سەیفوڵڵا خان ئەردەڵان
سەیفوڵڵا خان ئەردەڵان | |
|---|---|
 | |
| لەدایکبوون | ١٩٠١ زایینی |
| مەرگ | ١٩٧٧ |
| نەتەوە | کورد |
| پیشە | حاکم و والی سەقز |
| ئایین | ئیسلام (سوننە) |
| باوان |
|
| خزمەکان | محەمەدعەلی خان ئەردەڵان، محەمەدسوڵتان ئەردەڵان، ماجیدخان ئەردەڵان |
سەیفوڵڵا خان ئەردەڵان نازناوی موزەفەر سوڵتانی دووەم (١٩٠١-١٩٧٧ز) دوا حاکم لە حاکمەکان و میرەکانی بنەماڵەی ئەردەڵانی میرنشینی ئەردەڵان لە پارێزگای کوردستان و والی سەقز بووە لە سەردەمی ڕەزا شا و محەممەدڕەزا پەھلەوی.[١] ناوبراو لە بنەماڵەی سوڵتانی ئەردەڵان بووە، کە لە سەردەمی جەنگی جیهانی دووەم و داگیرکردنی بەشێک لە ئێران لەلایەن ڕووسەکانەوە، فەرمانڕەوای ناوچەی سەقز بووە و ڕووبەڕووی چەندین هەڕەشەی ناوخۆیی و دەرەکی بووەتەوە.[٢]
ژیان[دەستکاری]
سەیفوڵڵا خان ئەردەڵان، کوڕی سەیفەدین خان ئەردەڵان، یەکێک لە فەرمانڕەواکانی ئەردەڵان لە سەردەمی محمد عەلی شای قاجار، و نەوەیەکی مەجیدخان ئەردەڵان، یەکێک لە فەرمانڕەواکانی ناسرەدین شای قاجارە. دوا حاکم و والی بنەماڵەی ئەردەڵان بووە، کە لە ساڵی ١٩٠١ لە شاری سەقز لەدایک بووە و لە تەمەنێکی کەمدا، دوای لەسێدارەدانی باوکی لە مەراغە لەلایەن عوسمانییەکانەوە لە کاتی جەنگی جیهانی یەکەمدا و بە هۆی جەماوەریی باوکیەوە بە پێشوازیی خەڵک و پیاوماقوڵانی سەقز دەبێتە حاکم و والی ئەم شارە. ئەو یەکێک لە فەرمانڕەوا گەورەکانی بنەماڵەی ئەردەڵان بوو، کە لە ناوەڕاستی شەڕە جیهانییەکان و ناوچەییەکاندا لە هەلومەرجێکی ئارامدا ناوچەی سەقزی بەڕێوەبرد و بە هاوکاری هێزەکانی حکوومەتی ناوەندیی ئێران خەڵکی ناوچەکەی لە دەستدرێژیەکانی وڵاتانی دوژمنکارانە، بە تایبەت ڕووسەکان و هەروەها یاخیبووانی ناوچەیی وەک محەمەد ڕەشید خان، پاراست.[٣]
میرەکانی ئەردەڵان و سوڵتانی ئەردەڵان[دەستکاری]
بنەماڵەی ئەردەڵان ڕێژەیەکی بەرفراوانی ناوچە کوردنشینەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستیان لە ژێر دەسەڵات و حوکمڕانی خۆیاندا هەبوو. بە گوێرەی هەندێ ڕیوایەت، ڕەچەڵەکیان گەیشتۆتە دەست ئەحمەد بن مەروان[٤] و هەندێکی دیکەش کەسی یەکەمی ئەم بنەماڵەیە بە خوسرەو دەزانن کە ناوی ئاسیابانە، کە بە هاوکاری ئەبو موسلیم لە سەردەمی سەفحدا دەستی بەسەر کوردستاندا گرتووە، یان بە نەوەی ئەردەشێر بابەکان دەزانن. هەروەها بە نەوەی سەلاحەدینی ئەییووبی دادەنرێن.