پەیمانی لۆزان

پەیمانی لۆزان
	سنورەکانی تورکیا بەپێی پەیماننامەی لۆزان.
ڕێکەوتی ئیمزاکردن	٢٤ی تەممووزی ١٩٢٣
Location	لۆزان, سویس
Condition	دوای پەسەندکردنی لەلایەن تورکیا و ھەرسێ لایەنی بەریتانیا، فەڕەنسا، ئیتاڵیا و ژاپۆن، پەیماننامەکە بۆ ئەو و دواتر بۆ ھەر واژۆکارێکی زیادە لە کاتی پەسەندکردن دەچێتە بواری جێبەجێکردنەوە.
Parties	کۆماری سێیەمی فەڕەنسا; ئیمپراتۆریەتیی بەریتانی; شانشینی ئیتاڵیا; ئیمپراتۆریەتیی ژاپۆن; شانشینی یۆنان; شانشینی ڕۆمانیا; تورکیا;
Depositary	کۆماری فەڕەنسا
Language	فەڕەنسی
	Treaty of Lausanne at Wikisource

پەیمانی لۆزان (بە فەڕەنسی: Traité de Lausanne) پەیماننامەیەکی ئاشتییە کە لە کاتی کۆنفرانسی لۆزان لە ساڵانی ١٩٢۲-١٩٢٣ دانوستان لەسەر کراوە و لە کۆشکی ڕوومین،^[١] ^[٢] لە شاری لۆزان، سویسڕا، لە ٢٤ی تەممووزی ١٩٢٣دا واژۆ کرا.^[٣] ئەم پەیماننامەیە بە فەرمی ئەو ململانێیەی یەکلایی کردەوە کە لە سەرەتادا لەنێوان ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی و کۆماری فەڕەنسی ھاوپەیمان و بەریتانیا و شانشینی ئیتاڵیا و ئیمپراتۆریەتیی ژاپۆن و شانشینی یۆنان و شانشینی یوگۆسلاڤیا و شانشینی ڕۆمانیا لە سەرەتای جەنگی جیھانییەوە ھەبووە.^[٤] دەقی ڕەسەنی پەیماننامەکە بە زمانی فەرەنسییە.^[٤] پەیمانەکە دەرئەنجامی ھەوڵی دووەمی ئاشتی بوو دوای پەیماننامەی شکستخواردوو و پەسەندنەکراوی سیڤەر کە ئامانجی دابەشکردنی خاکەکانی عوسمانی بوو. پەیماننامەی پێشووتر لە ساڵی ١٩٢٠ واژۆ کرابوو، بەڵام دواتر لەلایەن بزوتنەوەی نیشتمانیی تورکیاوە ڕەتکرایەوە بۆ ھەڵوەشاندنەوەی پەیماننامەکە خەباتیان کرد. لە ئەنجامی جەنگی نێوان یۆنان و تورکیا ، ئیزمیر وەرگیرایەوە و ئاگربەستی مودانیا لە تشرینی یەکەمی ١٩٢٢ ڕاگەیەندرا.^[٥] ^[٤] لەم کۆنگرەیەدا گەلێک بابەتی تایبەت بە کێشە ناوچەیی و ڕامیارییەکان و چارەسەرکردنی کێشەی موسڵ و سیستەمی تەنکە دەریایییەکان و کێشەی سیستەمی مافی بێگانە و کێشە ئابووری و دارایییەکانی وەک قەرزی گشتی عوسمانی و پاراستنی بەرژەوەندیی ئابووریی بێگانە خرانە بەر باس و گفتوگۆ. کۆنگرەی لۆزان کە پەیمانی لۆزانی لێ کەوتەوە، زەبرێکی کاریگەری لە بابەتی کورد و کێشە ڕەواکەیدا و نەیھێشت ئاوات و داخوازییەکانی کورد بەپێی پەیمانی سیڤەر بێتە دی. لە ڕاستیدا لە هیچ بەشێکی ئەم پەیمانەدا هیچ ناوێک لە گەلێک بە ناو کورد نەهاتووە. دەقەکانی پەیماننامەکە لە چەندین شوێندا خەڵکی وڵاتی تورکیا بە تورک ناو دەبات وەک بڵێی هیچ نەتەوەیەکی دیکە لەو وڵاتەدا نییە.

سەرکردە بەشداربووەکان

چاودێرەکان:

جۆزەف گروو، نوێنەری ئەمریکا لە سویسڕا.

