شنگال

شنگال
شارۆچکە
ܫܝܓܪ - Şingal - سنجار - Sinjar
چەند دیمەنێکی شارۆچکەی شنگال
وڵات	کوردستان عێراق
ھەرێم	ھەرێمی کوردستان
پارێزگا	نەینەوا
قەزا	شنگال
دەسەڵات
• قایمقام	فەھد حەمید عومەر
بەرزایی	٥٢٢ مەتر (١٬٧١٣ پێ)
ژمارەی دانیشتووان  (٢٠١٤)
• سەرجەم	٨٤٫٣٣٨
سەرناوی دانیشتوو	شنگالی
زمان و ئایین
• زمان	کوردی(کورمانجی)،عەرەبی
• ئایین	ئیسلام (سوننە)، ئێزیدی
ناوچەی کاتی	UTC+3:30 (ناوچەی کاتی)
• ھاوین (DST)	UTC+4:30 (ھاوین)
تەلەفۆن	٠٠٩٦٤

شنگال، شەنگال، شەنگار یان شنگار (بە عەرەبی: سنجار، سوریانی: ܫܝܓܪ) شارۆچکەیەکە لە قەزای شنگال لە پارێزگای نەینەوا لە باکووری عێراق. شنگال دەکەوێتە ئەوپەڕی خۆراوای باشووری کوردستان، ١٢٠کم لە شاری مووسڵەوە دوورە و دەکەوێتە خۆراوایەوە. دەکەوێتە نزیکەی پێنج کیلۆمەتر لە باشووری چیای شنگال.ھەروەھا دەکەوێتە ناوچە جێناکۆکەکانی عێراق. ژمارەی دانیشتووانەکەی لە ساڵی ٢٠١٣ بە ٨٨٠٢٣ کەس مەزەندە کراوە، و زۆرینەیان ئێزدین.

مێژوو

دێرین

نەخشەی ھەرێمی جزیرە(میزۆپۆتامیای سەرەوە) لە سەرەتای سەردەمی ئیسلامیدا

لە سەدەی دووەمی زایینیدا شنگال بووە بنکەیەکی سەربازی بە ناوی سەنگەرە و بەشێک لە لیمەکانی ڕۆمانی. بەشێک بوو لە ئیمپراتۆریەتیی ڕۆمی تا لە ساڵی ٣٦٠ لەلایەن ئیمپراتۆریەتیی ساسانی لە داگیرکرا. لە کۆتایی سەدەی پێنجەمەوە دەست پێدەکات، چیاکانی دەوروبەری شنگال بوونە شوێنی نیشتەجێبوونی بەنو تەغلیب کە ھۆزێکی عەرەبن. لە سە رەتای سەدەی شەشدا ھۆزێک بە ناوی (قادیشەی)(Kαδίσηνοι)، کە یان بەڕەچەڵەک کورد بوون یان عەرەب، لەوێدا نیشتەجێ بوون. قادیشاییەکان بتپەرستییان دەکرد.

بەپێی سەرچاوە ئەدەبییە سەرەتاییەکانی ئیسلامی، سەنگارا لە مێژ بوو ئێسکی ململانێی نێوان ئیمپراتۆریەتی ساسانی و بیزەنتین بوو و چەندین جار دەستی لە نێوان ئەو دوو ئیمپراتۆریەتەدا گۆڕی. سەرچاوەیەکی سەدەی شەشەم وەسفی دانیشتوانی سینگارا دەکات کە لە تاغوت و مەسیحی و جولەکە پێکھاتوون. شوێنەواری کەم لە شارۆچکە کۆنەکەی سینگارا ھەیە.

سەردەمی ئیسلامی

دراوی قوتب الدین، فەرمانڕەوای زەنگیدی شەنگال لە ساڵی ١١٩٧-١٢١٩، لەگەڵ نوێنەرایەتی ئیمپراتۆری ڕۆمانی کاراکالا