[٥] دەسەڵاتی ئەوان لە ناوەڕاستی سەدەی شەشەمی کۆچی دەستی پێکرد کاتێک بابا ئەردەڵان بە دروستکردنی قەڵایەکی بەهێز لە ناوچەی شارەزوور حوکمڕانی دەکرد. مێژووی دوژمنایەتی ئەردەڵانەکان لەگەڵ عوسمانییەکان بە هۆی داگیرکردنی بەشێک لە خاکەکانیان بوو کە بووە هۆی ئەوەی ئەم والیانە لەگەڵ سەرهەڵدانی سەفەوییەکان لایەنی حکومەتی ئێران بگرن. بەڵام زۆری نەخایاند بە سیاسەتی سەرکوتکردنی شا ئیسماعیل سەفەوی، لە هەمان کاتدا کە ناکۆکی نێوان ئێران و عوسمانییەکان دەستیپێکرد و بە دەستگیرکردنی فەرماندە عەشیرەتەکانی کورد، فەرماندەکانی ئەردەڵان ڕوویان لە عوسمانییەکان کرد و ئەمەش بوو بە بنەمای شکستی ئێران لە شەڕی چاڵدێران.
سوڵتانی ئەردەڵان، بنەماڵەی فەرمانڕەوای سەقز لە کۆتایی سەردەمی سەفەوی و تەواوی سەردەمی قاجاڕەکان بوون کە بەسەر لقە جیاوازەکاندا دابەشکراون. لەم بنەماڵەیە محەممەد سوڵتان ئەردەڵان هاتووە بۆ حوکمڕانی سەقز و ناوی ئەم بنەماڵەیە لە ناوی ئەو وەرگیراوە. دوای ئەو محەممەد عەلی خان کوڕی بوو بە حاکمی سەقز و پاشان مەجیدخان کوڕی محەمەد عەلی خان. لە جەنگی جیهانی یەکەمدا سەیفەدین خان ئەردەڵان (موزەفەرول سوڵتانی یەکەم) کوڕی مەجیدخانی فەرمانڕەوای سەقز بوو بە حاکم کە کوژراوە. دواجار کوڕەکەی سەیفەدین خان، سەیفوڵڵاخان (موزەفەر السڵتانی دووەم) لە ساڵی ١٩١٧ی زایینی بەدواوە بە فەرمی فەرمانڕەوایی ئەم شارەی کردووە.
یاخیبوون و داگیرکاری[دەستکاری]
دوای دەرکردنی ڕەزاشا پەهلەوی، کوڕەکەی محەممەد ڕەزا پەهلەوی دەستی بەسەر کاروباری ئێراندا گرت کە هاوکات بوو لەگەڵ جەنگی جیهانی دووەم و سەرهەڵدانەوەی کۆچەرییەکان لە ناوچە جیاجیاکانی ئەو وڵاتە. ناوچەی سەقز لەلایەن محەمەد ڕەشید خان یەکێک لەو یاخیبووانەی عێراق کە هاتبوونە ئێران هێرشی کرایە سەر. محەممەد ڕەشیدخان لە سەردەمی ڕەزاشادا چەند جارێک دەستی بە یاخیبوون کردووە.