فەرموودەناسی
 | ئەم وتارە بەزۆری یان بەتەواوی پشت بە تەنیا یەک سەرچاوە دەبەستێت. (تشرینی دووەمی ٢٠٢٥) |
| فەرموودەناسی | |
|---|---|
 | |
| لقی | زانستە ئیسلامییەکان |
| بەشێکە لە | زانستە ئیسلامییەکان |
| بوارەکانی خوێندن | فەرموودە |
| بەڕێوەدەبرێت لەلایەن | WikiProject Hadith |
| جێبەجێکار | فەرموودەناس، rawi |
| تاگی "ستەک ئێکسچەینج" | https://islam.stackexchange.com/tags/ilm-mustalah-al-hadith، https://islam.stackexchange.com/tag/uloom-al-hadith |
فەرموودەناسی یان زانستی فەرموودە (بە عەرەبی: علم الحدیث، زانستی حەدیس) ئەو زانستەیە کە گرنگی بە فەرموودەکانی پێغەمبەری ئیسلام دەدات. فەرموودەکان بەپێی بەھێزی و لاوازی یان دروستی و ھەڵبەستراو جیادەکاتەوە. بنەمای جیاکردنەوەی فەرموودەکان بەپێی یاسا، باری دەروونی، زیرەکی و ڕاستگۆیی ئەو کەسەیە کە فەرموودەیەک دەگێڕێتەوە.
مێژوو و سەرەتای ڕێسا و یاساکان
[دەستکاری]سەرەتاکەی دەگەڕێتەوە بۆ ئیمامی شافعی لەھەردوو کتێبی (الرسالة، والأم). پاش ئەویش ئیمامی موسلیم لە کتێبەکەیدا ھەندێک یاسای باسکردووە. پاش ئەویش ئیمامی ئەبو داودی سەجستانی و دوای ئەویش ئیمامی ترمزی. چەندین زانای تر نووسراوی تایبەت بەم زانستە نووسیوەتەوە.
کتێبە تایبەتەکانی زانستەکە
[دەستکاری]لەساڵانی نیوەی یەکەمی سەدەی چوارەمی کۆچی یەکەم کتێبی تایبەت بەڕێسا و زاراوەکانی ئەو زانستە نووسرایەوە.
- یەکەم کتێب بەناوی (المحدث الفاصل بین الراوی و الواعی) لەنووسینی (القاضی أبو محمد الحسن بن عبدالرحمن بن خلاد الرامھرمزی) قازی محەممەدەلحەسەنی عەندولڕەحمانی ڕامەھورموزییە، زۆرێک لەبابەتەکانی تێدایە بەڵام گشتگر نییە.
- ئیمامی حاکم نەیسابوری کتێبێکی دانا و تێیدا باسی پەنجا جۆر زاراوەی فەرموودەی کرد و ناوی (معرفة علوم الحدیث) بوو.
- ئەبووبەکر ئەحمەد عەلی سابت کەناسراوە خەتیبی بەغدادی کتێبێکی دانا بەناوی (الکفایة فی علم الحدیث) و دواتر کتێبێکی تری دانا لەسەر ئادابی ئەو کەسانەی کە فەرموودە دەگێڕنەوە بەناوی (الجامع لآداب الشیخ و السامع).
- ئیبن سەلاحی شارەزووری کتێبێکی نووسی بەناوی (علوم الحدیث) و دواتر بە (مقدمة إبن صلاح) ناوی دەرکرد.
- چەندین زانای تر ھەستاون بەکورتکردنەوەی کتێبەکەی ئیبن سەڵاحی شارەزووری و لەوانە حافزی عێراقی ھەستاوە کردوویەتی بەھۆنراوە و شتی تریشی بۆ زیادکردووە و بە (ألفیة العراقی) ناوی دەرکردووە.
- لەساڵانی سەدەی یانزدەیەمی کۆچی دا عومەر محەممەد بەیقوونی ھۆنراوەیەکی کورتی لەسەر زانستی فەرموودە دانا و بە (متن المنظومة البیقونیة) دانا.