بەشەکانی ڕێککەوتننامەکە

پەیمانی لۆزان ١٤٣ پەیمانی لەخۆ گرتبوو کە دابەشکرابوون بەسەر چەند بەشێکی سەرەکیدا، لەوانە گەرووی تورکیا، کە دواتر بە پەیمانی مۆنترۆک لە ساڵی ١٩٣٦ ھەموار کرایەوە، ھەڵوەشاندنەوەی بەڵێننامەکان بە شێوەی ئاڵوگۆڕ، ھەروەھا ئاڵوگۆڕی دانیشتووان لەنێوان یۆنان و تورکیا، و ئەو ڕێککەوتنە ھاوبەشانەی کە لەنێوان ھەردوو لایەن واژۆ کراون، و ئەوانی تر. لە مەرجەکانی پەیماننامەکەدا سەربەخۆیی تورکیا و دیاریکردنی سنوورەکانی، ھەروەھا پاراستنی کەمینە خاچھەڵگرە ئۆرتۆدۆکسەکانی یۆنان لە تورکیا، و پاراستنی کەمینە موسڵمانەکان لە یۆناندا، ھەندێکیان لەم بەشانەدان:^[٦] هەروەها تورکیا وازی لە قەرەبووی خەساری شەڕی یۆنان هێنا و زلھێزەکان بەڵێنیان دا کوشتنی ئەرمەنییەکان و یۆناییەکان وەک کۆمەڵکوژی بە فەرمی نەناسن. لۆزان بەوردی سنوورەکانی نێوان تورکیا و یۆنانی دیاری کرد بەڵام سنوورەکانی تورکیا لەگەڵ سووریا و عێراق دواخرا. قەرزەکانی ئیمپراتۆری عوسمانی بەسەر ئەو وڵاتانەی درووست بوو لە خاکی عوسمانی دابەش کرا، هەموو ئەم قەرزانە سوویان لەسەر بوو بەڵام تورکیا لە دانەوەی ئەم سووە بەخشرا. پەیماننامەی لۆزان تورکیای خستە نێو ئەو وڵاتە دێمۆکراتیکانەی جیهانەوە کە پەیماننامەیان بۆ مادە هۆشبەرەکان، ڕێگە ئاوییەکان، بابەتی پۆرنۆگرافی، تەلەگرافی بێتەل، ئەلکول و هتد واژۆ کردبوو. تورکیا بەڵێنی دا ڕێگە تڕانزیتییەکان بە ئازادی بهێڵێتەوە، ڕێز لە گۆڕی کوژراوەکانی شەڕ بگرێت و ڕێگە بۆ ئەو کەسانە خۆش بکات کە دەیانەوێ بۆ زیارەتی حەج بچنە شاری مەککە. هەموو وڵاتە بەشداربووەکانی لۆزانیش بەڵێنیان دا دیلەکانی سەردەمی شەڕ بگەڕێننەوە بۆ وڵاتەکانی خۆیان. بەپێی لۆزان ئەو کەسانەی بەهۆی دابەش بوونی ڕۆژهەڵاتی ناوین ئاوارە بووبوون دەیانتوانی سکاڵا بکەن تا ناسنامەی ئەو وڵاتەی پێیان خۆشە وەربگرن. جێی ئاماژەیە ژنە خێزاندارەکان بۆ وەرگرتنی ناسنامەی هەر وڵاتێک دەبوا گوێڕایەڵی هاوسەرەکەیان بن.

بەشەکانی ڕێککەوتننامەی لۆزان^[٧]
	بەشەکان	Sections
	پێشەکی
بەشی I	بڕگە سیاسییەکان
بەشی II	بڕگە دارایییەکان
بەشی III.	بڕگە ئابوورییەکان
بەشی IV	گەیاندن و پرسە پاکسازییەکان
بەشی V.	دابینکارییە جیاجیاکان
بەشی IV.	ڕێککەوتنی ڕێزگرتن لە مەرجەکانی نیشتەجێبوون و کار و دەسەڵات
بەشی V	ڕێککەوتنی بازاڕ
بەشی VI	ڕێککەوتن لەسەر ئاڵوگۆڕی ھاوڵاتی تورکی و یۆنانی
بەشی VII	ڕێککەوتنی نێوان یۆنان و تورکیا ڕێزگرتنی قەرەبووکردنەوەی دوولایەنەی ھاوڵاتیان و گۆڕینەوەی گیراوانی شەڕ.
بەشی VIII	جاڕنامە دەربارەی دەرکردنی لێبوردنی گشتی
بەشی IX	جاڕنامە دەربارەی موڵکی موسڵمانانی ناو یۆنان
بەشی X	جاڕنامە دەربارەی مەسەلە پاکسازییەکانی ناو تورکیا
بەشی XI	جاڕنامە دەربارەی بەڕێوەبردنی دادپەروەری لە تورکیا
بەشی XII	پرۆتۆکۆلی دابینکردنی ھەندێ دانپیانان دەربارەی دەوڵەتی عوسمانی

