یورانۆس

یورانۆس
بەشێکە لە	سیستمی خۆریی دەرەکی
خوێندنەوەی ئای پی ئەی	ˈuːʁanʊs
ناونراوە لەدوای	ئۆرانۆس، Urania
ناسناوی خەڵک	uranià، Uranano، Uranian
جێ	سیستمی خۆریی دەرەکی
کۆدی خشتە
ڕووداوە بەرچاوەکان	discovery of Uranus، transit of Uranus from Neptune
لێکۆڵینەوە لەلایەن	uranology
زانا	ویلیام ھێرشل
کاتی دۆزینەوە	١٣ی ئازاری ١٧٨١
Site of astronomical discovery	بات
Parent astronomical body	خۆر
ڕووبەر	٨٬١١٥٬٦٠٠٬٠٠٠ کیلۆمەتر چوارگۆشە
ھێما	Uranus symbol
Epoch	J2000.0
تاگی "ستەک ئێکسچەینج"	https://astronomy.stackexchange.com/tags/uranus
لە ویکیدراوە دەستکاریی زانیارییەکان بکە

گەڕەستێرەی ئۆرانۆس

ئۆرانۆس (بە ئینگلیزی: Uranus; ھێما: ) بە حەوتەمین گەڕەستێرەی دەوری خۆر دەژمێردرێت کەوا ٢٨٦٨.١ ملیۆن کیلۆمەتر لە خۆرەوە دوورە. چوار مانگ بەدەوری گەڕەستێرەی ئۆرانۆس دەخولێتەوە کە ئەمانەن:

1. ئاریل
2. ئامیریل
3. تیتانیا
4. ئابرون

ئەم گەڕەستێرە لە ١٣ی ئازاری ساڵی ١٧٨١دا لەلایەن ڤیلیام ھەرشلی ئەستێرەناسەوە دۆزراوەتەوە ،بەچاو بەئەستەم دەبینرێت. جووڵانەوەی بەدەوری خۆردا لە ٨٤ ساڵ و ٧،٤٥ ڕۆژدا یەک خول تەواو دەکات ،لە ١٠ کاتژمێر و ٤٢ خولەکدا جارێک بەدەوری خۆیدا دەخولێتەوە ،تیرەی ھەسارەی ئۆرانۆس ٢٤٨٤٠ کیلۆمەترە ،خێراییەکەی ٦،٥ کیلۆمەترە لە چرکەیەکدا.

پێکھاتەی ئۆرانوس لە پێکھاتەی ھەسارەی نیپتۆن دەچێت، و ھەردووکیان پێکھاتەیەکی جیاوازیان ھەیە لە دوو زەبەلاحە گازییەکەی تر (موشتەری و زووحەل)، بۆیە فەلەکناسان ھەندێک جار لە ژێر پۆلێنی «زەبەلاحی سەھۆڵی»دا پۆلێنیان دەکەن. پێکھاتەی بەرگەھەواکەی لە پێکھاتەی بەرگی ھەریەک لە موشتەری و زووحەل دەچێت، کە بە شێوەیەکی سەرەکی لە ھایدرۆجین و ھیلیۆم پێکدێت، بەڵام ڕێژەیەکی بەرزتری سەھۆڵی تێدایە وەک سەھۆڵی ئاو و میسان و ئەمۆنیا لەگەڵ بوونی ھەندێک شوێنەواری ھایدرۆکاربۆنەکان. بەرگەھەواکەی بە ساردترین لە کۆمەڵەی خۆردا دادەنرێت، بە تێکڕای گەرمیی ٤٩ کلڤن (-٢٢٤ پلەی سیلیزی). و لە پێکھاتەیەکی ھەوری ئاڵۆز پێکدێت، و وا بڕوا دەکرێت کە ئاو ھەورەکانی خوارەوە پێکبھێنێت و میسان چینی ھەورەکانی سەرەوە لە بەرگەھەوادا پێکبھێنێت. لەکاتێکدا ناوەوەی ئۆرانوس لە بەرد و سەھۆڵ پێکدێت.

