زمانی تاڵشی
| زمانی تاڵشی | |
|---|---|
| tolışә zıvon толышә зывон زبان تالشی | |
| قسەی پێدەکرێ لە |  ئێران ئازەربایجان |
| ناوچە | ڕۆژاوا و باشووری ڕۆژاوای دەریای کاسپیەن |
| ڕەگەز | تاڵش |
| ژمارەی ئاخێوەران | ٢١٨٬١٠٠ (٢٠١١–٢٠١٤)[١] |
| بنەماڵەی زمان | |
| سیستەمی نووسین | ئەلفوبێی عەرەبی لە ئێران ئەلفوبێی لاتین لە ئازەربایجان ئەلفوبێی سیرلیک لە ڕووسیا |
| کۆدەکانی زمان | |
| ISO 639-3 | tly |
| Linguasphere | 58-AAC-ed |
 | |
ئەم پەڕەیە ھێماکانی فۆنەتیکی IPA بە یوونیکۆدی تێدایە. بەبێ پشتیوانیی نیشاندانی یوونیکۆد، لەوانەیە لە جێگەی کاراکتەرەکانی یوونیکۆد، نیشانەی پرسیار، چوارگۆشەکان یان ھێماکانی تر ببینی. | |
زمانی تاڵشی (بە تاڵشی: tolışi, толыши[٤]) زمانێکە کە خەڵکی تاڵش قسەی پێدەکەن. لە ڕووی بنەماڵەوە بەشێکە لە زمانە ھیندوئەورووپایییەکان. ئەم زمانە لە پارێزگای گێڵان و بەشێکی پارێزگای ئەردەوێڵ لە ئێران و ھەندێک ناوچە لە باشووری ئازەربایجاندا، لەلایەن ٢٠٠٫٠٠٠ کەس بەکاردەھێنرێت. ئەم زمانە نزیکایەکی زۆری لەگەڵ زمانی تاتی ھەیە. زمانی تاڵشی بە زارەکانی جۆراوجۆر وەکوو: باکووری (لە ئێران و ئازەربایجان)، ناوەندی و باشووری (لە ئێراندا) قسەی پێدەکرێت. تاڵشی لەگەڵ زمانی فارسی ھەتا ھەندێک نزیکایی ھەیە، بەڵام بەتەواوی شایانی تێگەیشتن نییە. لە ئەتڵەسی یوونێسکۆ تایبەت بە زمانگەلی مەترسی لەسەری جیھاندا، تاڵشی وەکوو زمانێکی "بەرگەنەگر" پۆلێن کراوە.[٥]
مێژوو
[دەستکاری]بنەچەی ناوی تاڵش دیار نییە بەڵام مێژوویەکی زۆر کۆنی ھەیە. ناوی خەڵکی تاڵش لە سەرچاوە یەکەمە عەرەبییەکان ئەڵتایلاشان و لە فارسیدا تەوالیش و تالیشان ھاتووە کە شێوازی کۆکردنەوەی وشەی تالیشە. تاڵشی باکوور (ھەڵکەوتوو لە کۆماری ئازەربایجان) لەنەزەر مێژوو بە تاڵشی گووشتاسبی دەناسرێت. ناوی تاڵشیان ھەموو کات لەگەڵ گێڵان یان موغان ھێناوە. حەمدوڵڵا مەستەوفی لە ساڵانی ١٣٣٠ ھەتاوی لەبارەی زمانی گووشتاسبی گوتوویەتی (ھەڵکەوتووی ناوچەی سنووری خەزەر لە گێڵانەوە ھەتا شیرڤان) زمانی پاڵەوی بە زمانی گێڵانەکان دەگەیەنێت.[٦] ئەگەرچی ھیچ سەرچاوەیەکی تۆمارکراو لەبەر دەستدا نییە، زمانێک کە لە زمانناسیی ئێراندا وەکوو ئازەری دەخوێندرێتەوە دەتوانێت پێشینێک لە ھەردوو زمانەکانی تاڵشی و تاتی بێت. گریمانەی میلێر (١٩٥٣) سەبارەت بە ئازەرییەکانی ئەردەوێڵ، ھەر ئەو جۆرەی کە لە چوارینەی شێخ سەفیدا ھاتووە، جۆرێک تاڵشی بووە، لەلایەن ھێنێنگەوە (١٩٥٤) تۆمارکراوە.[٧][٨] لە وێژەی ڕۆژاواییی خەڵک و زمان ھەندێک کات تاڵشی وەکوو تاڵیشی یان تۆڵیشی دەخوێندرێتەوە، بەڵگە نووسراوەکان لەبارەی تاڵیشی دەگمەنن.