- ئەمجەد محەممەد زاھید شێخ محەممەد کەدانشتووی شاری دەربەندیخانە ھۆنراوەیەکی کوردی لەسەر زانستەکە نووسیوە.
متن المنظمومة البيقونية
بِسمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ
| أبدأُ بالحمدِ مُصَلِّياً على | مُحمَّدٍ خَيِر نبيْ أُرسِلا | |
| وذِي مِنَ أقسَامِ الحديث عدَّة | وكُلُّ واحدٍ أتى وحدَّه | |
| أوَّلُها الصحيحُ) وهوَ ما اتَّصَلْ | إسنادُهُ ولْم يُشَذّ أو يُعلّ | |
| يَرْويهِ عَدْلٌ ضَابِطٌ عَنْ مِثْلِهِ | مُعْتَمَدٌ في ضَبْطِهِ ونَقْلِهِ | |
| وَ الَحسَنُ) الَمعْرُوفُ طُرْقاً وغَدَتْ | رِجَالُهُ لا كالصّحيحِ اشْتَهَرَتْ | |
| وكُلُّ ما عَنْ رُتبةِ الُحسْنِ قَصْر | فَهْوَ الضعيفُ) وهوَ أقْسَاماً كُثُرْ | |
| وما أُضيفَ للنبي الَمرْفوعُ | ما لتَابِعٍ هُوَ المقْطوعُ | |
| وَ الُمسْنَدُ) الُمتَّصِلُ الإسنادِ مِنْ | رَاويهِ حتَّى الُمصْطفى ولْم يَبِنْ | |
| ومَا بِسَمْعِ كُلِّ رَاوٍ يَتَّصِلْ | إسْنَادُهُ للمُصْطَفى فَـ الُمتَّصِلْ) | |
| مُسَلْسَلٌ) قُلْ مَا عَلَى وَصْفٍ أتَى | مِثْلُ أمَا والله أنْبأنِي الفَتى | |
| كذَاكَ قَدْ حَدَّثَنِيهِ قائِماً | أوْ بَعْدَ أنْ حَدَّثَنِي تَبَسَّمَا | |
| عَزيزٌ) مَروِيُّ اثنَيِن أوْ ثَلاثهْ | مَشْهورٌ) مَرْوِيُّ فَوْقَ ما ثَلاثَهْ | |
| مَعَنْعَنٌ) كَعَن سَعيدٍ عَنْ كَرَمْ | وَمُبهَمٌ) مَا فيهِ رَاوٍ لْم يُسَمْ | |
| وكُلُّ مَا قَلَّت رِجَالُهُ عَلا | وضِدُّهُ ذَاكَ الذِي قَدْ نَزَلا | |
| ومَا أضَفْتَهُ إلى الأصْحَابِ مِنْ | قَوْلٍ وفعْلٍ فهْوَ مَوْقُوفٌ) زُكِنْ | |
| وَمُرْسلٌ) مِنهُ الصَّحَابُّي سَقَطْ | وقُلْ غَريبٌ) ما رَوَى رَاوٍ فَقَطْ | |
| وكلُّ مَا لْم يَتَّصِلْ بِحَالِ | إسْنَادُهُ مُنْقَطِعُ) الأوْصَالِ | |
| والُمعْضَلُ) السَّاقِطُ مِنْهُ اثْنَانِ | ومَا أتى مُدَلَّساً) نَوعَانِ | |
| الأوَّل الإسْقاطُ للشَّيخِ وأنْ | يَنْقُلَ مَّمنْ فَوْقَهُ بعَنْ وأنْ | |
| والثَّانِ لا يُسْقِطُهُ لكنْ يَصِفْ | أوْصَافَهُ بما بهِ لا يَنْعَرِفْ | |
| ومَا يَخالِفُ ثِقةٌ فيهِ الَملا | فَـالشَّاذُّ) و الَمقْلوبُ) قِسْمَانِ تَلا | |
| إبْدَالُ راوٍ ما بِرَاوٍ قِسْمُ | وقَلْبُ إسْنَادٍ لمتنٍ قِسْمُ | |
| وَ الفَرَدُ) ما قَيَّدْتَهُ بثِقَةِ | أوْ جْمعٍ أوْ قَصِر على روايةِ | |
