بۆ ناوەڕۆک بازبدە

ئێریەل (مانگ)

لە ئینسایکڵۆپیدیای ئازادی ویکیپیدیاوە
ئێریەل
ناونراوە لەدوایAriel
زاناویلیام لاسیل
کاتی دۆزینەوە٢٤ی تشرینی یەکەمی ١٨٥١
Parent astronomical bodyیورانۆس

مانگی ئێریەل (بە ئینگلیزی: Ariel moon) یەکێکە لە مانگەکانی ھەسارەی یۆرانۆس لەلایەن ویلیام لاسیل لە ٢٤ی تشرینی یەکەمی ١٨٥١ ئاشکرا کرا.

پلەی چوارەمی ھەیە لە ڕووی قەبارەوە لەنێو بیست و حەوت مانگە ناسراوەکەی ئۆرانۆس. ئاریێل لە ئاستی ھێڵی کەمەرەیی ئۆرانۆسدا دەخولێتەوە و بەدوای یەکدا دێت؛ کە نزیکەی ستوونە لەسەر خولگەی ئۆرانۆس، ئەمەش وای لێدەکات بە خولێکی وەرزیی تونددا تێپەڕێت.

لە ساڵی ٢٠١٢دا، کەشتیی ئاسمانیی ڤۆیجر ٢ زۆر زانیاریی وردی دەربارەی ئاریێل گواستەوە، دوای ئەوەی کەشتییەکە لە ساڵی ١٩٨٦ لە نزیک ئۆرانۆسەوە فڕی، ھەروەھا سەرکەوتوو بوو لە وێنەگرتنی نزیکەی ٣٥٪ی ڕووی مانگەکە. ھیچ پلانێکی ڕاستەقینە نییە بۆ گەڕانەوە و لێکۆڵینەوەی وردی مانگەکە، سەرەڕای ئەو بیرۆکانەی کە جاروبار دەخرێنەڕوو وەک کەشتیی خولگەیی و پشکنەری ئۆرانۆس.

ئاریێل دووەم بچووکترین مانگە لە پێنج مانگە بازنەییە سەرەکییەکەی ئۆرانوس دوای میراندا، و دووەمە لە ڕووی دوورییەوە لە ھەسارەکەوە. ئاریێل پلەی چواردەھەمی ھەیە لە ڕووی تیرەوە لەنێو نۆزدە مانگە گۆییە ناسراوەکانی کۆمەڵەی خۆردا. وا بڕوا دەکرێت کە لە بەشی نزیکەی یەکسان لە سەھۆڵ و ماددەی بەردین پێکھاتبێت. ئاریێل – وەک ھەموو مانگەکانی ئۆرانوس – لە ئەنجامی ئەو قەراغە پاشماوەیەوە دروست بووە کە ماوەیەکی کەم دوای پێکھاتنی ھەسارەکەی دەورە دابوو، و بە زۆری جیاوازە لەوەی کە – وەک مانگە گەورەکانی تر – ناوکێکی ناوەکی لە بەردی ھەیە کە بە بەرگێک لە سەھۆڵ داپۆشراوە. ئاریێل ڕوویەکی ئاڵۆزی ھەیە کە لە چاڵی پێکدادانی بەرفراوان پێکدێت کە بە سیستەمێک لە دۆڵ و لێواری زۆر لێژ و زنجیرە چیا بڕاون. ڕووەکەی نیشانەی چالاکیی جیۆلۆجیی نوێتری لە مانگەکانی تری ئۆرانوس زیاتر لەسەرە، و ئەگەری زۆرە ئەمە بگەڕێتەوە بۆ گەرمبوونی گەرمی لە کاتی مەل و با و کشاندا.

ناویشی لە شیعرێکی ئەلێکساندەر پۆپەوە وەرگیراوە و ناوەکەی و ناوەکانی باقیی مانگە سەرەکییەکانی تر لەلایەن جۆن ھێرشلەوە لە ساڵی ١٨٥٢ لەسەر داوای لاسیل پێشنیاز کراون.