جوگرافیا
[دەستکاری]لە باکووری ئێراندا، زمانی تاڵشی لە شەش شاران بەکاردەھێنرێت: ماساڵ، ڕزوان شەھر، ھەشتپەر، فوومەن، شەفت، ماسووڵە، بەڵام لە دوو شاری ماساڵ و ماسوڵەن کە بەتەنیا زمانی تاڵشی بەکاردێت و لە شارەکانی دیکە خەڵک بە گیلەکی و ئازەریش قسە دەکەن. لە ئازەربایجاندا زمانی تاڵشی لە ھەشت شار بەکاردەھێنرێت[ژێدەر پێویستە]: ئاستارا (٩٨٪)، لێریک (٩٠٪)، لەنکەران (٩٠٪)، ماساللی (٣٦٪).[ژێدەر پێویستە][ڕوونکردنەوە پێویستە]
تاڵشی لەگەڵ زمانەکانی گیلەکی، ئازەربی و فارسی تێکەڵاوی ھەبووە. لە باشووردا تاڵشەکان و گیلەکەکان پێکەوە ژیانی خۆیان بەڕێوە دەبەن. بەم حاڵە سەرچاوەیەکی کەمتر نیشان دەدات کە تاڵشی خۆی جێگری گیلەکی دەکات. لە باکووری گێڵان، تورکیی ئازەربایجانی لەدوای ھاتنی تورکەکان بەم ناوچەیە جێگری ھەندێک لە شارە تاڵشەکان وەکوو ئاستارا کرا. بەم حاڵە خەڵکی دەوروبەری لەوەندویل و ناوچە چیاکان، زمانی تاڵشییان ڕاگرتووە. بێھزاد بێھزادی، نووسەری "فەرھەنگی فارسی ئازەربایجانی" دەڵێت: "دانیشتووانی ئاستارا تاڵشن و لە پەنجا ساڵی ڕابردوودا (نزیکەی ساڵی ١٩٥٣) لەبیرم دێت کە گەورەکانی خێزانی ئێمە بەو زمانە قسەیان دەکرد و زۆربەی دانیشتووەکانیش بەو زمانە قسەیان دەکرد. لە دێیەکانی دەوروبەر پێموایە تەنیا ھەندێکی کەم تورکییان دەزانی".[٩] لە نزیکەی لیسار ھەتا ھەشتپەر، ئازەرییەکان و تاڵشەکان لە پەنا یەکدا دەژین، کە تاڵشی زیاتر لە دێیە چووکەکان قسەی پێدەکرێت. لە باشووری ئەسالێم ئەوانەی کە بە ئازەری دەدوێن، زۆر کەمن و زیاتر بە تاڵشی و فارسی لەناو شارەکاندا قسە دەکەن. لە کۆماری ئازەربایجاندا، تاڵشی کەمتر لەگەڵ ئازەری و ڕووسی تێکەڵ بووە ھەتا ئەم جۆرەی کە تاڵشی لە ئێراندا لەگەڵ فارسی تێکەڵ بووە.[١٠] تاڵشی ناوەندییان لە ھەموو زارەکانی تاڵشی باشتر و ڕەسەنتر زانیوە.[٨]
دابەشکردن و زمانە پەیوەندیدارەکان
[دەستکاری]تاڵشی بە لقی ئێرانی باکووری ڕۆژاوای زمانە ھیندی و ئەورووپییەکان پەیوەندی ھەیە. گرووپی زارەکانی تاتی لە ھەموو ناوچەی تاڵش لە باشووری ڕۆژاوای[ڕوونکردنەوە پێویستە] کەژاڵ و شاھڕوود و باشووری تارۆم قسەی پێدەکرێت.[٨] ئەو خێزانە زمانییە نابێت لەگەڵ خێزانی تری تاتی کە زیاتر لە فارسی نزیکە تێکەڵ بکرێت. ھەروەھا تاڵشی تا ئاستێکی بەرز لە کوردیی زازاکی کە ئێستا لە تورکیا و باکووری کوردستان پێی دەدوێن و زمانە کاسپیەنەکان و سمنانی کە لە ئێراندا قسەی پێدەکرێت، نزیکی ھەیە.
