سەعدیە
سەعدیە | |
|---|---|
| السعدیة - Sadiyah | |
 شارەدێی سەعدیە | |
| وڵات |  کوردستان عێراق |
| ھەرێم | ھەرێمی کوردستان (ناوچە جێناکۆکەکان) |
| پارێزگا | دیالە |
| قەزا | خانەقین |
| ناحیە | سەعدیە |
| ھاوناو | سەعد کوڕی ئەبی وەقاس |
| دەسەڵات | |
| • بەڕیوبەری ناحیە | ئەحمەد سامر عەلی |
| بەرزایی | ١٠٥ مەتر (٣٤٤ پێ) |
| ژمارەی دانیشتووان (٢٠١٤) | |
| • سەرجەم | ٤٥٬٠٠٠ |
| زمان و ئایین | |
| • زمان | کوردی(کەڵھوڕی) و عەرەبی و تورکمانی |
| • ئایین | ئیسلام(سوننە و شیعە) |
| ناوچەی کاتی | UTC+٣:٣٠ (ناوچەی کاتی) |
| • ھاوین (DST) | UTC+٤:٣٠ (ھاوین) |
| تەلەفۆن | ٠٠٩٦٤ |
سەعدیە یەکێک لە شارەدێیەکانی قەزای خانەقین، لە پارێزگای دیالە، ناوەندی ناحیەی سەعدیەیە، لە باشووری کوردستان لە عێراق. دەکەوێتە نزیک ڕووباری سیروان بە دووری ٨ کم (٥ میل) باشووری گوڵاڵە.[١] دانیشتووانی شارۆچکەکە عەرەب و کورد و تورکمانن. موناقەشەی لەسەرە[٢] و لە سەردەمی سەددام حوسێندا بەعەرەبکردنی بەرچاوی ئەزموون کردووە.[٣]
سەعدیە لەلایەن ڕێکخراوی بەدرەوە کۆنترۆڵ دەکرێت.[٤] لە باکوورەوە لەگەڵ گوڵاڵە ھاوسنوورە و لە باشووریشەوە لەگەڵ دەریاچەی حەمرین ھاوسنوورە. دەکەوێتە سەر ڕێگای سەرەکی نێوان بەغدا و خانەقین.
ناو
[دەستکاری]- ئەم شارەدێیە لە زمانی تورکمانیدا بە ناوی قزلڕەبات ناسراوە و ئێستاش ناسراوە و مێژوونووسانیش ئاماژەیان بە بنەچەی ناوی قزلڕەبات کردووە، دوو گێڕانەوەی ھەیە:
- یەکەم چیرۆکی ئەو کچانە دەگرێتەوە کە لە ڕۆژێکی ڕەشەبادا بەدەوری بیرێکدا یارییان دەکرد، و کەوتنە خوارەوە و لەناو بیرەکەدا خنکان، بۆیە مانای ناوەکە ئەو کچانەن کە خنکاون.