تایبەتمەندییە فیزیاییەکان

[دەستکاری]

یەکەم نزیکبوونەوەی مانگەکە لەلایەن پشکنەری ڤۆیجر ٢ەوە لە ساڵی ١٩٨٦ بوو و نزیکبوونەوەکە دوور بوو، چونکە بە دووری ١٢٧٠٠٠ کم لە ڕووەکەیەوە فڕی. تەنھا نیوەی باشووری ئەم مانگەی وێنە گرتووە چونکە لە کاتی فڕینەکەدا ڕووی لە خۆر بوو.

بەھۆی ھەڵەی پێوانەکانەوە، تا ئێستا بە دیاریکراوی نازانرێت کە ئایا بارستایییەکەی لە بارستاییی مانگی ئۆمبریێل گەورەترە یان نا. نزیکەی ٧٠٪ی لە سەھۆڵی ئاوێتەی جیاواز (ئاو و ئۆکسیدەکانی کاربۆن و میسان) پێکھاتووە و سی لە سەدی ماوەش لە بەردی سیلیکا پێکھاتووە. وا دیارە ناوچەی بەستەڵەک لە شوێنە نوێیەکاندا ھەبێت، بەتایبەتی لە چاڵە نوێیەکاندا. کۆنترین و زۆرترین تایبەتمەندیی جیۆلۆجی کە لەلایەن ڤۆیجر ٢ەوە لەسەر ئاریێل تێبینی کراوە، دەشتە پێکدادانە بەرفراوانەکانن کە لە نزیک جەمسەری باشوور چڕبوونەتەوە. شیکاریی چاڵە بینراوەکان لەسەر ئاریێل ئاماژە بەوە دەکات کە ھەموو چاڵەکان لەوانەی کە لە جەمسەری باشووردا بینراون گەنجترن.

دۆزینەوە و ناونان

[دەستکاری]

ویلیام لاسیل ئاریێلی لە ٢٤ی تشرینی یەکەمی ١٨٥١ دۆزییەوە، و ناوەکەی لە شیعرەکەی ئەلێکساندەر پۆپ «ڕفاندنی پەرچەم» وەرگیراوە، ھەروەھا لە شانۆگەریی «زریان»ی شکسپیرەوە ھاتووە کە ناوەکە دەگەڕێتەوە بۆ ھێزێکی ئاسمانی.

ویلیام لاسیل لە ھەمان ساڵدا مانگی ئۆمبریێلی سەر بە ئۆرانوسیشی دۆزییەوە، کە بە جیاوازییەکی کەم لە ئاریێل گەورەترە.[١][٢] ھەرچەندە ویلیام ھێرشل کە مانگە گەورەکانی ئۆرانوسی – تیتانیا و ئۆبێرۆن – لە ساڵی ١٧٨٧ دۆزییەوە، ئیدیعای کرد کە چوار مانگی تریشی بینیوە،[٣] بەڵام ئەمە پشتڕاست نەکراوەتەوە و وا گومان دەکرێت کە ئەو چوارە شتی ھەڵە بووبن.[٤][٥][٦]

ھەموو مانگەکانی ئۆرانوس بە ناوی کەسایەتییەکانی کارەکانی ویلیام شکسپیر و شیعرەکەی ئەلێکساندەر پۆپ «ڕفاندنی پەرچەم» ناونراون، ھەروەک جۆن ھێرشل لە ساڵی ١٨٥٢ لەسەر داوای لاسیل ناوی چوار مانگەکەی سەر بە ئۆرانوسی پێشنیار کرد.[٧] ئاریێل بە ناوی حوریی ئاسمان لە شیعری «ڕفاندنی پەرچەم» ناونراوە، و ئەمەش ھەمان ناوی ئەو ڕۆحەیە کە خزمەتی پرۆسپێرۆ دەکات لە شانۆگەریی «زریان»ی شکسپیردا.[٨] لاسیل لە ساڵی ١٨٥١ مانگەکانی ئۆرانوسی بە ژمارەی لاتینی بەپێی دوورییان لە ئۆرانوس ژمارە دانا، بۆیە ئاریێل نازناوی ئۆرانوسی یەکەمی وەرگرت.[٩]

