینی بەغدایە لەلای چەپی ڕووبار، کە ئێستا بە کەرخ ناسراوە، ئەو بچووکترین کوڕی نێوان سێ کوڕی ماڵەکەیان بوو.[١٥]

شۆڕشی ١٤ی تەممووز

[دەستکاری]

قاسم لە ١٤ی تەمموزی ١٩٥٨، جووڵەی سەربازانی حکوومەتی بەرهێنا، وەک دەرفەتێک بۆ دەستبەسەرداگرتن و کۆنتڕۆڵکردنێکی بەغدا و ڕووخاندنی دەسەڵاتی پاشایەتی. پاشا و چەند ئەندامێکی بنەماڵەی شاهانە و هاوکارە نزیکەکانیان، لەنێویاندا سەرۆکوەزیران نوری ئەس-سەعید ، کوژران.

کودەتاکە لەلایەن بزووتنەوەی ئەفسەر و مەدەنییە ئازادەکانەوە پلانی بۆ داڕێژرا، کە هەرچەندە ئیلهامیان لە بزووتنەوەیەکی هاوشێوە و هاوناو لە میسر وەرگرتبوو، بەڵام بەو شێوەیە پێشکەوتوو و یەکگرتوو نەبوو.[١٦] هەر لە ١٩٥٢ەوە شانەی سەرەتایی بزووتنەوەی ئەفسەرانی ئازاد و مەدەنییەکانی عێراق لەلایەن قاسم و عەقید ئیسماعیل عارفەوە سەرکردایەتی دەکرا، پێش ئەوەی دواتر ئەفسەرێکی پیادە کە لە ژێر دەستی قاسمدا خزمەت دەکات پەیوەندی پێوە بکات کە دواتر دەبێتە نزیکترین هاوکارەکەی، عەقید عەبدولسەلام عارف.[١٦] تا کاتی کودەتاکەی تەممووزی ١٩٥٨، کۆی ژمارەی ئەو بریکارانەی کە بەناوی ئەفسەرە ئازادەکانەوە کاریان دەکرد، بەرزبووەوە بۆ نزیکەی ١٥٠ کەس کە هەموویان وەک زانیاریدەر یان نێوانیان لە زۆربەی یەکەکان و ناوەندەکانی سوپادا چێندرابوون.[١٧]

کودەتاکە کاتێک دەستی پێکرد کە شا حوسێنی ئوردن لە ترسی ئەوەی ڕاپەڕینێکی دژە ڕۆژئاوا لە لوبنان بەرەو ئوردن بڵاوبێتەوە، داوای هاوکاری عێراقی کرد. بەڵام عەقید عارف لەبری ئەوەی بەرەو ئوردن هەنگاو بنێت، سەرکردایەتی کەتیبەیەکی کرد بۆ ناو بەغدا و دەستبەجێ کۆماری نوێ و کۆتایی ڕژێمە کۆنەکەی ڕاگەیاند.

شا فەیسەلی دووەم فەرمانی بە پاسەوانی شاهانە کرد کە هیچ بەرخۆدانێک پێشکەش نەکەن، و خۆی ڕادەستی هێزەکانی کودەتاکە کرد. نزیکەی کاتژمێر ٨ی بەیانی، کاپتن عەبدولسەتار سەباعە ئەلئیبوسی، کە سەرکردایەتی گروپی هێرشبەرە شۆڕشگێڕییەکەی لە کۆشکی ڕیهاب دەکرد، کە هێشتا شوێنی نیشتەجێبوونی سەرەکی شاهانە بوو لە ناوەڕاستی بەغدا، فەرمانی بە پاشا، شازادەی جێنشین عەبد ئەلئیلا، شازادەی جێنشین هیام ('هاوسەرەکەی عەبد ئەلئیلا)، شازادە نەفیسە ('عەبد ئەلئیلا)، دایکی شازادە، وە شازادە عابدیە عەلی (پووری فەیسەڵ) کرد لەگەڵ چەند خزمەتکارێک بۆ ئەوەی لە حەوشەی کۆشکەکەدا کۆببنەوە (پاشا گەنجەکە هێشتا نەچوو بوو بۆ ناو کۆشکی شاهانەی تازە تەواوکراو). کاتێک هەموویان گەیشتنە حەوشەکە پێیان گوترا کە ڕوویان لە دیواری کۆشکەکە بکەن. پاشان هەموویان لەلایەن کاپتن عەبدولسەتار، ئەندامی کودەتاکە بە سەرۆکایەتی قاسم تەقەیان لێکرا و کوژران.[١٨]