شەنگال لە ساڵانی ٦٣٠-٦٤٠ لەلایەن موسڵمانە عەرەبەکانەوە بە سەرۆکایەتی فەرماندە ئییاد کوڕی غەنم داگیرکرا و دواتر خرایە ناو قەزای دیار ڕەبیعەی ھەرێمی جزیرە. لە ساڵی ٩٧٠ شارەکە لەلایەن بنەماڵەی حەمدانیدەوە داگیرکرا کە لقێکی ھۆزی بەنو تەغلیب بوو. بەرەو کۆتایی سەدە، خانەدانێکی دیکەی عەرەبی، ئوقایلییەکان شارەکەیان گرت و قەڵایەکیان لەوێ دروست کرد. سەرەتا بە دەسەڵاتی تورکمانەکان ئەتابەگ جیکرمیش لە ١١٠٦/٠٧، شەنگال ھاتە ناو ئاوەدانیترین قۆناغی مێژوویی خۆیەوە کە تا ناوەڕاستی سەدەی ١٣ بەردەوام بوو. فەرمانڕەوای زەنگی نورەدین لە ساڵانی ١١٦٩ و ١١٧١ ناوچەکەی داگیرکرد؛ لە ساڵی کۆتاییدا، لقێکی کادێتی زەنگیەکان لە شەنگال لە ژێر دەستی زەنگی دووەم (ر. ١١٧١-١١٩٧) دامەزرا، کە دەربارەکەی بە کولتوری بەرزی خۆی ناوبانگی دەرکرد. زانا ئیبن شەداد (کۆچی دوایی ١١٨٦) ئاماژەی بەوە کردووە کە شەنگال بە دیوارێکی دووانە پارێزراوە، یەکەمیان دیواری سەرەکی بوو کە لەلایەن ئوقایلییەکانەوە دروستکرابوو و دواتر دیوارێکی نوێتر کە لەلایەن فەرمانڕەوای ناوخۆیی زەنگی قوتبەددین محەمەد (ر. ١١٩٧-١٢١٩) دروستکرابوو. ھەروەھا لەلایەن ئیبن شەدادەوە ئاماژەی پێکراوە دوو مزگەوت، شەش مەدرەسە (قوتابخانەی شەریعەتی ئیسلامی) بۆ قوتابخانەی فیقھی حەنەفی و شافیعی، مەشھەدێک (مەزارگە) کە تایبەتە بە عەلی کوڕی ئەبووتاڵیب و سێ خانەقا (بینا بۆ کۆبوونەوەی سۆفیەکان). منارەیەکی مزگەوت ماوەتەوە لەم سەردەمەدا، کە لەلایەن ماکس ڤان بێرچێم، نووسەری سەدەی نۆزدەھەمەوە تێبینی لەسەر کراوە، نووسراوێکی تێدایە کە قوتبەدین وەک دروستکەری منارە لە ساڵی ١٢٠١دا دادەنێت.

دراوی قوتب الدین محمد بن زەنگی، زەنگید ئەتابەگی شەنگال (١١٩٧-١٢١٩).

ئەم شارە لە سەردەمی سەلاحەدین کەوتە ژێر دەسەڵاتی ئەیوبییەکانەوە، و لەلایەن فەرمانڕەوای ئەیوبی قەزای ئامەد(دیاربەکر) لە جزیرە، ئەلئەشرەف موزەفەر ئەلدین (ر. ١٢١٠-١٢٢٠) کۆنترۆڵ کرا. دواتر لەلایەن حاکمی مووسڵ بەدرالدین لوعلەوە کۆنترۆڵ کرا. مەغۆلەکانی ئیلخانی لە ساڵی ١٢٦٢دا ھەر دوو دیواری شەنگال و مەشھەدی عەلییان وێران کرد؛ مەشھەدەکە دواتر لەلایەن ئیلخانیەکانەوە حاکمی فارسی ناوچەکە محەمەد ئەلیەزدی دووبارە دروستکرایەوە. جوگرافیناس زەکەریا ئەلقەزوینی (کۆچی دوایی ١٢٨٣) بە "دیمەشقی بچووک" ئاماژەی بە شەنگال کردووە، بە تایبەتی ئاماژە بە لێکچوونی حەمامە رازاوەی شنگال دەکات لەگەڵ زەوی و دیوارەکانیان کە بە مۆزایک دانراون و حەوزی بەردی ھەشتگۆشەیی. ئیبن بەتووتە لە سەردانەکەیدا بۆ ئەو شارە، باسی لەوە کردووە کە دانیشتوانی ئەو شارە کوردن، کە بە "ئازا و بەخشندە" وەسفیان دەکات. ھەروەھا تێبینی ئەوەی کرد کە مزگەوتی جەماعەتی شەنگال بە چەمێکی ھەمیشەیی دەورە دراوە.