| ومَا بعِلَّةٍ غُمُوضٍ أوْ خَفَا | مُعَلَّلٌ) عِنْدَهُمُ قَدْ عُرِفَا | |
| وذُو اخْتِلافِ سنَدٍ أو مَتْنِ | مُضْطربٌ) عِنْدَ أهْلِ الفَنِّ | |
| وَ الُمدْرَجاتُ) في الحديثِ ما أتَتْ | مِنْ بَعْضِ ألفاظِ الرُّوَاةِ اتَّصَلَتْ | |
| ومَا رَوى كلُّ قَرِينٍ عنْ أخهْ | مُدَبَّجٌ) فَاعْرِفْهُ حَقًّا وانْتَخِهْ | |
| مُتَّفِقٌ لَفْظاً وخطاً مُتَّفقْ) | وضِدُّهُ فيما ذَكَرْنَا الُمفْتِرقْ) | |
| مُؤْتَلِفٌ) مُتَّفِقُ الخطِّ فَقَطْ | وضِدُّهُ مُختَلِفٌ) فَاخْشَ الغَلَطْ | |
| والُمنْكَرُ) الفَردُ بهِ رَاوٍ غَدَا | تَعْدِيلُهُ لا يْحمِلُ التَّفَرُّدَا | |
| مَتُروكُهُ) مَا وَاحِدٌ بهِ انفَردْ | وأجَمعُوا لضَعْفِه فَهُوَ كَرَدّ | |
| والكذِبُ الُمخْتَلَقُ المصنُوعُ | علَى النَّبيِّ فذَلِكَ الموْضُوعُ) | |
| وقَدْ أتَتْ كالَجوْهَرِ المكْنُونِ | سَمَّيْتُهَا: مَنْظُومَةَ البَيْقُوني | |
| فَوْقَ الثَّلاثيَن بأرْبَعٍ أتَتْ | أقْسامُهَا ثمَّ بخيٍر خُتِمَتْ |
ھۆنراوە کوردییەکە
دیاری دەربەندیخانی لەزانستی فەرموودە
| خوایە بەناوی پڕ میهر و سۆزت | وادەست پێدەکات بەندەی دڵسۆزت | |
| سوپاس لە بۆ تۆ، دروودیش لەسەر | گەورەی نێراوان و سەروەر | |
| چەندین جۆر حەدیس وا لەم هۆنراوە | پێناسەش بۆ گشت جۆرێ هێنراوە | |
| یەکەم (صحیح)ە، زنجیرەی مەوصول | کە نابێ (شاذ) بێ، وە نابێ (معلول) | |
| ڕاویەکانیش هەموو بە پارێز | (عادل و ضابط) بیرتیژ و بەڕێز | |
| بیرتیژی ڕاوی حەدیسی (حسن) | کەمتر لە ڕاوی (صحیح)ی پەسەن | |
| کەمتر لەپلەی (حسن)ی شەریف | گەلێک جۆری هەن، ناسراو بە (ضعیف) | |
| پاڵدراو بۆ لای حەزرەت (مرفوع)ە | بۆ لای تابیعیش، بڵێ (مقطوع)ە | |
| گەر بچڕانیش نەبوو لەسەنەد | هەتاکو حەزرەت، پێی بڵێ (مسند) | |
| (متصل) واتە: هەتا پێغەمبەر | ڕاوی لە ڕاوی بیستیبێت خەبەر | |
| (مسلسل) بڵێ: لەسیفەتێکا | ڕاوی هاوبەشن، یا وتەیێکا | |
| وەک: پێدەکەنی، یان ڕاوەستا بوو | یاخود شتێکی لەناو دەستا بوو | |
| ڕاوی حەدیسی (عزیز) دوو یان سێ | بۆ (مشهور) دەبێ زیاتر بێ لە سێ | |
| لە ڕیوایەتا گەر وترا: (عن، عن) | تۆ بەو حەدیسە بڵێ: (معنعن) | |
| (مبهم)یش لە بۆ حەدیسێک ناوە | یەک ڕاوییان ناو نەبراوە | |
| وتە و کرداری بە هاوەڵ مەعروف | فەرمودەناسان پێی دەڵێن (موقوف) | |
| (مرسل) هاوەڵی تیا لابراوە | یەک ڕاوی هەبوو، (غریب)ی ناوە | |