ھەڵسەنگاندنی زمانی تاڵشی و زمانە ئێرانییەکان
[دەستکاری]تاڵشەکان، تاتەکان و تەبەرییەکان بە ئەم زمانانەی دەدوێن کە زۆر کات لەگەڵ زمانی فارسی جیاوازن و لەگەڵ زمانەکانی مادی، پارتی و ئەوێستایی نزیکایەتیی زۆرتریان ھەبووە.[١١] زمانی تاڵشی بە زمانەکانی لوڕی، ئەوێستایی و کوردی نزیکە.[١٢][١٣][١٤] ھەموو ئەو زمانە نزیکانە لە دەستەی زمانەکانی ئێرانیی باکووری ڕۆژاوا جێیان گرتووە. بەڵام زمانی فارسی، لەبەر جیاوازییەکانی لە دەستەی زمانەکانی ئێرانیی باشووری ڕۆژاوا جێی گرتووە.[٢] ھەروەھا زمانی تاڵشی لەگەڵ زمانی خەڵکی باشووری ئێران کە یەکێک لە زمانەکانی باشووری ڕۆژاوای ئێرانە، نزیکایەکی زۆری ھەیە.
تاڵشی و زمانەکانی ئێرانیی باکووری ڕۆژاوا
[دەستکاری]زمانی تاڵشی لە پێناو زمانەکانی خوارەوە، دەستەی زمانەکانی ئێرانیی باکووری ڕۆژاوای سازدەکات:[١٥]
- لقی زمانی کاسپیەن (تەبەری، گیلەکی، تاتی، تاڵشی)
- لقی زمانی کوردی
- لقی زمانی زازا-گۆرانی
- لقی زمانی سمنانی
- لقی زمانی ناوەندی ئێران
- لقی زمانی ئوورمووری-پەراچی
- لقی زمانی خەلج
وشەکان
[دەستکاری]| ئینگلیزی | کوردیی زازاکی | کوردیی کورمانجی | تاڵشیی ناوەندی | تاڵشیی باشووری | تاتی | تاڵشی | فارسی | تەبەری |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| big | gırd, pil | girs, mezin | ? | yâl | yâl | pilla | bozorg, | gat |
| boy, son | laj / laz / lac | law (boy), kur (son) | zoa, zua | zôa, zue | zu'a, zoa | zâ | Pesar | rikâ |
| bride | veyve | bûk | vayü | vayu | gēša, veyb | vayu, vēi | arus | ârus |
| cat | pısing, xone (tomcat) | pisîk, kitik | kete, pišik, piš | peču | peču, pešu, piši | pešu | gorbe, piši | bômši |
| cry (v) | bermayen | girîn | bamē | beramestē | beramē | beramesan | geristan | Bərme/berme |
| daughter, girl (little) | kêna/keyna, çêna [١٦] | keç (girl), dot (daughter) | kina, kela | kilu, kela | kina, kel(l)a | kille, kilik | doxtar | kijâ |
| day | roc, roz, roj | roj | rüž, ruj | ruz | ruz, roz | ruz | ruz | ruj |
| eat (v) | werden | xwarin | hardē | hardē | hardē | hardan | xordan | baxerden |
| egg | hak | hêk | uva, muqna, uya | âgla | merqona | xâ, merqowna | toxme morq | merqene |
| eye | çım | çav | čâš | čaš, čam | čēm | čašm | čašm | čəš/češ |
| father | pi, pêr, bawk, babî [١٧] | bav | dada, piya, biya | dada | ? | pē | pedar | pier/bevâ |
| fear (v) | tersayen | tirsîn | purnē, târsē | târsinē, tarsestē | tarsē | tarsesan | tarsidan | batersien |
| flag | ala [١٨] | ala | filak | parčam | ? | ? | parčam, derafš | alam (عەلەم) |