ئیلخانییەکانی سوپای تەیمووری لەنگ دوای گەمارۆیەکی حەوت مانگ بەپێی نەریتە زارەکییەکان کە ئەولیا چەلەبی ئاماژەی پێداوە، شەنگالیان گرت. دواتر ئەم شارە لە لایەن ھۆزە تورکمانەکانی ئاق قۆیونلو و قەرە قۆیونلو یەک لە دوای یەک داگیرکرا پێش ئەوەی لە ساڵی ١٥٠٧/١٥٠٨ لەلایەن بنەماڵەی سەفەوییەکانی ئێرانەوە داگیربکرێت. لە سەردەمی جەنگی عوسمانی – سەفەوی (١٥٣٢ – ١٥٥٥)، شەنگال لە ساڵی ١٥٣٤ لەلایەن ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی کە بنکەکەی لە قوستەنتینیە(ئەستەنبوڵ) بوو، دەستی بەسەردا گیرا. شارەکە بوو بە ناوەندی سنجاقی (قەزا)ی خۆی لە چوارچێوەی ئەیالەتی دیاربەکر (پارێزگای دیاربەکر). دواتر کورتکرایەوە بۆ ئەوەی ببێتە ناوەندی کارگێڕی ناحیە(ناوچەی لاوەکی)ی خۆی لە سنجاقی ماردین. ئەولیا چەلەبی لە سەدەی ١٧دا لە نووسینێکدا ئاماژەی بەوە کردووە کە دانیشتوانی شاری شنگال لە کورد و عەرەبی ھۆزی بەنو تەیی پێکھاتوون، لە کاتێکدا چیای شنگال ٤٥ ھەزار کوردی ئێزیدی نیشتەجێ بوون.

لەدوای ساڵی ١٨٣٠ ناحیەی شەنگال بوو بە بەشێک لە سنجاقی مووسڵ. لە ماوەی سەدەی نۆزدەھەمدا زۆر جار ئێزدییەکانی چیای شنگال مەترسییان بۆ سەر گەشتیارانی ناوچەکە دروست دەکرد. حاکم داود پاشای بەغدا (لە ساڵی ١٨١٦-١٨٣١ لە پۆستەکەیدا بوو) نەیتوانی ئێزیدییەکان سەرکوت بکات و ڕاپەڕینەکانی ئێزدییەکان لە ١٨٥٠-١٨٦٤ کۆتایی ھات دوای ئەوەی ھەوڵە دیپلۆماسییەکانی دەوڵەتمەداری عوسمانی میدحەت پاشا توانی دەسەڵاتداران بتوانن باج بدەن و گومرگ لە ناوچەکەدا بسەپێنن.

سەردەمی ھاوچەرخ

پەرستگای گرنگی چێرمێرا (بە واتای '٤٠ پیاو') لەسەر بەرزترین لوتکەی چیای شنگال دەبینرێت.

مەتراخانەیەک کە لە سەرووی باڵەخانە وێرانەکانەوە دەبینرێت لە گەڕەکی کۆنی شەنگال..

مێژووی شەنگال دوور و درێژە و بۆ ھەزاران ساڵ دەگەڕێتەوە، لە نێوان ساڵانی ١٩٤٧ _ ١٩٨٠دا، چەند گۆڕانێکی بنەڕەتی بە سەر بونیادی شاری شەنگاردا ھاتووە و تەعریب کراوە. یەکەمین ھەنگاوێکیش لەو چوارچێوەیەدا نراوە بریتی بووە لە تەملیککردنی ٢٣٣٥٥ دۆنم زەوی لە ڕۆژھەڵاتی شەنگار بۆ ئەو ھۆزە عەرەبانەی کە لە دەرەوەی قەزاکە و پارێزگای نەینەواوە ھێنرابوون . ھەروەھا لە ڕۆژئاواشیەوە دەسەڵاتدارانی سیاسی دەستیان گرتووە بەسەر زیاتر لە ٦٠ ھەزار دۆنم زەویی کوردە ئێزیدیەکانی ھۆزەکانی قەیران و فەقرادا.