ئۆرانوس وەک باقی ھەسارە زەبەلاحەکان خاوەنی سیستمێکی ئەڵقەیی و بەرگێکی موگناتیسی و ژمارەیەکی زۆر مانگە. ئەوەی زۆرترین ئۆرانوس لە ھەسارەکانی تر جیادەکاتەوە ئەوەیە کە تەوەرەی خولانەوەکەی بە شێوەیەکی گەورە لارە، نزیکەی لەگەڵ ئاستی خولانەوەی بە دەوری خۆردا، بەجۆرێک کە جەمسەرەکانی باکوور و باشووری لە شوێنی ھێڵی کەمەرەیی زۆربەی ھەسارەکاندا جێگیر بوون. ئەڵقەکانی ھەسارەکە ھەندێک جار لە زەوییەوە وەک نیشانەی تیرھاوێژی دەبینرێن، و مانگەکانی بە دەوریدا بە ئاڕاستەی میلی کاتژمێر دەخولێنەوە. وێنە گیراوەکان لەلایەن کەشتیی ئاسمانیی ڤۆیجەر ٢ لە ساڵی ١٩٨٦ ھەندێک دیمەنی ھەسارەکەیان بە ڕووناکی بینراو نیشان دا بەبێ ھیچ کاریگەرییەکی کۆمەڵە ھەورەکان یان زریانەکان وەک باقی زەبەلاحە گازییەکان. چاودێری زەوی گۆڕانکاری کەشوھەوای وەرزی و زیادبوونێکی لە گۆڕانکارییەکانی کەشوھەوا لە ساڵانی دواییدا نیشان داوە. بەتایبەتی کاتێک ئۆرانوس لە ھاوسەنگبوونەکان نزیک دەبێتەوە، خێرایی با دەتوانێت بگاتە ٢٥٠ مەتر لە چرکەیەکدا.

ئۆرانوس تەنھا لە ڕێگەی یەک گەشتەوە دۆزراوەتەوە کە سەر بە ئاژانسی ناسای ئەمریکی بووە، ئەویش گەشتی کەشتیی ئاسمانیی ڤۆیجەر ٢ بوو، کە لە ٢٤ی کانوونی دووەمی ١٩٨٦ گەیشتە نزیکترین خاڵ لە ھەسارەکەوە، و لەو کاتەوە ھیچ گەشتێکی تر نەنێردراوە، و ھیچ پلانێک بۆ ناردنی ھیچ کەشتییەکی نوێ لە داھاتوویەکی نزیکدا دانەنراوە، سەرەڕای ئەوەی کە ژمارەیەک گەشت بۆ داھاتوو پێشنیار کراون، بەڵام تا ئێستا ھیچیان پەسەند نەکراون. ڤۆیجەر ٢ ژمارەیەک دۆزینەوەی گرنگی ئەنجام دا، کە وێنەکانی بوونی ١٠ مانگی نوێیان دەرخست کە پێشتر نەناسرابوون، سەرباری دوو ئەڵقەی زیادە، ھەروەھا کەشتییەکە لێکۆڵینەوەی لە بەرگەھەوا ساردەکەی ئۆرانوس کرد و وێنەی گەورەترین پێنج مانگی گرت، بەمەش سروشتی ڕووەکەیانی ئاشکرا کرد کە داپۆشرابوو بە کونی پێکدادان و دۆڵی گەورە.