لە دوای ئەو کودەتایە دڕندانەیە، کۆماری نوێی عێراق ڕاگەیەندرا و ئەنجوومەنێکی شۆڕشگێڕانە سەرۆکایەتیی دەکرد.[١٩] لە سەرۆکایەتیدا ئەنجومەنی سەروەری سێ کەسی بوو، کە لە ئەندامانی سێ گروپی سەرەکی کۆمەڵایەتی/نەتەوەیی عێراق پێکهاتبوو. محەمەد مەهدی کوبە نوێنەرایەتییشیعەی عەرەبی دەکرد؛ خالید نەقشەبەندی وەک کورد ؛ و نەجیب ئەلروبەیعی وەک نوێنەری عەرەبی سوننە.[٢٠] ئەم ئەنجومەنە سێ قۆڵییە بڕیار بوو ڕۆڵی سەرۆکایەتی بگرێتە ئەستۆ. کابینەیەک دروستکرا، کە لە کۆمەڵەیەکی بنکەفراوانی بزووتنەوە سیاسییەکانی عێراق پێکهاتبوو، کە دوو نوێنەری پارتی دیموکراتی نیشتمانی و ئەندامێکی ئەلئیستقلال و نوێنەرێکی بەعس و یەکێکیان مارکسی تێدابوو.[١٩]

قاسم دوای دەستبەسەرداگرتنی دەسەڵات، پۆستی سەرۆک وەزیران و وەزیری بەرگری وەرگرت، هاوکات عەقید عارف وەک جێگری سەرۆک وەزیران و وەزیری ناوخۆ هەڵبژێردرا. ئەوان بوونە باڵاترین دەسەڵاتی عێراق بە هەردوو دەسەڵاتی جێبەجێکردن و یاسادانان. محمد نەجیب ئەل رەبیعی بوو بە سەرۆکی ئەنجومەنی سەروەری (سەرۆکی دەوڵەت)، بەڵام دەسەڵاتەکەی زۆر سنووردار بوو.

لە ٢٦ی تەمموزی ١٩٥٨، دەستووری کاتی پەسەندکرا، بە چاوەڕوانی یاسایەکی هەمیشەیی کە دوای ڕیفراندۆمێکی ئازاد ڕابگەیەنرێت. بەپێی بەڵگەنامەکە، عێراق بڕیار بوو کۆمارێک بێت و بەشێک بێت لە نەتەوەی عەرەبی لە کاتێکدا ئایینی فەرمی دەوڵەت وەک ئیسلام ناوی هات. دەسەڵاتەکانی یاسادانان بە ئەنجومەنی وەزیران دەدرا، بە ڕەزامەندی ئەنجومەنی سەروەری، لە کاتێکدا ئەرکی جێبەجێکردن بە ئەنجومەنی وەزیرانیش دەدرا. [٢١]

سەرۆکوەزیران

[دەستکاری]

قاسم دوای دیاریکرانی بۆ پۆستی سەرۆک وەزیران، دوای ماوەیەکی کەم لە کودەتاکە لە تەممووزی ١٩٥٨ دەستبەکاربوو. ئەم پۆستەی بەدەستەوە بوو تا لە مانگی شوباتی ساڵی ١٩٦٣ لادرا.