| (منقطع) ئەگەر زنجیرەی ڕاوی | بچڕانی تیابوو، وەهایە ناوی | |
| (معضل)یش بڵێ حەدیسێ وایە | بە تەرتیب دوو کەس لێی لابرایە | |
| (مدلس) دەڵێن: ئەویش دوو جۆرە | وا دەیانهێنم هەردووک بە نۆرە | |
| یەکەم ئەوەیە کە شێخ لاببرێ | حەدیس لە ژوور ئەو ڕیوایەت بکرێ | |
| بە (عن) یاخود (أن)، دووەمیش باسی | شێخ وەها دەکا، ڕەنگە نەیناسی | |
| پێی بڵێ (شاذ)ە گەر کەسێ (موثوق) | بێنێ، موخالیف بۆ خەڵکێ (مرموق) | |
| (مقلوب)یش کەوا هاتووە ناوی | واتە: گۆڕینی ڕاوی بە ڕاوی | |
| یاخود بێ ڕشتەی حەدیسێ بێنێ | بە حەدیسێکی تری بلکێنێ | |
| هەر حەدیسێکیش کە تەنها کەسێ | متمانەدار بێ، یاخود هەر کەسێ | |
| یان خەڵکی شارێ بێن و بیهێنن | زانایان بە (فرد) ناوی دەهێنن | |
| ئەگەر نەخۆش بوو، بەڵام شاراوە | بڵێ: (معلل)، وەکو زاراوە | |
| جیاوازی لە دەق یان لە زنجیرە | دەڵێن (مضطرب)، چوون ناجێگیرە | |
| (مدرج) گەر وتەی ڕاوی بهێنرێ | لەگەڵ حەدیسێک تێهەڵکێش بکرێ | |
| ڕیوایەی حەدیس لەنێوان دوو کەس | کەوا هاوڕێ بن، (مدبج)ە، و بەس | |
| لە ڕاوی تەنیا گەر وەرنەگیرا | بڵێ (منکر)ە و بابێ لە بیرا | |
| حەدیسی (متروک) بڵێ بە ئاسان | ناسراوە لەلای فەرموودەناسان | |
| هێنراوە لە لای تەنها یەک ڕاوی | یەکدەنگن لەسەر (ضعیف)ی ناوی | |
| درۆی هەڵبەستراو بەدەم پێغەمبەر | پێی دەڵێن (موضوع) با هەتبێ خەبەر | |
| لە (٣٦) بەیتا تەواو بوو (دیاری | دەربەندیخانی) موحتاج بە باری |
لەزاراوەکانی فەرموودەزانی
| زاراوە | ڕوونکردنەوەی زاراوە |
|---|---|
| الحديث | بریتییە لەوتە و کردار و سیفەتی پێغەمبەر یان ھاوەڵان یان شوێنکەوتووان. |
| الخبر | ھەندێک فەرموویانە: بەمانای فەرموودە دێت، ھەندێکیش فەرموویانە: تەنھا بۆ وتە و کرداری ھاوەڵان و شوێنکەوتووان بەکاردێت، ھەندێکی تریش دەڵێن: ھەموو فەرموودەیەک خەبەرە، نەک بە پێچەوانەوە. |
| الأثر | واتە: فەرموودەی پێغەمبەری ئیسلام یان یەکێک لەھاوەڵان، بەڵامزانایانی خۆراسان پێیان وایە: کە الخبر بۆ فەرموودەی پێغەمبەرە و أثریش بۆ ھاوەڵانە. |
| علم الحديث رواية | ئەو زانستەیە کەباس لە گێڕانەوە و چۆنییەتی خوێندنەوە و نووسینەوەی فەرموودە دەکات. |
| علم الحديث دراية | بریتییە لەکۆمەڵێک زانیاری و ڕێسایەک کە بەھۆیانەوە سیفەتی دەقی فەرموودە و ڕشتەی گێڕانەوەکەی دەزانرێت. |