شەنگال دوای داگیرکردنەوەی ئەوەی پێی دەوترێت "دەوڵەتی ئیسلامی"، کانوونی دووەمی ٢٠١٥

لە باکوری شارەکەشەوە کە ناحیەی (سنونێ)ی لێیە لە لایەن ھۆزە عەرەبەکانەوە دەست گیراوە بەسەر دەیان ھەزار دۆنم زەویدا. لە ساڵی ١٩٧٠ پڕۆسەی عەرەباندن (تعریب) لە ناوەندی شاری شەنگاردا سەرەتا بەنھێنی دەستی پێکردووە دواتر، بە تایبەتی دوای نسکۆکەی ١٩٧٥ ئەو پڕۆسەیە زەقتر ئەنجام دەدرا و زۆربەی زۆری گەڕەکەکانی کاول کرا و خەڵکەکەی ناچار کران لە ئۆردوگای زۆرەملێدا نیشتەجێ ببن. لە ساڵی ١٩٧٧دا زیاتر لە نیوەی دانیشتوانەکەی روویان کردە ناوچەکانی دیکەی ھەرێمی کوردستان و ئەوەشی مایەوە ناچار کران ناسنامەی نەژادی (نەتەوەیی)ی خۆیان بگۆڕن بۆ ئەوەی دەرنەکرێن و موڵک و ماڵیان لێ زەوت نەکرێن.

جگە لەمەش. زیاتر لە ١٥٠ گوندی دەوروبەری شارەکە، لە لایەن دەسەڵاتدارانی بەعسەوە سوتێنران و وێران کران. لە نێوان ساڵانی ١٩٨٠ بۆ ٢٠٠٢ گەڕەکە کۆنەکانی شارەکەش سووتێندران و وێران کران و چەند ناوچە و گەڕکێکی نوێیان دروستکرد بۆ عەرەبەکان و ناسنامەی شارەکەیان گۆڕی. بە ھۆی ئەم گۆڕانکاریانەی کە لە چوارچێوەی پڕۆسەی عەرەباندان ھاتنە دی، ژمارەی دانیشتوانەکەی روو لە زیادی بکات.

لە ساڵانی ١٩٧٤-١٩٧٥، پێنج گەڕەکی شاری شنگال لە میانی ھەڵمەتێکی حکومەتی عێراقی سەرۆک سەددام حوسێن کە بە "ھەڵمەتی نوێکاری" ناوزەدکرابوو، بەعەرەب کران؛ گەڕەکەکان بریتی بوون لە بەرۆژ، سەرایێ، کەلھێی، بورج و بەرزێ، کە دانیشتووانیان گواسترانەوە بۆ شارۆچکە نوێیەکان یان شوێنەکانی دیکەی عێراق و عەرەبەکان جێگەیان گرتەوە. زۆرینەی ئەو عەرەبانەی لە چیای شنگال نیشتەجێ کراون، تا ساڵی ٢٠١٠ لە ناوچەکەدا ماونەتەوە.

لە ١٣ی ئابی ٢٠٠٩ لە گەڕەکی کەلا لە شەنگال لە کافێیەکدا تەقینەوەیەکی خۆکوژی لێکەوتەوە و بەھۆیەوە ٢١ کەس کوژران و ٣٢ کەسیش بریندار بوون. لە ١٤ی ئابی ٢٠١٠ زنجیرەیەک بارھەڵگری بۆمبڕێژکراو لەلایەن قاعیدە لە عێراق لە شارۆچکەکانی قەحتانیە و ئەلجەزیرە ئەنجامدرا کە ھەردووکیان لە قەزای شنگالن، ٣٢٦ ئێزدییان کوشت و ٥٣٠ کەسی دیکەش برینداربوون.

ھێرشی باکووری عێراق (٢٠١٤)

شەنگال دوای داگیرکردنەوەی ئەوەی پێی دەوترێت "دەوڵەتی ئیسلامی"، کانوونی دووەمی ٢٠١٥ لە درێژەی ھێرشی دووەمیان بۆ باکووری عێراق لە مانگی ئابی ٢٠١٤، دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام(داعش) ناوچەیەکی بەرفراوانی پارێزگای نەینەوای گرتەوە. دوای کشانەوەی پێشمەرگەی کورد لە ٣ی ئاب شاری شنگالیان گرت. لە ماوەی چەند رۆژی دواتردا چەکدارانی داعش کۆمەڵکوژی شەنگالیان ئەنجامدا و دوو ھەزار پیاوی ئێزیدییان کوشت و بردنی ژنانی ئێزدی بۆ کۆیلایەتی، کە بووە ھۆی کۆچکردنی بەکۆمەڵی دانیشتوانی ئێزدی. بەپێی راپۆرتێکی نەتەوە یەکگرتووەکان، لە میانی ھێرشی مانگی ئابی داعشدا ٥ ھەزار ھاوڵاتی مەدەنی ئێزدی کوژراون. ھەروەھا بە جینۆسایدی ئێزدییەکان لەلایەن داعشەوە ناسراوە. جینۆسایدەکە بەشێکی لە ئەنجامی ھەڵاتنی پێشمەرگە لە ھێرشی داعش کارا بوو، کە ئێزدییەکان بێ بەرگری بوون.