[٦] محەممەد ڕەشیدخان لە ساڵی ١٩٤١ گەڕایەوە سەر موڵک و ماڵی تایبەتی خۆی لە ناوچەی دارۆخان لە عێراق و کاتێک هەواڵی تەسلیمبوون و چۆڵکردنی گاریسۆنەکانی شارەکانی سەقز و بانەی بیست، بە هاوکاری ژمارەیەک لە ئاغاکانی بانە هێرشی کردە سەر ئەم شارە و پێگەی خۆی لە بانە بەهێزتر کرد. پاشان پەیامێکی بۆ عەلی ئاغا جوانمەردی سەرۆکی عەشیرەتی گەورک نارد و داوای لێکرد کە شاری سەقز داگیر بکات، بەڵام ڕاپەڕینی ئەو کۆچەرانە ڕووبەڕووی هیچ بەرگرییەک نەبووەوە و شاری سەقز لەلایەن محەمەد ڕەشیدخانەوە گیرا. هێزە حکومییەکان لە دیواندەرە لەلایەن خوالێخۆشبوو عەلی خان حەبیبی سەرۆکی هۆزەکانی تیلکۆەوە پێشوازییان لێکرا و سوپای ئێران توانی بە ئاسانی شاری سەقز لە دەستی هێزەکانی محەمەد ڕەشید خان بە هاوکاری سەرۆک و خانەکانی تیلکۆ و خانی بانە کۆنترۆڵ بکاتەوەو. هێزەکانی محەمەد ڕەشید خان پاشەکشەیان کرد بۆ گوندی میردە. بەڵام هێزیان وەرگرتەوە و دیسان سەقزیان گرتەوە.[٧] لەم ساڵانەدا چەندین شەڕ لە نێوان هێزەکانی محەممەد ڕەشید خان و هێزەکانی حکومەت و سەیفوڵڵاخان کراوە. بەڵام لە ساڵی ١٩٤٥ و دوای ڕووخانی کۆماری مەهاباد، محەممەد ڕەشید خان کە پلەی جەنەراڵی ئەم کۆمارەی هەبوو و پێشبینی داهاتووی کردبوو، هەڵات بۆ عێراق.[٨][٩]
جەنگی جیهانی دووەم[دەستکاری]
دوای دەستپێکردنی جەنگی جیهانی دووەم لە ١ی ئەیلولی ساڵی ١٩٣٩، ئێران بێلایەنی خۆی ڕاگەیاند، بەڵام دوای لەشکرکێشی ئەڵمانیا بۆ سەر یەکێتی سۆڤیەت، بەهۆی فراوانبوونی سنووری ئێران لەگەڵ یەکێتی سۆڤیەت، ئەم بێلایەنییە ناسەقامگیر بوو. هێزی هاوپەیمانان بە بیانووی بوونی شارەزایانی ئەڵمانی لە ئێران ئەم وڵاتەیان داگیر کرد. لە سەردەمی جەنگی جیهانی دووەمدا، سەیفوڵڵا خان بەهۆی پابەندبوونی بە سیاسەتی بێلایەنی حکومەتی ناوەندی ئێران لەلایەن هاوپەیمانانەوە دەستبەسەر و بۆ ماوەی دوو ساڵ لەگەڵ پیاوانی دیکەی ئێرانی لە ئۆردوگای دەربەدەریی ئەراک لەژێر چاودێریی هێزەکانی هاوپەیماناندا بوو.[١٠][١١]
-
پیاوی ناوەند، سەیفوڵڵا خان لە کاتی دەربەدەریدا لەلایەن هاوپەیمانانەوە -
کردنەوەی خانەی هەتیوەکان بۆ منداڵانی بێ باوک و هەژاران، دووەم لەلای ڕاستەوە -
سەردان کردنی ناوچەی تیلکۆ ناوچەی سەقز -
کەسی دووەم لەلای ڕاستەوە، لەگەڵ عەلی خان حەبیبی تیلەکۆ، کەسی سێیەم -
ڕێوڕەسمێک لە شاری سەقز بە ئامادەبوونی سەیفوڵڵا خان لە ساڵی ١٩٣٦
سەرۆک وەزیران محەممەد موسەددیق[دەستکاری]