خولگە

[دەستکاری]

لەنێو پێنج مانگە گەورەکەی ئۆرانوسدا، ئاریێل دووەمە لە ڕووی دوورییەوە لە خۆرەوە و بە دووری نزیکەی ١٩٠٠٠٠ کم دەخولێتەوە. لادانی خولگەیی ئاریێل کەمە، و گۆشەی لارییەکەی زۆر کەمە بە بەراورد بە ھێڵی کەمەرەی ئۆرانوس. ماوەی خولگەکەی نزیکەی ٢.٥ ڕۆژی زەوییە، کە لەگەڵ ماوەی خولانەوەی خۆیدا ھاوتایە. بەم شێوەیە یەک ڕووی مانگەکە ھەمیشە ڕووبەڕووی ھەسارەی ئۆرانوسە، کە بە قوفڵبوونی مەل و با ناسراوە.[١٠] خولگەی ئاریێل بە تەواوی دەکەوێتە ناو بواری موگناتیسیی ئۆرانوسەوە. ھەردوو جەمسەری مانگەکە (کە لە ئاڕاستەی خولگەکەوە دوورن) بە تەواوی دەکەونە ناو بەرگە موگناتیسییەکەوە، ئەمەش دەبێتە ھۆی پێکدادان لەگەڵ پلازمای بەرگە موگناتیسییەکە کە لەگەڵ ھەسارەکەدا بەشداریی خولانەوە دەکات.[١١] ئەگەری ھەیە ئەم پێکدادانە ببێتە ھۆی بینینی ڕەشی لە جەمسەرەکانی مانگەکەدا، کە لە ھەموو مانگەکانی ئۆرانوسدا جگە لە ئۆبێرۆن تێبینی کراوە. ئاریێل ھەروەھا گەردیلە بارگاویکراوە موگناتیسییەکان دەگرێت؛ کە دەبێتە ھۆی پاشەکشەیەکی دیار لە ژمارەی گەردیلە بارگاویکراوەکاندا لە نزیک خولگەی مانگەکە کە لەلایەن ڤۆیجر ٢ەوە لە ساڵی ١٩٨٦ تێبینی کرا.[١٢]

لەبەرئەوەی ئاریێل – وەک ئۆرانۆس – بە دەوری خۆردا لە ئاستێکی خولانەوەدا دەخولێتەوە کە نزیکە لە تەوەرەی خولانەوەی خۆیەوە، ھەردوو جەمسەری باکوور و باشووری ڕاستەوخۆ ڕووبەڕووی خۆر دەبنەوە یان بە تەواوی لێی دوور دەکەونەوە لە کاتی وەرچەرخانی خۆریدا. ئەمە واتای ئەوەیە کە تووشی خولێکی وەرزیی توند دەبێت؛ ھەروەک چۆن لە جەمسەرەکانی گۆی زەویدا لە کاتی وەرچەرخانی خۆریدا شەوی ھەمیشەیی یان ڕۆژی ھەمیشەیی ڕوودەدات، بۆیە لە جەمسەرەکانی ئاریێلدا یان شەوی ھەمیشەیی یان ڕۆژی ھەمیشەیی بۆ ماوەی نیو ساڵی ئۆرانوسی (٤٢ ساڵی زەوی) ڕوودەدات، کاتێک خۆر لە نزیک ئاسۆ لەسەر یەکێک لە جەمسەرەکان بەرز دەبێتەوە لە ھەر وەرچەرخانێکی خۆریدا. فڕینی کەشتیی ڤۆیجر ٢ ھاوکات بوو لەگەڵ وەرچەرخانی خۆریی ھاوینەی نیوەگۆی باشوور لە ساڵی ١٩٨٦، کاتێک نیوەگۆی باکوور نزیکەی بە تەواوی تاریک بوو. کاتێک ئۆرانوس لە ھاوسەنگبوون نزیک دەبێتەوە و ھێڵی کەمەرەیییەکەی لەگەڵ زەویدا یەکتر دەبڕێت – جارێک لە ھەر ٤٢ ساڵێکدا – ئەگەری ڕوودانی گیرانی دوولایەنە لەنێوان مانگەکانی ئۆرانوسدا زیاد دەکات. ژمارەیەک لەو ڕووداوانە لە ساڵانی ٢٠٠٧-٢٠٠٨دا ڕوویاندا، لەنێویاندا ئەو گیرانەی کە بۆ ئاریێل لەلایەن ئۆمبریێلەوە لە ١٩ی ئابی ٢٠٠٧ ڕوویدا.[١٣]

