بارام (گەڕەستێرە)

بارام
بەشێکە لە	کۆمەڵەی خۆری ناوەکی
دامەزران	٤٥٤٠ million years BCE
بەکارھێنان	colonization of Mars، terraforming of Mars
ناو بە زمانی فەرمی	بێ نرخ
خوێندنەوەی ئای پی ئەی	maʁs
ناونراوە لەدوای	مارس، Ares
جێ	کۆمەڵەی خۆری ناوەکی
بەرزترین خاڵ	شاخی ئۆڵیمپوس مۆنس
Lowest point	Valles Marineris
لێکۆڵینەوە لەلایەن	geology of Mars، exploration of Mars، areology
Parent astronomical body	خۆر
ڕووبەر	١٤٤٬٧٩٨٬٥٠٠ کیلۆمەتر چوارگۆشە
ھاشتاگ	Mars
وەسفی ئاڵا	ئاڵای مەریخ
Geography of topic	geography of Mars
ھێما	♂
Epoch	J2000.0
Ground level 360 degree view URL	https://conze.pt/app/mars-map/index.html
تاگی "ستەک ئێکسچەینج"	https://astronomy.stackexchange.com/tags/mars
بینین لە پۆلدا	Category:Views from Mars
Applies to part, aspect, or form	زەوی
لە ویکیدراوە دەستکاریی زانیارییەکان بکە

وێنەی گەڕەستێری بارام کە تلیسکۆپی ھابل گرتوویەتی

مەریخ یان بارام (بە ئینگلیزی: Mars; ھێما: ) ناوی یەکێک لە ھەسارەکانی کۆمەڵەی خۆرە، کە خولگەکەی کەوتووەتە نێوان زەوی و موشتەری. مەریخ بە ٢٢ مانگ و نیو، بە دەوری خۆردا دەسوڕێتەوە. مانگەکانی بریتین لە فۆبۆس و دیمۆس.مەریخ یان ئەستێرەی سوور، چوارەم ئەستێرەیە بە دووری لە خۆر لە کۆمەڵەی خۆردا، هاوشێوەی زەوی.

ناوی عەرەبی "مەریخ" لە وشەی "مەریخ" وەرگیراوە، کە بە واتای مانگی سوور دێت، کاراکتەری مەریخ کە بە واتای مانگی سوور دێت، هەروەها بە لاتینی "مەریخ" کە ناوی خوداوەندی جەنگە و لە ئێستادا پێی دەوترێت "سوور". ڕەنگی ئەستێرەبۆشاییەکان بەرەو سوور دەڕوات لە ئەنجامی بەرزی ڕێژەی تۆزی ئۆکسیدی ئاسن(III) لەسەر ڕووی جوولەکەکە.

تیرەی مەریخ لە دەوری ٦٨٠٠ کیلۆمەتر دەسوڕێتەوە، کە یەکسانە بە خولگەی زەوی و دووەم گەورەترین خولگەی کۆمەڵەی خۆر دوای عەطارد. خەمڵاندنی ڕووبەری زەوی. مەریخ بە دووری نزیکەی ٢٢٨ ملیۆن کیلۆمەتر واتە ١.٥ مەتر لە خولگەی زەوی بەدەوری خۆردا دەسوڕێتەوە.

لە قومران ناوی یەکەم Deimos بە واتای ڕاپ لە زمانی یۆنانی و دووەمیان Phobos بە واتای ترس.

زانایان پێیان وایە 3.8 ملیار ساڵ لەمەوبەر مەریخ ئاوی تێدابووە، بەڵام ئەوەش وایکرد ژیان لەسەری مەحاڵ بێت. لە نێو مۆدێلە وشکانییەکانیدا بەرزترین شاخە. گەورەترین گڕکان لە کۆمەڵەی خۆردا ناوی ئۆڵیمپوسە.

تایبەتمەندییە فیزیکییەکان

ھەسارەی مەریخ ٢٢٧٫٩٤٠٫٠٠٠ کیلۆمەتر لە خۆر دوورە. ھەروەھا لە ڕووی قەبارەوە مەریخ بە نزیکەی نیو ئەوەندەی قەبارەی زەوییەوە تیرەی دەگاتە ٦٨٠٠کیلۆمەتر. بەیاسای قەبارەی گۆ دەتوانین قەبارەی هەسارەکە بدۆزینەوە:

قەبارە=٤/٣(نەگۆڕی پای)(نیوەتیرەی هەسارە بە سێ جا)

𝑉=4/3𝜋r^3 [[پەڕە:Mars_Earth_Comparison.png|200px|وێنۆک|ھەڵسەنگاندنی ئەندازەی نێوان زەوی و مریخ]]