سەرەڕای کارکردن بۆ پەسەندکردنی دەستوورە کاتییەکە، حکومەتی نوێی عێراق بە سەرۆکایەتی قاسم بووە دەسەڵاتێکی خۆسەپێن. سەرەتای سەرهەڵدانی ئەوەش بۆ بوون بە "تاکە سەرکردە" بە جیابوونەوە لە نێوان قاسم و هاوپیلانگێڕەکەی عارف دەستی پێکرد. سەرەڕای ئەوەی یەکێک لە ئامانجە سەرەکییەکانی شۆڕش پەیوەندیکردن بوو بە بزووتنەوەی پان عەرەبیزم و پراکتیزەکردنی سیاسەتەکانی قەومیە (ناسیۆنالیزمی عەرەبی)، بەڵام کاتێک قاسم لە دەسەڵاتدا بوو، زۆری نەخایاند بۆچوونەکانی گۆڕا بۆ ئەوەی ئەمڕۆ بە قاسمیزم ناسراوە. قاسم کە ئامادە نەبوو زۆر لە نزیکەوە خۆی بە ناسری میسر ببەستێتەوە، لایەنگری گروپە جیاوازەکانی ناو عێراق بوو (بە تایبەتی سۆسیال دیموکراتەکان) کە پێیان دەگوت کارێکی لەو شێوەیە مەترسیدار دەبێت. لەبری ئەوە خۆی بینی کە دەنگدانەوەی بۆچوونەکانی نوری سەعید خۆی دەبینییەوە بە گرتنەبەری سیاسەتی نیشتمانیی عێراق" لە پێش شتەکانی دیکەوە.[٢٢] [٢٣] ئەمەش بووە هۆی دابەشبوون لە حکومەتی عێراق لە نێوان قاسمی ناسیۆنالیستی عێراقی کە دەیویست ناسنامەی عێراق بریتی بێت لە سێکولاریزم و ناسیۆنالیستی مەدەنی و لە دەوری ناسنامەی میزۆپۆتامیادا دەسوڕێتەوە. لە بەرامبەردا، ناسیۆنالیستە عەرەبەکان کە بەدوای ناسنامەیەکی عەرەبیدا دەگەڕان بۆ عێراق و پەیوەندییەکی نزیکتر لەگەڵ باقی جیهانی عەرەبیدا خۆیان گرێ بدەن.

بە پێچەوانەی بەشێکی زۆری ئەفسەرە سەربازییەکانەوە، قاسم لە شارۆچکە عەرەبییەکانی باکووری ڕۆژئاوای سوننە نەهاتبوو، هەروەها هاوبەشی حەماسەتی ئەوان نەبوو بۆ پان عەرەبیزم: ئەو لە دایک و باوکێکی تێکەڵاوی سوننە-شیعە بوو و خەڵکی باشووری ڕۆژهەڵاتی عێراق بوو. بۆیە توانای مانەوەی لە دەسەڵاتدا وابەستەی هاوسەنگییەکی لێهاتووانەی نێوان کۆمۆنیستەکان و پان عەرەبییەکان بوو. قاسم بۆ زۆربەی ماوەی سەرۆکایەتییەکەی هەوڵیدا هاوسەنگی لەگەڵ پەرەسەندنی ڕەوتی پان عەرەبی لە بواری سەربازیدا هاوسەنگ بکات.

قاسم لە ڕێی دەرکردنی یاسای ٨٠، زەویوزارەکانی کۆمپانیا و نوخبەکانی دەسەڵاتی شاهانەی وەرگرتەوە، بەگوتەی لایەنگرانی ئەوا ئەو زەویانەی بە خەڵکی ئاسایی و هەژارداوە.[٢٤] قاسم هەوڵیدا هاوسەنگی سیاسی بە کەڵک وەرگرتن لە نەیارانی تەقلیدیی پان-عەرەبیزم و ڕاستڕەو و ناسیۆنالیستەکان بپارێزێت. تا شەڕی لەگەڵ یاخیبووە کوردەکان لە باکوور، توانی دڵسۆزی سوپا بپارێزێت. [٢٥]

لە سەردەمی دەسەڵاتی قاسمدا، نەزھەت دولەیمی وەک وەزیر دەستنیشانکرا، کە بووە یەکەم وەزیری ژن لە مێژووی عێراق و جیهانی عەرەبیدا. هەروەها بەشداری لە داڕشتنی یاسای کاروباری مەدەنی ساڵی ١٩٥٩ کرد، کە تێیدا مافی ژنانی دەپاراست. [٢٦]

Photograph of Qasim with Mustafa Barzani
قاسم لەگەڵ مستەفا بارزانی

پەیوەندییەکان لەگەڵ ئێران

[دەستکاری]

پەیوەندییەکان لەگەڵ ئێران و ڕۆژئاوا لەژێر سەرکردایەتی قاسمدا بەشێوەیەکی بەرچاو تێکچوو. چالاکانە دژی بوونی هێزی بیانی لە عێراق وەستایەوە و دژی هاتە دەنگ. بە هۆی بانگەوازی ئەو بۆ لکاندنی خاکی عەرەبی لەناو ئێران بە عێراقەوە پەیوەندییەکانی لەگەڵ ئێران گرژ بوو، ئێرانیش بەردەوام بوو لە دابینکردنی بودجە و کارئاسانی بۆ یاخیبووانی کورد لە باکووری عێراق.[٢٧]

ڕاپەڕینەکانی کورد

[دەستکاری]

حکومەتی نوێ کوردستانی بە "یەکێک لە دوو نەتەوەی عێراق" ناساند. [٢٨] لەسەردەمی حوکمڕانیدا، گروپە کوردییەکان مستەفا بارزانییان هەڵبژارد بۆ دانوستان لەگەڵ حکومەت، بەدوای دەرفەتێکدا دەگەڕان بۆ ڕاگەیاندنی سەربەخۆیی.