| food | nan, werd | xwarin | xerâk | xerâk | xerâk | xuruk | xorâk | xərâk/xerâk |
| go (v) | şiyen | çûn | šē | šē | šē | šiyan | raftan, šodan | Šien/Šiyen |
| house | keye, çeye [١٩][٢٠] | xanî | ka | ka | ka | ka | xâne | səre/sere |
| language; tongue | zıwan, zon | ziman | zivon | zun | zavon | zuân | zabân | zəvun, zevun, gap |
| moon | aşme | heyv / hîv | mâng, uvešim | mâng | mang | mung, meng | mâh | mung |
| mother | maye, mare, dayîke, dadî [٢١] | mak, dayik | mua, mu, nana | nana | ? | mâ, dēdē, nana | mâdar, nane | mâr, nenâ |
| mouth | fek | dev | qav, gav | ga, gav, ga(f) | qar | gar | mâh | mâ |
| night | şew | şev | šav | şaw | šav | šav | šab | šu |
| north | zime, vakur [٢٢] | bakur | kubasu | šimâl | ? | ? | šemâl | Nesujer, šûmâl |
| high | berz | bilind, berz [٢٣] | berz | berz | berj | berenj | boland | belend, derâz |
| say (v) | vatene | gotin | votē | vâtē | vâtē | vâtan | goftan | bâiten, bauten, baten |
| sister | waye | xwîşk, xwang | huva, hova, ho | xâlâ, xolo | xâ | xâv, xâ | xâhar | dedâ, xâxer |
| small | qıj, wırd | biçûk | ruk, gada | ruk | ruk | velle, xš | kučak | pečuk, seske |
| sunset | rocawan, rojawan [٢٤] | rojava | šânga | maqrib | ? | ? | maqreb | xârxet, qarb |
| sunshine | tije,[٢٥] zerq | tîroj, tav/hetav | şefhaši | âftâv | ? | ? | âftâb | aftô |
| water | aw, awk | av | uv, ôv | âv | âv | âv | âb | û, u |
| woman, wife | cıni | jin | žēn | žēn, žen | yen, žen | zanle, zan | zan | zenâ |
| yesterday | vızêr | duh/diho | zina | zir, izer | zir, zer | zir | diruz, di | dene |
ئەلفوبێیەکان
[دەستکاری]- ئەلفوبێی لاتینی
| A a | B в | Ç ç | D d | E e | Ә ә | F f | G g |
| Ƣ ƣ | H h | I i | J j | K k | L l | M m | N n |
| O o | P p | Q q | R r | S s | Ş ş | T t | U u |
| V v | X x | Y y | Z z | Ƶ ƶ | Ь ь |
- ئەلفوبێی سیرلیکی
| A a | Б б | В в | Г г | Ғ ғ | Д д | Е е | Ә ә |
| Ж ж | З з | И и | Ы ы | J j | К к | Л л | М м |
| Н н | О о | п п | Р р | С с | Т т | Y y | Ф ф |
| Х х | Һ һ | Ч ч | Ҹ ҹ | Ш ш |
ئەمانەش ببینە
[دەستکاری]- تاڵش
- خەڵکی تاڵش
ئەزموونی ویکیپیدیای زمانی تاڵشی لە ئینکۆباتۆری ویکیمیدیا سەرچاوەکان
[دەستکاری]- ^ «Talysh». Ethnologue (بە ئینگلیزی). لە 2018-08-03 ھێنراوە.
- ^ ئ ا Ethnologue report for Talysh
- ^ شباهت ها و تفاوت هاي تالشي گيلكي و مازندراني, Jahad Daneshgahi. (in Persian)
- ^ Məmmədov، Novruzəli (1996). Əlifba — Tolışi əlifba. Baku: Maarif.