شەوی ٢٠ی کانوونی دووەمی ٢٠١٤، لە درێژەی یەکەم ھێرش بۆ کۆنترۆڵکردنەوەی شنگال لە چەکدارانی داعش، ھێزە کوردیەکان ھێرشیان کرد بۆ ناو شارەکە. بەڵام پێشڕەویی کورد بۆ شنگال وەستابوو، چونکە لەناو نیوەی باشووری شارەکەدا ڕووبەڕووی بەرخۆدانی توندی چەکدارانی داعش بوونەتەوە.

لە ١٣ی تشرینی دووەمی ٢٠١٥، ڕۆژێک دوای دەستپێکردنی ھێرشی دووەم، ھێزە کوردیەکان و میلیشیا ئێزیدییەکان بە پاڵپشتی ھێرشە ئاسمانییەکانی ئەمریکا، چوونە ناو شارەکە و بە تەواوی کۆنترۆڵی شارەکەیان کردەوە. دوای کۆنتڕۆڵکردنەوە، لە گوندی سۆلاغی نزیک لە رۆژھەڵاتی شاری شنگال، ھێزە کوردییەکان گۆڕێکی بەکۆمەڵیان دۆزیەوە کە پاشماوەی لانیکەم ٧٨ ژنی ئێزیدی خەڵکی گوندی کۆچۆی تێدابوو کە پێدەچێت لەلایەن چەکدارانی داعشەوە لەسێدارە دراون.

ڕاگەیاندنی ئۆتۆنۆمی

لە مانگی ئابی ٢٠١٧دا ئێزدییەکانی شەنگال لە کۆنگرەیەکی رۆژنامەوانیدا حکومەتەکەیان بە ئۆتۆنۆمی راگەیاند. ھێزەکانی پێشمەرگە لە ١٧ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٧ لە شنگال کشانەوە. ڕێگەدان بە سوپای عێراق و حەشدی شەعبی(PMU) بۆ چوونە ناو شارۆچکەکە. کۆنترۆڵی شارۆچکە کە دوای کشانەوەی پێشمە رگە رادەستی گروپە ئێزیدییە کەکرایەوە کەلە لایەن PMU پاڵپشتی دەکرێت بە ناوی "لیواکانی لالش". لە مانگی حوزەیرانی ٢٠٢٠ کۆمیسیۆنی ئازادی ئایینی نێودەوڵەتی ئەمریکا تورکیای تۆمەتبار کرد کە لە میانی ئۆپەراسیۆنەکانی چنگ-ھەڵۆ و چنگ-پڵنگ، تورکیا ھەڕەشەی لەو خێزانە ئێزدییانە کرد کە ھەوڵیانداوە بگەڕێنەوە سەر ماڵ و حاڵی خۆیان لە شارۆچکەکەدا. تورکیا ئەو بانگەشانەی رەتکردەوە.

لە ساڵی ٢٠٢١ حکومەتی عێراق داوای کرد ھێزەکانی پاراستنی ناوخۆیی ئێزدییەکان (کە شەڕی داعشیان کردبوو)، لە شنگال بکشێنەوە، کە لەلایەن ئیدارەی ئێزیدییەوە رەتکرایەوە. ئەمەش بووەتە ھۆی ئەوەی کە بانگەوازی نێودەوڵەتی بۆ کەمکردنەوەی ئاستی سوپای عێراق و کشانەوە لە ناوچەکە بکرێت.

بەگشتی رزگارکردنی شنگال دۆخێکی ناسکی کێبڕکێی لە نێوان زۆرێک لە فراکسیۆنەکان بۆ کۆنترۆڵکردنی ناوچەکە دروستکردووە و ئەمەش یەپەگە (سەر بە پارتی کرێکارانی کوردستان) و میلیشیا ناوخۆییەکان لە لایەکەوە دەگرێتەوە، ھەروەھا ھێزی پێشمەرگەی... پارتی دیموکراتی کوردستان لەلایەکی ترەوە.