دوای ماوەیەک لە ئارامییەکی ڕێژەیی، پرسی ئۆتۆنۆمی کورد (خۆبەڕێوەبەری یان سەربەخۆیی) نەهاتەدی و ناڕەزایی و دواجار یاخیبوونی کورد لە ساڵی ١٩٦١دا بەدوای خۆیدا هێنا. جوداخوازانی کورد بە سەرکردایەتی مستەفا بارزانی شەڕیان لە دژی دامەزراوەی عێراق هەڵبژارد. هەرچەندە لە سەرەتادا پەیوەندییەکانی نێوان قاسم و کورد ئەرێنی بوو، بەڵام لە ساڵی ١٩٦١ پەیوەندییەکان تێکچوو و کورد بە ئاشکرا ڕەخنەی لە ڕژێمەکەی قاسم گرت. بارزانی لە ئابی ١٩٦١، هۆشدارییەکی پێشکەش بە قاسم کردبوو و داوای کۆتاییهێنان بە دەسەڵاتی تاکڕەوانە و داننان بە ئۆتۆنۆمی کورد و گەڕاندنەوەی ئازادییە دیموکراسیەکانی کرد.[٢٩]

میرات

[دەستکاری]
Photograph of a statue honouring Abd al-Karim Qasim, by Khaled al-Rahal, now in Al-Rasheed Street, Baghdad
پەیکەری ڕێزلێنان لە عەبدولکەریم قاسم، لەلایەن خالد ئەلڕەحال، پەیکەرەکە لە شەقامی ئەلڕەشید لە بەغدا.

شۆڕشی ١٩٥٨دەتوانرێت بە ئاودانێک لە سیاسەتی عێراقدا هەژمار بکرێت، نەک تەنها لەبەر کاریگەرییە سیاسییە ئاشکراکانی (بۆ نموونە هەڵوەشاندنەوەی دەسەڵاتی پاشایەتی و کۆماریخوازی و زەمینە خۆشکردن بۆ دەسەڵاتی بەعس) بەڵکو بەهۆی چاکسازییە ناوخۆییەکانیشەوە. سەرەڕای کەموکوڕیەکانی، دەسەڵاتی قاسم یارمەتیدەر بوو بۆ جێبەجێکردنی کۆمەڵێک گۆڕانکاری ئەرێنی ناوخۆیی کە سوودی بۆ کۆمەڵگای عێراق هەبوو و بە شێوەیەکی بەرفراوان پشتگیریی جەماوەریان هەبوو، بەتایبەتی دابینکردنی خانووبەرەی کەم تێچووی بۆ گەڕەک و ناوچە پڕدانیشتوانەکانی بەغدا.[٣٠]

چاکسازیی زەویوزار

[دەستکاری]

شۆڕش گۆڕانکاری بەرفراوانی لە کەرتی کشتوکاڵی عێراقدا بەدوای خۆیدا هێنا. ڕیفۆرمخوازان پێکهاتە کۆنەکەی دەربەگایەتیی گوندنشینەکانی عێراقیان هەڵوەشاندەوە. بۆ نموونە یاسای ماف و ئەرکی چاندنکاران لە ساڵی ١٩٣٣ و یاسای ناکۆکی خێڵەکی گۆڕدرا، ئەمەش سوودی بۆ دانیشتوانە هەژارنشینەکانی عێراق هەبوو و پڕۆسەیەکی دادپەروەرتری یاسا مسۆگەر بوو. یاسای چاکسازی کشتوکاڵی (٣٠ی ئەیلوولی ١٩٥٨ [٣١] ) هەوڵیدا بە شێوەیەکی بەرفراوان دابەشکردنەوەی زەوی و زارەکان و سەقفی لەسەر کرێی زەوی دانا؛ زەوییەکە بە شێوەیەکی یەکسانتر بەسەر جووتیاراندا دابەشکرابوو کە بەهۆی یاسا نوێیەکانی کرێگرتن نزیکەی ٥٥% بۆ ٧٠%ی بەرهەمەکانیان وەرگرتبوو.[٣١][٣٢]