- سەبارەت بە گێڕانەوەی دووەمیش باس لە ھۆکارێکی تری ئەم ناوە دەکات، دەڵێت لە بوونی تەکیەیەک لە شارەدێیەکەدا ھاتووە کە بە خشتی سوور دروستکراوە، لەسەر ئەم بنەمایە قزلڕەبات بە واتای تەکێیەی سوور دێت.[٥]
- ھۆکاری ئەم ناوە ھەرچییەک بێت، تا ساڵی ١٩٤٩، نووسەری کتێبی (مێژووی سەربازی عەرەب)، عەمید حەسەن مستەفا ئەلنەقیب یاداشتێکی پێشکەش بە حکومەتی عێراق کرد. لەو کاتەدا پێشنیازیان کرد ناوی شارەکە بگۆڕدرێت بۆ سەعدیە بەھۆی شەڕێکی مێژوویی یەکلاکەرەوەی نێوان موسڵمانان و فارسەکان لەو شارە بە سەرۆکایەتی ھاشم بن ئوتبە، یەکێک لە فەرماندە گشتیەکانی سوپای قادیسیە، سەعد کوڕی ئەبی وەقاس، بۆیە شارەکە لەو بەروارەوە ناوی سەعدیە. وەک لە ھەندێ کتێبی دێریندا ئاماژەی پێکراوە، ئەو شارە ناوی خوسرەوئاوا بووە.[٦]
مێژوو
[دەستکاری]سەعدیە لە سەردەمی عوسمانییەکانەوە شارەدێی ناوەندی ناحیەی سەعدیە بووە.[٧] سەعدیە وەک لەوەڕگەی زستانە لەلایەن ھۆزە کوردەکانی کەڵھوڕ و سەنجابیەوە بەکاردەھێنرا کە باجی لەوەڕگایان بە عوسمانییەکان دەدا.[٨] لە چوارچێوەی ڕاپەڕینی ساڵی ١٩٢٠دا، سەعدیە لە ١٤ی ئابی ١٩٢٠دا کەوت بە شێوەیەکی بەرچاو بەھۆی کاری عەشیرەتی دەلۆ کوردەوە.[٩]
- کورد لە سەرژمێری ساڵی ١٩٤٧دا ٥٠٪ی شارەدێیەکەیان پێکھێناوە، و ٤٠٫٥٪ لە ساڵی ١٩٥٧. عەرەب لە ساڵی ١٩٥٧دا ٤٧٫١٪ی دانیشتووانیان پێکھێناوە، لەکاتێکدا تورکمانەکانی عێراق ١٢٫٤٪ بوون.[١٠]
- لە سەرژمێری ساڵی ١٩٦٥ عەرەب زۆرینە بوون بە ٥٨٫٤٪ لە کاتێکدا کورد ٢٤٫٧٪ و تورکمان ٩٫٦٪ پێکدەھێنن.[١١]
- لە سەرژمێری ساڵی ١٩٧٧ ژمارەی دانیشتوانی عەرەب بۆ ٩٠٫٢٪ زیادی کردووە، لە کاتێکدا کورد و تورکمان بە رێژەی ٥٫١٪ و ٤٪ بوون.[١٢]
- لە ساڵی ١٩٨٧ عەرەب ٨٧٫٨٪ دانیشتوان بووە، کورد ١٦٫٨٪ و تورکمان ٥٫٤٪ بووە،[١٣]
- لە کاتێکدا ژمارەکان لە ساڵی ١٩٩٧دا بە ڕێژەی ٨٣٫١٪ و ٩٫٩٪ و ٧٪ بۆ عەرەب و کورد و تورکمان بوون.[١٤]
- خەمڵاندنەکانی نوێتر باس لەوە دەکەن کە کورد لە ساڵی ٢٠٠٣دا ٣٨٪ و لە ساڵی ٢٠١٢دا ١٢٪ی پێکھێناوە.[١٥]
دوای رووخانی سەددام حوسێن لە ساڵی ٢٠٠٣، ھەرێمی کوردستان فشاری خستە سەر دانیشتوانی عەرەبی خانەقین بۆ ئەوەی لە سەعدیە نیشتەجێ بن و ئەمەش ژمارەی دانیشتوانی عەرەبی زیاتری کرد. پێشمەرگە لە ساڵی ٢٠١١ دوای داواکاری حکومەتی فیدراڵ لە بەغدا بۆ بەرەنگاربوونەوەی ھێرشەکانی سەر کوردانی ناوچەکە ڕەوانەی شارەدێیەکە کرا.[١٦] ئاسایشی نالەبار دوای ڕووخاندنی سەددام حوسێن لە ساڵی ٢٠٠٣، کوردی زیاتری ناچار کرد شارەدێیەکە بەجێبھێڵن.[١٧]
داعش و پاشھاتەکانی
[دەستکاری]لە کاتژمێرەکانی سەرەتای ١٣ی حوزەیران، داعش دەستی بەسەر سەعدیەدا گرت، دوای ئەوەی ھێزە ئەمنییەکانی عێراق وازیان لە پۆستەکانیان ھێنابوو. ھەروەھا چەندین گوندی دەوروبەری زنجیرەچیای حەمرین دەستبەسەر کران.[١٨][١٩] سەعدیە لە تشرینی دووەمی ٢٠١٤ لەلایەن ھێزەکانی حەشدی شەعبیەوە گیرایەوە.[٢٠] تا ساڵی ٢٠١٨ ٨٠٪ی دانیشتوانی کورد نەگەڕاونەتەوە بۆ شارەدێیەکە.[٢١]
ناوداران
[دەستکاری]- حەسەن نەجم ئەلبەیاتی، (١٩٣٠) شاعیر و وەرگێڕ و مامۆستای زانکۆ.