لەو گەشتانەی کە بۆ داھاتوو پێشنیاز کراون: ئەوەی کە زانایانی تاقیگەی مولارد بۆ زانستەکانی بۆشایی ئاسمان لە شانشینی یەکگرتوو، پێشنیاریان بۆ زانایانی ناسا کردووە، کە کەشتییەکی ھاوبەش بە ناوی «دۆزەرەوەی ئۆرانوس» (Uranus Pathfinder) بنێرن، بۆ ھەسارەی ناوبراو لە ساڵی ٢٠٢٢دا. ئەم پڕۆژەیە بە یەکێک لە پڕۆژەکانی پۆلی ناوەند (M-class) دادەنرێت، و ڕاپۆرتێک لەبارەیەوە لە مانگی کانوونی یەکەمی ٢٠١٠دا پێشکەش بە ئاژانسی بۆشایی ئاسمانی ئەورووپا کرا، و لەلایەن ١٢٠ زانای جیاوازی نەتەوەییەوە واژۆ کرا، و تێچووەکەی بە نزیکەی ٤٧٠ ملیۆن یۆرۆ خەمڵێنرا. ھەروەھا پڕۆژەیەکی تر ھەیە کە ئامانجی ناردنی کەشتییەکی ئاسمانییە بە وزەی پاڵنەری ئەتۆمی لە مانگی نیسانی ساڵی ٢٠٢١دا، بۆ ئەوەی دوای ١٧ ساڵ لە ھەڵدانی بگاتە ئۆرانوس، و بۆ ماوەی لایەنی کەم دوو ساڵ لێکۆڵینەوە لە ھەسارەکە بکات.

خولگە و خولانەوە

ئۆرانوس ھەر ٨٤ ساڵی زەوی جارێک خولێک بە دەوری خۆردا تەواو دەکات. تێکڕای دوورییەکەی لە خۆرەوە ٣ ملیار کم دەبێت. چڕی تیشکی خۆر لەسەر ڕووی ئۆرانوس دەگاتە ١/٤٠٠ی ئەوەی لەسەر ڕووی زەوییە. توخمە خولگەییەکانی بۆ یەکەمجار لەلایەن زانا پیێر لاپلاسەوە لە ساڵی ١٧٨٣دا ھەژمار کران. بە تێپەڕبوونی کات، ناکۆکی لە نێوان پێشبینییە ھەژمارییەکان و تێبینییە چاودێرییەکاندا دەرکەوت. جۆن کاوچ ئادەمز لە ساڵی ١٨٤١دا پێشنیاری کرد کە ھۆکاری ئەم جیاوازییە دەگەڕێتەوە بۆ کاریگەریی کێشکردنی ھەسارەیەکی نەبینراو. لە ساڵی ١٨٤٥دا، ئۆربان لۆڤێریێ دەستی بە لێکۆڵینەوەیەکی سەربەخۆ کرد دەربارەی خولگەی ئۆرانوس. یۆھان گۆتفرید گال ھەسارەیەکی نوێی بینی کە دواتر ناونرا نیپتۆن، و زۆر نزیک بوو لەو شوێنەی کە لۆڤێریێ پێشبینی کردبوو.

ماوەی خولانەوەی ئۆرانوس بە دەوری خۆیدا ١٧ کاتژمێر و ١٤ خولەکە. و وەک باقی ھەسارە زەبەلاحەکان، لەناو بەرگەھەوادا بای بەھێز بە ئاڕاستەی خولانەوەکەدا دەردەکەوێت، ھەروەھا لەسەر ھەندێک ھێڵی پانی، بۆ نموونە لە دووری دوو لەسەر سێی ھێڵی کەمەرەیی بەرەو جەمسەری باشوور، نیشانەی ڕوونی جووڵەی بەرگەھەوا بە شێوەیەکی خێراتر دەردەکەوێت، کە وا دەکات خێرایی خولانەوەی گشتی کەمتر بێت لە ١٤ کاتژمێر.