بارستاییی ھەسارەی مەریخ بە نۆ ئەوەندە لە بارستاییی زەوی کەمترە. وەک ھەسارەیزەوی بە دەوریتەوەرەکەیدا دەسووڕێتەوە، کە ھەر خولێک بە ٢٤ کاتژمێر و ٣٩ خولەک و ٢٢ چرکە تەواو دەکات لە کاتێکدا زەوی بە نزیکەی ٢٤ کاتژێر تەواوی دەکات. بەیاسای کێشکردنی گشتی دەتوانین بارستەی مەریخ یان هەر هەسارەیەکی تر بدۆزینەوە: g=GM/r^3

g: تاودانی هەسارەی مەریخ

G: نەگۆڕی کێشی گشتی 11-^10*6.673

M: بارستەی مەریخ

r: نیوەتیرەی مەریخ

مەریخ لە کولتووردا

لە کۆندا زانایان و فەیلەسووفانی ڕۆمانی بەھەسارەی مەریخیان دەگوت مارس، لە کاتێکدا یۆنانییەکان ناوی ئەرسیان پێ دابوو، لەبەر ئەوەی کە خوێناوییە و نیشانەی شەڕ دەگەیەنێت بە لای ئەوانەوە. مەریخ بە ٢٥٫١٩ پلە لارە لەسەر تەوەری خۆی. وە بەھۆی ئەم لارییەیشەوەیە کە وەرز لەسەر مەریخ دروست دەبێت. بەڵام وەرزی سەر مەریخ بە بەراورد لەگەڵ وەرزی سەر زەوی، دوو ئەوەندە زیاترە، ھۆیەکەشی دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی مەریخ بە ٦٨٦٫٩٨ ڕۆژی سەر زەوی جارێک بە دەوری خۆردا دەسووڕێتەوە. مەریخ بە خێراییی ٢٤٫١٣ کیلۆمەتر لە یەک چرکەدا بە دەوری خۆر دەسووڕێتەوە، کەواتە ساڵێکی سەر مەریخ بە بەراورد لەگەڵ ساڵی سەر زەوی بە نزیکەی دوو ئەوەندەیە.

کەشوھەوا

مەریخ کە ٢٢٧٫٩٤٠٫٠٠٠ کیلۆمەتر لە خۆر دوورە لە ھەر دوو ساڵ جارێک زۆر لە زەوی نزیک دەبێتەوە تا وای لێ دێ کە نێوانی زەوی و مەریخ ببێتە ٧٠–١٠٠ میلیۆن کیلۆمەتر.

رووپەڕی مریخ

وێنەی میکرۆسکۆپی ڕووپەڕی مریخ

گەرمای سەر ڕووی گەڕۆکی مەریخ-٦٣ پلەی سێلێسیوسە، بەڵام ئەو کاتانەی کە گەڕۆکی ناوبراو زۆر لە خۆر دوور بکەوێتەوە بۆ دوورترین جێگا ئەوا پلەی گەڕۆکی مەریخ دەگاتە -١٤٠ پلەی سیلیزی کە نزمترین پلەیە لەسەر ھەسارەی مەریخ. بە پێچەوانەوە ئەو کاتانەی کە زۆر لە خۆر نزیک بکەوێتەوە پلەی گەرمی لەسەر ڕووی مەریخ دەگات بە ٢٠ پلەی سێلێسیوس و بە بەرزترین پلە دادەندرێت لەسەر ڕووی مەریخ.

مەریخ وەک ھەموو گەڕۆکەکانی تر بە چەند گازێک دەوری لێ دراوە، وەک ئەو گازانەی کە دەوری زەوییان داوە. وە ئەگەری ھەیە لە دھاتودا ژیان لەسەر مەریخ پەیدا ببێت.

نزیکترین خاڵی مەریخ لە زەوییەوە

ئەوەی شایەنی باسە، بارام لە ھەر دوو ساڵ جارێک زۆر لە زەوی نزیک دەبێتەوە تا وای لێ دێ کە نێوانی زەوی و مەریخ ببێتە ٧٠ – ١٠٠ میلیۆن کیلۆمەتر. جێگای سەرنجە کە مەریخ لە ھەر (١٥–١٧) ساڵێکدا زۆر لەوە زیاتر نزیک دەبێتەوە لە زەوی کە پێی دەوترێت (دراوسێیەتی)، بە باشترین کات دادەنرێت بۆ بینینی مەریخ لەسەر ڕووی زەوییە‌وە.

ئەمانەش ببینە

• زەوی
• کۆمەڵەی خۆر
• ئەستێرەناسی
• ئاڵای مەریخ
• ئاو لەسەر مەریخ

سەرچاوەکان

• ماڵپەڕی ڕادیۆ نەوا [١]

بەستەرە دەرەکییەکان

• مەریخ - زانستپەروەرانی کورد ١٣ی حوزەیرانی ٢٠١٠ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.