ساڵی ١٩٥٣ کاتێک سەیفوڵڵا خان ئەردەڵان دوا حاکمی بنەماڵەی دەسەڵاتداری ئەردەڵان لە کوردستان، پارێزگاری سەقز بوو، ڕیفراندۆمی بەناوبانگی سەردەمی محەممەد موسەددیق ڕوویدا، کە تیایدا بە فەرمانی سەیفوڵڵاخان جەماوەری گشتی سەقز دەنگیان بە محەممەد موسەددیق دا دژی شا و لە هەموو شاری سەقز تەنیا یەک فەرمانبەری داد هەبوو، بە ناوی محەممەد قاسم ئەنوری تۆتونچی دەنگی بە قازانجی شا دا کە ئەویش دەیویست نوێنەرایەتی پەرلەمان بکات. هەر بەو هۆیەشەوە دوای کودەتاکەی ٢٥ی پووشپەڕ و ٢٨ی پووشپەڕی ١٩٥٣ و ڕووخانی کابینەی موسەددق، سەیفوڵڵاخان ئەردەڵان لە حکوومەتی سەقز دوورخرایەوە و حوکمی دابڕانی هەمیشەیی بەسەردا سەپێندرا.[١٢][١٣]
گەشت بۆ ئیسرائیل[دەستکاری]
سەیفوڵڵا خان لە کۆتایی تەمەنیدا گەشتێکی بۆ ئیسرائیل کرد بۆ چارەسەرکردنی نەخۆشییەکەی. لەوێ لەلایەن جولەکەکانی سەقزی دانیشتووی ئیسرائیلەوە پێشوازییەکی گەرمی لێکرا. پاشان بەپەلە سەردانی بەیتوڵڵا دەکات و زیارەتی حەج دەکات. دواجار لە ساڵی ١٩٧٧ لە شاری سەقز کۆچی دوایی کرد و لە گۆڕستانی بنەماڵە، لە قوبە ئەردەڵانیەی سەقز بە خاک سپێردرا.[١٤]
ئەمانەش ببینە[دەستکاری]
سەرچاوەکان[دەستکاری]
- ^ نظری به تاریخ و فرهنگ سقز کردستان، پایگاه اطلاع‌رسانی کتابخانه‌های ایران، ۱۳۷۳
- ^ ئەفخەمی, ئیبراهیم ئەفخەمی (1991). مێژووی فەرهەنگ و ئەدەبی مەکریانی (ناوەندی چاپ و چاپەمەنی محەمەدی سەقز ed.). سەقز.
- ^ زەکی بەی, محمد ئەمین (2002). مێژووی کورد و کوردستان (تووس ed.). تاران. ISBN 9789643155636.
- ^ وفات احمد بن مروان مروانی، پایگاه جامع تاریخ
- ^ اردلان، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۹۸
- ^ چیرۆکی سووتانی شاری بانە، بانه پدیا
- ^ کاریگەری لە بزووتنەوەی سیاسی کوردەکانی عێراقدا، ئیعتماد، 2009
- ^ محەممەد ڕەشید خان بانه، ویکی بانه
- ^ شیکردنەوەی دەستبەسەرکردنی سەرکردەکانی عەشیرەتی مەریوان و هۆرامان لە سەردەمی ڕەزاشا، رۆژان پرس، 2021
- ^ داگیرکردنی ئێران لە مانگی ئەیلول/ ساڵانی پشێوی و سەردەمی نائارامی لە ئێران، ئیبنا، 2022
- ^ ئەحمەدی, نعمەت (2013). جەنگی جیهانی دووەم و بوونی هاوپەیمانان لە ئێران (PDF). تاران: توێژینەوەی مێژوو.
- ^ نظری به تاریخ و فرهنگ سقز کردستان، پایگاه اطلاع‌رسانی کتابخانه‌های ایران، ۱۳۷۳
- ^ ناکۆکی نێوان شا و موسادق لەسەر فەرماندەیی هێزە گشتییەکان، ڕادیۆ فەردا، 2013
- ^ چی دەزانیت دەربارەی کوردەکانی ئیسرائیل؟، ڕادیۆ فەردا، 2012