| المتن | دەقی فەرموودەیە، ئەو وشە و ڕستانەی کە فەرموودەکەیان پێکھێناوە. |
| السند | ڕشتەی ناوی ئەو کەسانەیە کە لە گێڕانەوەی فەرموودەدا بە شوێن یەکدا ھاتوون. |
| إسناد | واتە: دانەپاڵی فەرموودە بۆ لای خاوەنەکەی. |
| أحوال السند | سیفەتەکانی ڕشتەی گێڕانەوەی فەرموودەیەک دیاری دەکات، وەکو: ئایا پچڕانی تێدایە یان نا، ئایا ھەندێک لەکەسەکانی فاسق و تۆمەتی درۆکردنیان دراوەتەپاڵ یان نا، ئایا شتیان زوو لەبیردەچێتەوە… ھتد. |
| أحوال المتن | سیفەتەکانی دەقی فەرموودەیەک دیاری دەکات، ئایادەقەکەی پاڵدراوەتە پاڵ پێغەمبەر یان ھاوەڵەکانی یان ڕاستە یان نائاسایییە… ھتد. |
| المسنِد | ئەو کەسەیە کە فەرموودەیەک بە ڕشتەی گێڕانەوەکەیەوە دەگێڕێتەوە، ئیتر ئایا شارەزایی ھەیە لەبارەیەوە یان تەنھا دەیگێڕێتەوە. |
| المحدث | ئەو کەسەیە لە فەرموودەیەک بە ڕشتەی گێڕانەوەکەیەوە دەگێڕێتەوە، و شارەزایی لەبارەی دەقی زۆربەی فەرموودەکان و دادپەروەری نادادپەروەری کەسەکانی سەردەمی خۆی ھەیە. |
| الحافظ | ئەو کەسەیە کە ئەوەی دەیزانێت زیاترە لەوەی کە نایزانێت با لە ھەر چینێک بێت، و خەریکی زانستی فەرموودەیە. |
| الحجة | کەسی (الحافظ)ە، بەڵام لەڕووی بیرتی ژی و وریایییەوە لەجیاکردنەوەی دەق و ڕشتەی گێڕانەوەی فەرموودەکاندا زۆر بەھێزە. |
| الحاكم | ئەو کەسەیە کە ئاگای لە ھەموو فەرموودەکان ھەیە، لەوانەیە تەنھا کەمێکی لەدەست دەربچێت. |
| أمير المؤمنين في الحديث | باڵاترین سیفەتە بۆ ئەو کەسانەی کە بە فەرموودەوە خەریکن، بەجۆرێک ئەوەندە بیرتیژە و قووڵ بووەتەوە لە زانستی فەرموودەدا. |
جۆرەکانی فەرموودە
جۆرەکانی فەرموودە زیاتر لە ٦٠ جۆرە لەھەندێک سەرچاوەدا[١] و ئەمەش ھەندێک لەجۆرەکانی فەرموودەیە:
- فەرموودەی سەحیح.
- فەرموودەی حەسەن.
- فەرموودەی زەعیف.
- فەرموودەی مەرفوع.
- فەرموودەی موڕسەل.
- فەرموودەی مەوقوف
- فەرموودەی مەقتوع.
- فەرموودەی مونقەتیع.
- فەرموودەی موسنەد.
- فەرموودەی موتەسیل.
- فەرموودەی موسەلسەل.
- فەرموودەی عەزیز.
- فەرموودەی مەشھوور.
- فەرموودەی غەریب.
- فەرموودەی موتەواتر.
- فەرموودەی مودەبەج.
- فەرموودەی مەوزوع.
- فەرموودەی مونکەڕ.
- فەرموودەی مەتڕوک.
- فەرموودەی مودڕەج.
- فەرموودەی مەقلوب.
- فەرموودەی موعەلەل.
- فەرموودەی مودەلەس.
- فەرموودەی موڕسەلی خەفی.
- فەرموودەی موعەنعەن.
- فەرموودەی شاز.