پرسە دڕکاوییەکان و بەرژەوەندییە تێکەڵاوەکان

پەیمانی لۆزان لە چل و سێ و سەد بڕگە پێک ھاتووە کە لە چەند بەشی سەرەکیدا نووسراوە: کۆنفرانسی گەرووەکانی تورکیا، ئاڵوگۆڕکردنی ھەڵوەشاندنەوەی بەڵێننامەکان، ئاڵوگۆڕی دانیشتووان لەنێوان یۆنان و تورکیا، ڕێککەوتنەکان، نامە پێویستەکان، لە مەرجەکانی پەیماننامەکەدا سەربەخۆییی تورکیا لە پلەی یەکەمدا و دیاریکردنی سنوورەکانی وەک پێشتر. مادەکانی ٣٧ تا ٤٥ لە ڕێککەوتنی لۆزان گرنگترینیان بوون، چونکە باسیان لە مافی کەمینەکان دەکرد لەناو ئیمپراتۆریەتیی عوسمانیدا، لە ماددەی ٣٧دا ھاتووە: «میری تورکیا مافی دەرکردنی ھەر بڕیارێکی ھەیە کە نەگونجا لەگەڵ بڕیار و بەرژەوەندییەکانیدا».

پرسی کەمینەکان لە پەیماننامەی لۆزاندا

بەپێی ماددەی ٣٨: «میری تورکیا بەڵێن دەدات بەرگری لە ماف و خاوەندارێتی و ئازادیی ھاووڵاتیانی تورکیا بکات بەبێ ڕەچاوکردنی زمان و ڕەگەز و ئایین».

لە ماددەی ٣٩ زیاتر دەڵێت: «میری تورکیا نابێت ڕێگری لە ھیچ کەسێک بکات کە ملکەچی سەروەری تورکیا بێت». دەتوانن بەشداری ھەر چالاکییەکی ئایینی، بازرگانی، ڕۆژنامەوانی، یان ڕامیاری بکەن.

«لە پەیمانی لۆزاندا باسی کورد و کوردستان نەکراوە، باسی ئەرمەنەکانیش نەکراوە، تەنانەت باسی پەیمانی سیڤەریش نەکراوە، بەڵام ناوەڕۆکی پەیمانی سیڤەر ھەڵدەوەشێتەوە بۆ نموونە لە پەیمانی لۆزاندا کورد وەک نەتەوە یان تەنانەت وەک کەمینەیەکی بچووک لە تورکیا دانپێدانراو نییە. خاڵێک ئەوەیە کە تورکیا دەبێ مافی زمانەوانی و ھەروەھا مافی کەمینەکانی جگە لە موسڵمانان دابین بکات. لۆزان وەک ئەوە باسی کوردی کردووە وەک ئەوەی کە نەبێت، تەنانەت ئەرمەنەکان ھەلومەرجیان باشتر بووە، چونکە ئەوان وەکوو کەمینەیەکی ئایینی لە تورکیا دانیان پێدانراوە و ناویان نەھاتووە، بەڵام وەکوو کەمینەیەک دانیان پێدانراوە.».^[٨]

ڕەخنە لە پەیماننامەکە

نووسەری تورک «کادر میسر ئۆغڵو» پەڕتووکێکی بە ناوی «پەیمانی لۆزان سەرکەوتن یان خزمەت؟» لەوێدا ڕەخنە لە پەیماننامەکە و ئەو کەسانە دەگرێت کە لەلایەنی تورکەوە سەرپەرشتی نووسینەکەی کردووە، بەو پێیەی پێی وایە تورکەکان بە پابەندبوونیان بە ئەرکەکانی پەیمانی لۆزان، دەستبەرداری سەرکردایەتیی موسڵمانان و جیھانی ئیسلامی بوون، و پارچە زەوییەکی بچووکیان لە بەرامبەردا پەسەند کردووە.^[٩] ئەمە لە دۆخێکدایە کە مەرجی زلھێزەکان بۆ دانیشتن لەگەڵ تورکیا ئەوە بوو لەو وڵاتەدا حکومەتێکی سێکۆلار دابمەزرێت.