مافەکانی ژنان

[دەستکاری]

اسم هەوڵیدا یەکسانی زیاتر بۆ ژنان لە عێراق بهێنێتە ئاراوە. لە کانوونی دووەمی ١٩٥٩دا پێداچوونەوەیەکی بەرچاوی بە یاسای باری کەسی ڕاگەیاند، بەتایبەتی ئەو یاسایەی کە پەیوەندییە خێزانییەکان ڕێکدەخات.[٣٣] فرەژنی قەدەغە بوو، هەروەها کەمترین تەمەن بۆ هاوسەرگیریش بە ١٨ ساڵ دیاریکرا (جگە لە هەندێک باری تایبەت کە دەتوانرا لەلایەن دادگاوە بۆ ١٦ ساڵ کەمبکرێتەوە).[٣٣] ژنان لە جیابوونەوەی ئارەزوومەندانە پارێزراو بوون. دیارترین چاکسازی بریتی بوو لە بڕگەیەک لە مادەی ٧٤ کە مافی یەکسانی بە ژنان لە بابەتی میراتدا بەخشی.[٣٣] ئەم هەنگاوەی کۆتایی، لەلایەن سوننە و شیعەکانەوە دژایەتی کرا.

تێبینییەکان

[دەستکاری]
  1. ^ پشتگیری کراوە لەلایەن حیزبی نیشتمانیی دیموکراتی عێراق وحیزبی شیووعیی عێراقی.