- فەرموودەی موسەححەف.
- فەرموودەی مەعڕووف.
- فەرموودەی موعزەڵ.
- فەرموودەی موعەلەق.
- و چەندانی تریش…
ڕێگاکانی وەرگرتنی فەرموودە
- السامع من لفظ الشيخ: ئەوەیە کە مامۆستاکە فەرموودەکە دەخوێنێتەوە و قوتابییەکەش گوێی لێ دەگرێت، ئیتر بینوسێتەوە یان تەنھا گوێ بگرێت.
- القراءة على الشيخ (أو العرض): ئەوەیە کە قوتابییەکە ئەو فەرموودانەی کە مامۆستاکەی گێڕاوییەتییەوە، بیانخوێنێتەوە و مامۆستاکەش گوێی بۆ بگرێت و لێی ببیستێت.
- الإجازة: ئەوەیە کە مامۆستاکە مۆڵەتی گێڕانەوەی فەرموودەیەک یان چەند فەرموودەیەک یان کتێبێکی فەموودەی بدات بە قوتابییەک، ئیتر ئەو مۆڵەت پێدانە زارەکی بێت یان نووسین.
- المناولة: دوو جۆرە:
- مۆڵەتی لەگەڵدایە، وەک ئەوەی مامۆستاکە کتێبێکی خۆی بدات بە قوتابییەکە و پێشی بڵێت: ئەمە ڕیوایەتی منە لە فڵانە مامۆستاوە، و تۆش لەمنی بگێڕەوە، لەوانەیە کتێبەکە پێشکەش بە قوتابییەکە بکات یان وێنەیەکی کتێبەکەی بداتێ.
- مۆڵەتی لەگەڵدا نییە، وەک ئەوەی کە مامۆستاکە کتێبێکی خۆی بدات بە قوتابییەکە و پێی بڵێت من ئەم کتێبەم لەمامۆستایەکی خۆم بیستووە.
- المكاتبة: دەکرێت بە مۆڵەتەوە بێت یان بێ مۆڵەت بێت، وەکو ئەوەی مامۆستاکە ئەوەی کەبیستوویەتی لەمامۆستایەکی خۆی بۆ یەکێک لەقوتابییەکانی.
- إعلام الراوي لطالب: وەکو ئەوەی کەمامۆستایەک بە قوتابییەکی خۆی ڕابگەیەنێت کە فڵانە فەرموودە یان فڵانە کتێبی لەمامۆستاکەی خۆیەوە بیستووە.
- الوصية بالكتب: وەکو ئەوەی کە مامۆستایەک لەکاتی سەرەمەرگیدا یان لەکاتی گەشت و سەفەرێکیدا وەسیەت بکات بۆ کەسێک کەیەکێک لەو کتێبانەی بدرێتێ کە ئەو گێڕاوییەتییەوە.
- الوجادة: وەکو ئەوەی کەسێک فەرموودەیەک یان چەند فەرموودەیەک یان کتێبێک بدۆزێتەوە کەدەستنووسی مامۆستایەکی ناسراو بێت و پێشتریش گێڕدرابێتەوە، کەچی ئەو کەسە نەبیستوویەتی لەو مامۆستایە و نەمۆڵەتی گێڕانەوەی لێ وەرگرتووە.
کتێبی تایبەت
- بۆ ڕێگای زیاتر و چۆنییەتی پێ وەرگرتیان سەیری ئەمانە بکە:
- رسوم التحديث في علوم الحديث - ١٠٤ ~ ١١٦.
- المقنع في علوم الحديث - ٢٩٢ ~ ٣٣٦.
سەرچاوەکان
- کتێبی (فەرموودەناسی ڕوونکردنەوەیەکی بەسوودە لەسەر (ھۆنراوەی بەیقوونی) لەزانستی فەرموودە) لە نووسینی (ئەمجەد محەممەد زاھید شێخ محەممەد) -- لاپەڕەکانی (٧ و ٨ و ١١ و ١٧ تا ٢٢ و ٣١)
سەرچاوەکان
- ↑
- کتێبی الباعث الحثيثی ئیبن کەسیر / ١٧–١٨