ئەمانەش ببینە

پەیمانی سیڤەر

سەرچاوەکان

^ «Palais de Rumine». www.lonelyplanet.com (بە ئینگلیزی). لە ڕەسەنەکە لە ١٤ی ئەیلوولی ٢٠١٨ ئەرشیڤ کراوە. لە ٦ی ئەیلوولی ٢٠١٨ ھێنراوە.
^ «Palais de Rumine & Musée cantonal des Beaux-Arts». MySwitzerland.com (بە ئینگلیزی). لە ٦ی ئەیلوولی ٢٠١٨ ھێنراوە.
^ Xypolia، Ilia (2021). «Imperial Bending of Rules: The British Empire, the Treaty of Lausanne, and Cypriot Immigration to Turkey». Diplomacy & Statecraft. 32 (4): 674–691. doi:10.1080/09592296.2021.1996711. لە 14 January 2023 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە 19 April 2022 ھێنراوە. {{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |archive-date= (یارمەتی)
^ ^ئ ^ا ^ب Treaty of Peace with Turkey signed at Lausanne، Lausanne, Switzerland، 24 July 1923، لە ڕەسەنەکە لە 12 January 2013 ئەرشیڤ کراوە، لە 28 November 2012 ھێنراوە {{citation}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date=، |date=، و |archive-date= (یارمەتی)
^ «Armistice of Mudanya». لە ٢ی شوباتی ٢٠٢١ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ١٧ی تشرینی دووەمی ٢٠٢١ ھێنراوە.
^ https://web.archive.org/web/20210319181331/https://eipss-eg.org/%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%B5-%D8%A7%D9%84%D9%83%D8%A7%D9%85%D9%84-%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%87%D8%AF%D8%A9-%D9%84%D9%88%D8%B2%D8%A7%D9%86-1923/
^ «Treaty Summary».
^ https://www.kurdiu.org/ku/b/517350
^ http://kadirmisiroglu.com/?option=com_content&view=article&id=52:lozan-zafer-mi-hezimet-mi-3-cild&catid=18:eserleri&Itemid=27

[1] «Palais de Rumine». www.lonelyplanet.com (بە ئینگلیزی). لە ڕەسەنەکە لە ١٤ی ئەیلوولی ٢٠١٨ ئەرشیڤ کراوە. لە ٦ی ئەیلوولی ٢٠١٨ ھێنراوە.

[2] «Palais de Rumine & Musée cantonal des Beaux-Arts». MySwitzerland.com (بە ئینگلیزی). لە ٦ی ئەیلوولی ٢٠١٨ ھێنراوە.

[3] Xypolia، Ilia (2021). «Imperial Bending of Rules: The British Empire, the Treaty of Lausanne, and Cypriot Immigration to Turkey». Diplomacy & Statecraft. 32 (4): 674–691. doi:10.1080/09592296.2021.1996711. لە 14 January 2023 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە 19 April 2022 ھێنراوە. {{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |archive-date= (یارمەتی)

[Treaty2-4] ئ ^ا ^ب Treaty of Peace with Turkey signed at Lausanne، Lausanne, Switzerland، 24 July 1923، لە ڕەسەنەکە لە 12 January 2013 ئەرشیڤ کراوە، لە 28 November 2012 ھێنراوە {{citation}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date=، |date=، و |archive-date= (یارمەتی)

[5] «Armistice of Mudanya». لە ٢ی شوباتی ٢٠٢١ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ١٧ی تشرینی دووەمی ٢٠٢١ ھێنراوە.

[6] ttps://web.archive.org/web/20210319181331/https://eipss-eg.org/%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%B5-%D8%A7%D9%84%D9%83%D8%A7%D9%85%D9%84-%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%87%D8%AF%D8%A9-%D9%84%D9%88%D8%B2%D8%A7%D9%86-1923/

[7] «Treaty Summary».

[8] ttps://www.kurdiu.org/ku/b/517350

[9] ttp://kadirmisiroglu.com/?option=com_content&view=article&id=52:lozan-zafer-mi-hezimet-mi-3-cild&catid=18:eserleri&Itemid=27

[١]

[٢]

[٣]

[٤]

[٥]

[٦]

[٧]

[٨]

[٩]