- جەلال جەلیل العزاوی، (١٩٥٧) شاعیر و کەسایەتی ئەدەبی.
- عەلی جەلال بەکتاش، (١٩٦٤) پرۆفیسۆری دەروونناسی و کەسایەتی ئەدەبی.
ئەمانەش ببینە
[دەستکاری]- قەزای خانەقین
- ناحیەی سەعدیە
- خانەقین
- گوڵاڵە(جەلەولا)
سەرچاوەکان
[دەستکاری]- ^ http://www.maplandia.com/iraq/diyala/sa-diyah/
- ^ https://foreignpolicy.com/2011/08/17/an-iraqi-flashpoint-loses-its-american-safety-net/
- ^ https://www.crisisgroup.org/middle-east-north-africa/gulf-and-arabian-peninsula/iraq/194-reviving-un-mediation-iraqs-disputed-internal-boundaries
- ^ http://eprints.lse.ac.uk/100100/3/DIBsReport.pdf
- ^ https://web.archive.org/web/20171201032920/http://www.bizturkmeniz.com/ar/index.php?page=article&id=8091
- ^ موسوعة المدن والمواقع فی العراق - الجزء الثانی بواسطة بشیر یوسف فرنسیس ص 816
- ^ statement Wikimedia FoundationPowered by MediaWiki Ihsan, Mohammad, Administrative Changes in Kirkuk and Disputed Areas in Iraq 1968-2003, p. 44
- ^ statement Wikimedia FoundationPowered by MediaWiki Ateş, Sabri (2013). Ottoman-Iranian Borderlands: Making a Boundary, 1843–1914. Cambridge University Press. p. 162.
- ^ statement Wikimedia FoundationPowered by MediaWiki Ireland, Philip Willard (1937). Iraq - A study in political development.
- ^ https://books.google.iq/books?id=Qm26AAAAIAAJ&redir_esc=y
- ^ statement Wikimedia FoundationPowered by MediaWiki Ihsan, Mohammad, Administrative Changes in Kirkuk and Disputed Areas in Iraq 1968-2003, p. 46
- ^ statement Wikimedia FoundationPowered by MediaWiki Ihsan, Mohammad, Administrative Changes in Kirkuk and Disputed Areas in Iraq 1968-2003, p. 47
- ^ statement Wikimedia FoundationPowered by MediaWiki Ihsan, Mohammad, Administrative Changes in Kirkuk and Disputed Areas in Iraq 1968-2003, p. 48
- ^ statement Wikimedia FoundationPowered by MediaWiki Ihsan, Mohammad, Administrative Changes in Kirkuk and Disputed Areas in Iraq 1968-2003, p. 49
- ^ https://unpo.org/article/14533
- ^ https://www.reuters.com/?edition-redirect=in
- ^ https://www.institutkurde.org/en/publications/bulletins/317.html
- ^ https://www.reuters.com/?edition-redirect=uk
- ^ https://www.bbc.com/news/world-middle-east-27828595
- ^ https://www.rudaw.net/english/middleeast/iraq/15122014
- ^ Ministry of Immigration and Integration of Denmark. p. 72. Retrieved 21 October 2020.
- Pages using infobox settlement with bad settlement type
- Pages using infobox settlement with no coordinates
- Pages using infobox settlement with unknown parameters
- خانەقین
- ناوەندەکانی قەزاکانی عێراق
- شوێنە ئاوەدانەکانی پارێزگای دیالە
- گوندەکانی سلێمانی
- شوێنە ئاوەدانەکانی پارێزگای سلێمانی
- گوندەکانی باشووری کوردستان
- جوگرافیای عێراق
- جوگرافیای باشووری کوردستان
- نیشتەجێبوونی کوردەکان لە عێراق