سەرچاوەکان

[دەستکاری]
  1. ^ Benjamin Shwadran, The Power Struggle in Iraq, Council for Middle Eastern Affairs Press, 1960
  2. ^ جمال مصطفى مردان (1989). عبد الكريم قاسم البداية والسقوط. بغداد: المكتبة الشرقية. p. 16. لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ١١ی شوباتی ٢٠١٧ ئەرشیڤ کراوە. لە 6 يناير، 2017 ھێنراوە. {{cite book}}: زیاتر لە یەک دانە لە |ناونیشانی ئەرشیڤ= و |archive-url= دیاری کراوە (یارمەتی); نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |year= (یارمەتی)ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: ساڵ (بەستەر)
  3. ^ ليث عبد الحسن الزبيدي (1981). ثورة 14 تموز 1958 في العراق (PDF) (الثانية ed.). رأس الخيمة: مكتبة اليقظة العربية. p. 325. لە ڕەسەنەکە (PDF) لە 3 يناير 2020 ئەرشیڤ کراوە. لە 5 يناير/كانون الأول، 2017 ھێنراوە. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |archive-date= (یارمەتی)
  4. ^ «ذكری ثورە 14 تموز لمحات عن حیاە الزعیم الشھيد عبدالكريم قاسم و رفاقە -». لە ڕەسەنەکە لە ١١ی شوباتی ٢٠١٧ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٦ی تەممووزی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
  5. ^ من هو عبد الكريم قاسم ...!؟؟؟ اطلع علیە بتاریخ 1 يناير، 2016 مجلة الكاردينيا Error in webarchive template: Check |url= value. Empty.
  6. ^ ليث عبد الحسن الزبيدي (1981). ثورة 14 تموز 1958 في العراق (PDF) (الثانية ed.). رأس الخيمة: مكتبة اليقظة العربية. p. 119. لە ڕەسەنەکە (PDF) لە 3 يناير 2020 ئەرشیڤ کراوە. لە 5 يناير/كانون الأول، 2017 ھێنراوە. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |archive-date= (یارمەتی)
  7. ^ ليث عبد الحسن الزبيدي (1981). ثورة 14 تموز 1958 في العراق (PDF) (الثانية ed.). رأس الخيمة: مكتبة اليقظة العربية. p. 111. لە ڕەسەنەکە (PDF) لە 3 يناير 2020 ئەرشیڤ کراوە. لە 5 يناير/كانون الأول، 2017 ھێنراوە. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |archive-date= (یارمەتی)
  8. ^ ليث عبد الحسن الزبيدي (1981). ثورة 14 تموز 1958 في العراق (PDF) (الثانية ed.). رأس الخيمة: مكتبة اليقظة العربية. p. 109. لە ڕەسەنەکە (PDF) لە 3 يناير 2020 ئەرشیڤ کراوە. لە 5 يناير/كانون الأول، 2017 ھێنراوە. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |archive-date= (یارمەتی)
  9. ^ «کورد و عەبدولکەریم قاسم». www.diplomaticmagazine.net. لە ١ی حوزەیرانی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
  10. ^ «کودەتاکەی عەبدولکەریم قاسم، یەکەم داننان بە کورددا وەک نەتەوە لە عێراق». www.peyserpress.com. لە ١ی حوزەیرانی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
  11. ^ Dawisha (2009), p. 174
  12. ^ Yapp، Malcolm (2014). The Near East Since the First World War: A History to 1995. Routledge. p. 84. ISBN 978-1-317-89054-6.
  13. ^ «Iraq – Republican Iraq». www.country-data.com.
  14. ^ «من ماهيات سيرة الزعيم عبد الكريم قاسم» (بە عەرەبی). Am Mad as Supplements. ٢٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٤. لە ڕەسەنەکە لە ٣ی نیسانی ٢٠١٩ ئەرشیڤ کراوە. لە ٥ی ئایاری ٢٠١٧ ھێنراوە.
  15. ^ Dann، Uriel (1969). Iraq under Qassem: A Political History, 1958–1963 (بە English). London: Pall Mall Press. pp. 20–21. ISBN 978-0269670640.{{cite book}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: زمانی نەناسراو (بەستەر)
  16. ^ ئ ا Dann، Uriel (1969). Iraq under Qassem: A Political History, 1958–1963 (بە English). London: Pall Mall Press. pp. 20–21. ISBN 978-0269670640.{{cite book}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: زمانی نەناسراو (بەستەر)
  17. ^ Al Hayah، Dar (1960). Majzarat Al Rihab: A Journalistic Investivation on the Death of the Hashemite Royal Family on 14 July 1958 in Baghdad (بە Arabic). Beirut: Dar Al Hayah. p. 42.{{cite book}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: زمانی نەناسراو (بەستەر)
  18. ^ T. Abdullah, A Short History of Iraq: 636 to the present, Pearson Education, Harlow, UK,(2003)
  19. ^ ئ ا T. Abdullah, A Short History of Iraq: 636 to the present, Pearson Education, Harlow, UK,(2003)
  20. ^ Marr (2004), p. 158
  21. ^ Marr (2004), p. 158
  22. ^ Polk (2005), p. 111
  23. ^ Simons (1996), p. 221
  24. ^ «Iraq – Republican Iraq». countrystudies.us.
  25. ^ Rubin، Avshalom (13 April 2007). «Abd al-Karim Qasim and the Kurds of Iraq: Centralization, resistance and revolt, 1958–63». Middle Eastern Studies. 43 (3): 353–382. doi:10.1080/00263200701245944. {{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
  26. ^ The Washington Post (20 November 2017): "Women's rights are under threat in Iraq" By Zahra Ali.
  27. ^ «Factualworld.com». www.factualworld.com. لە ڕەسەنەکە لە ٤ی تەممووزی ٢٠١٩ ئەرشیڤ کراوە. لە ١ی ئابی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
  28. ^ David L. Phillips (2017). The Kurdish Spring: A New Map of the Middle East.
  29. ^ Marr (2004), p. 178
  30. ^ Farouk–Sluglett & Sluglett (2001).
  31. ^ ئ ا «Iraqis Recall Golden Age». Institute for War and Peace. لە ٢ی ئەیلوولی ٢٠٠٦ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ٥ی ئەیلوولی ٢٠٠٦ ھێنراوە. Reporting article on discovery of Qasim's body
  32. ^ Farouk–Sluglett & Sluglett (2001), pp. 76–78.
  33. ^ ئ ا ب «Iraqis Recall Golden Age». Institute for War and Peace. لە ٢ی ئەیلوولی ٢٠٠٦ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ٥ی ئەیلوولی ٢٠٠٦ ھێنراوە. Reporting article on discovery of Qasim's body
Political offices
لە پێش:
ئەحمەد موختار بابان 		سەرۆک وەزیرانی عێراق
١٤ی تەممووزی ١٩٥٨–٨ی شوباتی ١٩٦٣ 		لە دوا:
ئەحمەد حەسەن بەکر
وەرگیراو لە «https://ckb.wikipedia.org/w/index.php?title=عەبدولکەریم_قاسم&oldid=1358383»