لاریی تەوەر

لاریی تەوەرەیی ٩٧.٧٧ پلەیە و بەمەش تەوەرەی خولانەوەکەی ھاوتەریبە لەگەڵ ئاستی کۆمەڵەی خۆر، و ئەمەش دەبێتە ھۆی گۆڕانکاری وەرزیی تەواو جیاواز لە گۆڕانکارییەکانی سەر ڕووی باقی ھەسارە سەرەکییەکان. دەتوانرێت تێبینی بکرێت کە بە شێوەیەکی لار لە سەرەوە دەخولێتەوە، لە کاتێکدا ئۆرانوس بە شێوەیەکی ئاسۆیی دەخولێتەوە وەک گلۆربوونەوەی تۆپێک. لە نزیک کاتی وەرچەرخانی ھاوینەدا، یەکێک لە جەمسەرەکانی ئۆرانوس بە بەردەوامی ڕووبەڕووی خۆر دەبێتەوە، لەکاتێکدا جەمسەرەکەی تر لێی شاراوەیە. و ھێڵێکی باریک لە نزیک ھێڵی کەمەرەیی بەردەوام دەبێت لەسەر ھەبوونی شەو و ڕۆژ، و خۆر لە ئاسۆی ئەم ناوچانەدا نزم دەبێت وەک چۆن لە ناوچە جەمسەرییەکانی باکووری زەویدا ڕوودەدات. و یەکێک لە جەمسەرەکان بۆ ماوەی نزیکەی ٤٢ ساڵ تیشکی خۆری بەردەکەوێت، و بەدوایدا ٤٢ ساڵی تری تاریکی دێت. و لە نزیک کاتی ھاوسەنگبوونەکاندا، خۆر ڕووبەڕووی ھێڵی کەمەرەیی ھەسارەکە دەبێتەوە و ماوەی شەو و ڕۆژی ھاوشێوەی ئەوەی لەسەر زۆربەی ھەسارەکان دەبینرێت، دروست دەکات. و ئۆرانوس لە ٧ی کانوونی یەکەمی ٢٠٠٧دا گەیشتە دوورترین خاڵی ھاوسەنگبوونی.

و لە ئەنجامی ئەم ئاڕاستە تەوەرەییەی ئۆرانوسەوە، ناوچەی جەمسەری بڕێکی زیاتری وزەی خۆر وەردەگرێت لەوەی کە ناوچەی کەمەرەیی وەریدەگرێت. لەگەڵ ئەوەشدا، ناوچەی کەمەرەیی گەرمییەکی بەرزتری ھەیە. میکانیزمی پشت ئەم دیاردەیە بە تەواوی نەزانراوە. ھەروەھا ھۆکاری لاریی تەوەرەیی گەورەی ئۆرانوسیش نەزانراوە، بەڵام ھەندێک پێشبینی ھەن کە دەڵێن ئەمە لە کاتی دروستبوونی کۆمەڵەی خۆردا ڕوویداوە، بەوەی کە ھەسارەیەکی سەرەتایی بە قەبارەی زەوی خۆی بە ھەسارەکەدا کێشاوە و بووەتە ھۆی لادانی ئاڕاستەکەی. جەمسەری باشووری ئۆرانوس لە کاتی فڕینی ڤۆیجەر ٢ لە ساڵی ١٩٨٦دا ڕاستەوخۆ ڕووبەڕووی خۆر بوو، و ئەم جەمسەرە بە ناوی جەمسەری باشوورەوە ناونرا بەپێی پێناسەی یەکێتیی فەلەکناسیی نێونەتەوەیی کە جەمسەری باکووری ھەر ھەسارە یان مانگێک بەو جەمسەرە پێناسە دەکات کە دەکەوێتە سەرووی ئاستی کۆمەڵەی خۆرەوە بەبێ گوێدانە ئاڕاستەی خولانەوەی ئەم ھەسارەیە. و یاسای دەستی ڕاست ھەندێک جار بە جێبەجێکردنی بە ئاڕاستەی جووڵەی خولانەوەکە بۆ دیاریکردنی جەمسەرەکانی باکوور و باشوور بەکاردەھێنرێت.