ئاریێل لە ئێستادا لە ھیچ زرنگانەوەیەکی خولگەییدا نییە لەگەڵ مانگەکانی تری ئۆرانوسدا. سەرەڕای ئەوەش، ئەگەری ھەیە لە ڕابردوودا لە زرنگانەوەیەکی خولگەیی بە ڕێژەی ٥:٣دا بووبێت لەگەڵ میراندا، کە لەوانەیە بەشێکی بەرپرس بووبێت لە گەرمبوونی ئەم مانگە (ھەرچەندە پلەی گەرمیی زۆرترین کە لە زرنگانەوەیەکی خولگەیی پێشووی نێوان ئۆمبریێل و میراندادا بە ڕێژەی ١:٣ دروست بووە، بە زۆری سێ جار توندتر بووە).[١٤] ئەگەری ھەیە ئاریێل لە حاڵەتی دەورەداندا بووبێت لە ئەنجامی زرنگانەوەی خولگەیی لەگەڵ تیتانیا کە ڕێژەکەی ٤:١ بووە، و دواتر لێی دەرچووبێت.[١٥] دەرچوون لە زرنگانەوەی جووڵەی ناوەند بۆ مانگەکانی ئۆرانۆس ئاسانترە وەک لە مانگەکانی موشتەری و کەیوان؛ ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی کە ئۆرانۆس لە کەمترین پلەی تەختیدایە.[١٦] ئەم زرنگانەوەیە – کە ئەگەری ھەیە ٣.٨ ملیار ساڵ لەمەوبەر ڕوویدابێت – لەوانەیە بەشداری کردبێت لە زیادبوونی لادانی خولگەیی ئاریێل، کە بە نۆرەی خۆی بووەتە ھۆی لێکخشاندنی مەل و با و کشان لە ئەنجامی جیاوازیی کاتی ھێزەکانی با و کشان کە لە ئۆرانوسەوە دروست دەبن. لەوانەیە ئەمە بووبێتە ھۆی گەرمبوونی ناوەکیی مانگەکە بە پلەیەکی زۆر کە دەگاتە ٢٠ کڵڤن.[١٧]