دانیشتوان

نەخشەیەک لە سەردەمی عەبدولحەمیدی دووەمەوە، کە زەویەکانی ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی لە ڕۆژھەڵاتی ناوین نیشان دەدات، لە ناوەڕاستی ناوچەی "ویلایەتی مووسڵ" کە شنگال پیشان دەدات.

• بەگوێرەی سەرچاوە مێژووییەکان لە ساڵی ١٠٧٥ زاینیدا ژمارەی دانیشتوانەکەی زیاتر لە ٣٠ ھەزار کەس بوونە و ھەروەھا لە ساڵی ١٣٩٤ زاینیدا ژمارەی خانووەکانی زیاتر لە ٣٥ ھەزار خانوو بووەو کاتێک تەیمووری لەنگ داگیری کردووە ھەر ٣٥ ھەزار خانووەکەی رووخاندووە.
• پاش ئەوەی لە ساڵی ١٥١٦ لە لایەن عوسمانیەکانەوە داگیرکراوە و وەک شار و شارۆچکەکانی دیکەی کوردستان، شەنگار بۆتە مەیدانی ململانێی نێوان عوسمانیەکان و سەفەوییەکان، بۆیە لە نیوەی یەکەمی سەدەی بیستەمدا بەتایبەت لە ساڵی ١٩٤٧ دا ٦٠٠ ماڵ بووە کە بەسەر ٦ گەڕەکە سەرەکیەکەیدا دابەشبووە کە بریتی بوون لە سەرا و بورج و کەلاھی و بەرسەھی و بەربەروش . لەو ماوەیەدا، بازاڕێکی گشتی و دوو خان و مزگەوتێکی گەورە و دوو کەنیسە و فەرمانگەیەکی حکومی و شارەوانیەکی تێدا بووە و ژمارەی دانیشتوانەکەی ٢٥١٣ کەس بووە.
• بەگوێرەی ئاماری ساڵی ١٩٥٧، ژمارەی دانیشتوانی شەنگار بۆتە ٣٢٠٤ کەس و ژمارەی خانووەکانیشی ٧٦٥ خانوو بووە. بەڵام دوای شۆِرشی ١٩٥٨ و ئەو گۆڕانانەی کە بەسەر سیستمی سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئابوریدا ھاتن و گوندنشینەکان روویان لە شارەکان کرد و ئاکامەکان بە ئامارەکەی ساڵی ١٩٦٥ەوە دیارن کە ژمارەی دانیشتوانەکەی بۆ ٤٤٠٢ کەس زیادیکردوە.
• ساڵ بەساڵ زیادبوونی ژمارەی دانیشتوانی شەنگال ئەوە دەردەخات کە حکومەتە نەژادپەرست و عەرەبچیەکانی عێراق بەئارەزووی خۆیان دەستکاریی دیمۆگرافیای ئەو شارەیان کردووە و چۆنیان ویستووە، گۆڕانکارییان تێدا کردوە.
• بەپێی راپرسی ئاماری قەزای شنگال لە ساڵی ٢٠١٣ ژمارەی دانیشتوانی شاری شنگال ٧٧ ھەزار و ٩٢٦ کەس بووە. پێکھاتەی نەتەوەی شارەکە لە کورد و عەرەب و تورکمان و ئاشوورییەکان پێکھاتبوو و پێکھاتەی ئایینی لە ئێزیدی و موسڵمانی سوننە و مەسیحی پێکھاتبوو. ٢٣ قوتابخانەی سەرەتایی و سێ قوتابخانەی ناوەندی و حەوت قوتابخانەی ناوەندی و نەخۆشخانەیەک و دوو دامەزراوەی دیکەی چاودێری تەندروستی و سێ پارکی گشتی و دوو گۆڕەپانی وەرزشی ھەبوون. شارۆچکەکە سێ کەنیسەی ھەبوو، کەنیسەی ئۆرتۆدۆکسی سریانی، کەنیسەی کاسۆلیکی سریانی و کەنیسەی نێردراوی ئەرمەنی، کە ھەموویان لەلایەن دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام وێران کران.