- ^ «Talysh». UNESCO Atlas of the World's Languages in danger (بە ئینگلیزی). UNESCO. لە ٣ی ئابی ٢٠١٨ ھێنراوە.
- ^ مستوفی، حمدالله: «نزهةالقلوب، به كوشش محمد دبیرسیاقی، انتشارات طهوری، ۱۳۳۶. Mostawafi, Hamdallah, 1336 AP / 1957 AD. Nozhat al-Qolub. Edit by Muhammad Dabir Sayyaqi. Tahuri publishers. (فارسی)
- ^ Henning, W. B. 1954. The Ancient Language of Azerbaijan. Transactions of the Philological Society, London. p 157-177. [١]
- ^ ئ ا ب Asatrian, G. and H. Borjian, 2005. Talish: people and language: The state of research. Iran and the Caucasus 9/1, p 43-72
- ^ Behzadi, B, 1382 AP / 2003 AD. Farhange Azarbâyjani-Fârsi (Torki), p. 10. Publication: Farhange Moâser. ISBN 964-5545-82-X
In Persian: حقیقت تاریخی این است که آذربایجانی، ایرانی است و به زبان ترکی تکلم می‌کند. اینکه چگونه این زبان در بین مردم رایج شد، بحثی است که فرصت دیگر می‌خواهد. شاهد مثال زیر می‌تواند برای همه این گفتگوها پاسخ شایسته باشد. اهالی آستارا طالش هستند و تا پنجاه سال پیش که نگارنده به خاطر دارد پیران خانواده ما به این زبان تکلم میکردند و اکثریت عظیم اهالی نیز به زبان طالشی صحبت میکردند. در دهات اطراف شاید تعداد انگشت‌شماری ترکی بلد بودند. - ^ Abdoli, A. 1380 AP / 2001 AD. Farhange Tatbiqiye Tâleši-Tâti-Âzari (Comparative dictionary of Talyshi-Tati-Azari), p 31-35, Publication:Tehran, "šerkate Sahâmiye Entešâr" (فارسی).
- ^ دیاکۆنف، ا.م. مێژووی ماد، وەرگێڕ کەریم کشاوەرز
- ^ [بەستەری مردوو]
- ^ ھەنبانە بۆرینەی گەورەی ئیسلامی جڵدی ١٤ (مدخل تالش). عەلی عەبدولی
- ^ عەلی عەبدولی، فەرھەنگی تەتبیقی تاڵشی - تاتی - ئازەری، تاران، ١٣٨٠ ھەتاوی.
- ^ Northwestern Iranian Languages on Ethnologue
- ^ http://turkcekurtcesozluk.com/legerin.php?legerin=k%C4%B1z&z= ٩ی ئازاری ٢٠٢١ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
- ^ http://turkcekurtcesozluk.com/legerin.php?legerin=baba&z= ٢٦ی ئازاری ٢٠٢٢ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
- ^ http://turkcekurtcesozluk.com/legerin.php?legerin=bayrak&z= ٢٦ی ئازاری ٢٠٢٢ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
- ^ http://turkcekurtcesozluk.com/peyv.php?peyv_id=keye ٨ی ئازاری ٢٠٢١ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
- ^ http://turkcekurtcesozluk.com/peyv.php?peyv_id=ceye ٨ی ئازاری ٢٠٢١ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
- ^ http://turkcekurtcesozluk.com/legerin.php?legerin=anne&z= ٨ی ئازاری ٢٠٢١ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
- ^ http://turkcekurtcesozluk.com/legerin.php?legerin=vakur&z=zztr ٢٦ی ئازاری ٢٠٢٢ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
- ^ http://turkcekurtcesozluk.com/legerin.php?legerin=y%C3%BCksek&z=trkrm ٢٦ی ئازاری ٢٠٢٢ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
- ^ http://turkcekurtcesozluk.com/legerin.php?legerin=rojawan&z= ٢٦ی ئازاری ٢٠٢٢ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
- ^ http://turkcekurtcesozluk.com/peyv.php?peyv_id=tije_44594 ٢٦ی ئازاری ٢٠٢٢ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