سەرچاوەکان

[دەستکاری]
  1. ↑ Lassell, W. (1851). "On the interior satellites of Uranus". Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. 12: 15–17. Bibcode:1851MNRAS..12...15L. doi:10.1093/mnras/12.1.15.
  2. ↑ Lassell, W. (1851). "Letter from William Lassell, Esq., to the Editor". The Astronomical Journal. 2 (33): 70. Bibcode:1851AJ......2...70L. doi:10.1086/100198.
  3. ↑ Herschel, William (1798). "On the Discovery of Four Additional Satellites of the Georgium Sidus. The Retrograde Motion of Its Old Satellites Announced; And the Cause of Their Disappearance at Certain Distances from the Planet Explained". Philosophical Transactions of the Royal Society of London. 88: 47–79. Bibcode:1798RSPT...88...47H. doi:10.1098/rstl.1798.0005.
  4. ↑ Struve, O. (1848). "Note on the Satellites of Uranus". Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. 8 (3): 44–47. Bibcode:1848MNRAS...8...44S. doi:10.1093/mnras/8.3.43.
  5. ↑ Holden, E. S. (1874). "On the inner satellites of Uranus". Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. 35: 16–22. Bibcode:1874MNRAS..35...16H. doi:10.1093/mnras/35.1.16.
  6. ↑ Lassell, W. (1874). "Letter on Prof. Holden's Paper on the inner satellites of Uranus". Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. 35: 22–27. Bibcode:1874MNRAS..35...22L. doi:10.1093/mnras/35.1.22.
  7. ↑ Lassell, W. (1852). "Beobachtungen der Uranus-Satelliten". Astronomische Nachrichten. 34 (802): 325. Bibcode:1852AN.....34..325. doi:10.1002/asna.18520342104.
  8. ↑ Kuiper, G. P. (1949). "The Fifth Satellite of Uranus". Publications of the Astronomical Society of the Pacific. 61 (360): 129. Bibcode:1949PASP...61..129K. doi:10.1086/126146.
  9. ↑ Lassell, W. (1851). "Letter from William Lassell, Esq., to the Editor". The Astronomical Journal. 2 (33): 70. Bibcode:1851AJ......2...70L. doi:10.1086/100198.
  10. ↑ Plescia, J. B. (1987). "Geological terrains and crater frequencies on Ariel". Nature. 327 (6119): 201–204. Bibcode:1987Natur.327..201P. doi:10.1038/327201a0.
  11. ↑ Ness, Norman F.; Acuña, Mario H.; Behannon, Kenneth W.; et al. (1986). "Magnetic Fields at Uranus". Science. 233 (4759): 85–89. Bibcode:1986Sci...233...85N. doi:10.1126/science.233.4759.85.
  12. ↑ Krimigis, S. M.; Armstrong, T. P.; Axford, W. I.; et al. (1986). "The Magnetosphere of Uranus: Hot Plasma and Radiation Environment". Science. 233 (4759): 97–102. Bibcode:1986Sci...233...97K. doi:10.1126/science.233.4759.97.
  13. ↑ Miller, C.; Chanover, N. J. (2009). "Resolving dynamic parameters of the August 2007 Titania and Ariel occultations by Umbriel". Icarus. 200 (1): 343–346. Bibcode:2009Icar..200..343M. doi:10.1016/j.icarus.2008.12.010.
  14. ↑ Tittemore, W. C.; Wisdom, J. (1990). "Tidal evolution of the Uranian satellites: III. Evolution through the Miranda-Umbriel 3:1, Miranda-Ariel 5:3, and Ariel-Umbriel 2:1 mean-motion commensurabilities". Icarus. 85 (2): 394–443. Bibcode:1990Icar...85..394T. doi:10.1016/0019-1035(90)90125-S.
  15. ↑ Tittemore, W. C. (1990). "Tidal heating of Ariel". Icarus. 87 (1): 110–139. Bibcode:1990Icar...87..110T. doi:10.1016/0019-1035(90)90024-4.
  16. ↑ Tittemore, W. C. (1990). "Tidal heating of Ariel". Icarus. 87 (1): 110–139. Bibcode:1990Icar...87..110T. doi:10.1016/0019-1035(90)90024-4.
  17. ↑ Tittemore, W. C. (1990). "Tidal heating of Ariel". Icarus. 87 (1): 110–139. Bibcode:1990Icar...87..110T. doi:10.1016/0019-1035(90)90024-4.


وەرگیراو لە «https://ckb.wikipedia.org/w/index.php?title=ئێریەل_(مانگ)&oldid=1465239»