ئۆرتۆدۆکس
ئۆرتۆدۆکس لە ڕەگی یۆنانی ορθοδοξος (ορθοδοξος) (لە یۆنانی کۆن:ὀρθοδοξία)[١][٢] بە واتای «ئاینی ڕاست»، «باوەڕی ڕاست»یان «خاوەنی بیروڕای ڕاست» دێت. لە پێناسەی بیروباوەڕی ئایینیدا، ئەم دەستەواژەیە ئاماژەیە بۆ بنەما دروستەکانی بیروباوەڕ و شوێنکەوتووانی، ھەروەھا دژایەتی بیروباوەڕی ھێتێرۆدۆکس (بە بیروباوەڕی زاھیدییەوە) و شوێنکەوتووانی دەکات.
سووربوون لەسەر بیروباوەڕێکی دروست یان قبوڵکراو بە تایبەت لە ئایین.[٣]
ئۆرتۆدۆکسی لە ئایینی مەسیحیدا ئاماژەیە بۆ قبوڵکردنی عەقیدەکان وەک لەلایەن ئایینی جۆراوجۆر و ئەنجومەنە ئیکۆمێنیکییەکانەوە لە کۆتایییەکانی دێرین پێناسە کراوە، بەڵام کەنیسەی جیاواز عەقیدە و ئەنجومەنی جیاواز قبوڵ دەکەن. ئەم جۆرە ناکۆکییانە بە ھۆکاری زۆر دروست بووە، لەوانەش بەربەستی زمان و کەلتووری.
لە ھەندێک وڵاتی ئینگلیزی زماندا، ئەو جوولەکانەی کە پابەندن بە ھەموو ئەو نەریت و فەرمانانەی کە لە تەلموددا ھاتووە، زۆرجار پێیان دەوترێت جوولەکەگەرایی ئۆرتۆدۆکس.
مەسیحییەتی ئۆرتۆدۆکسی ڕۆژھەڵات و یان کەنیسەی ئۆرتۆدۆکسی ڕۆژھەڵات ھەندێک جار بە «ئۆرتۆدۆکسی» کورت دەکرێنەوە.
ھەندێک جار بە ئیسلامی سوننە بە «ئیسلامی ئۆرتۆدۆکس» ناودەبرێت.
ئایینەکان[دەستکاری]
ئایینی بوودا[دەستکاری]
گاوتاما بوودا بە ئیدانەکردنی تەنھا وابەستەبوون بە کتێبە پیرۆزەکان یان بنەما دۆگماتیکییەکان ناسراوە، وەک لە کالاما سوتادا باسکراوە.[٤] جگە لەوەش، قوتابخانەی تێراڤادای ئایینی بوودا لە نزیکەوە بەدواداچوون بۆ دەقە ئایینییەکانی پالی (تریپیتاکا) و شرۆڤەکانی وەک ڤیسودیماگا دەکات. لێرەوە قوتابخانەی تێراڤادا بە ئۆرتۆدۆکسترین قوتابخانەی ئایینی بوودا دادەنرا، چونکە بە زۆر کۆنەپەرست ناسرابوو، بە تایبەت لە دیسیپلین و پراکتیکی ڤینایادا.
ئایینی مەسیحی[دەستکاری]
ئەم وشەیە بۆ یەکەمجار لە ئایینی مەسیحی سەدەی یەکەمی زایینی لەلایەن باوکی ڕۆحانییە یۆنانییەکانەوە بەکارھاتووە. بەو پێیەی نزیکەی ھەموو گرووپە مەسیحییەکان بیروباوەڕی ئایینی خۆیان بە ڕاست دەزانن، مانای وشەی «ئۆرتۆدۆکسی» لە حاڵەتێکی دیاریکراودا تەنیا بە لێکۆڵینەوە لەو چوارچێوەیەی کە تێیدا بەکارھاتووە دەتوانرێت دیاری بکرێت.
لە بەکارھێنانی کلاسیکی مەسیحیدا، زاراوەی ئۆرتۆدۆکسی ئاماژەیە بۆ ئەو کۆمەڵە عەقیدانەی کە مەسیحییەکانی سەرەتایی باوەڕیان پێدەکرد. زنجیرەیەک لە چەندین ئەنجومەنی مەسیحی لە ماوەی چەند سەدەیەکدا بەڕێوەچوو بۆ بە فەرمیکردنی ئەم فێرکردنانە. گرنگترینی ئەم بڕیارە سەرەتاییانە لە نێوان عەقیدەی ھاوجەوھەریی ئەتاناسیۆسی ئەسکەندەرییە و ستاتیۆسی ئەنتیکیا (کە بوو بە سێیەم) و عەقیدەی گۆڕینی ڕوخسار یان ئەنۆمیانیزم و ئاریانیزمی یوسبیۆسی نیکۆمیدیا بوو. عەقیدەی ھۆمۆسی کە بە یاساکانی ئەنجومەنی ئەفسوس (٤٣١ی زایینی) عیسای بە ھەردوو خودا و مرۆڤ پێناسە کردووە، لە کڵێسادا زاڵ بووە و لە زۆربەی کۆنتێکستە مەسیحییەکاندا بە ئۆرتۆدۆکس ناودەبرێت، چونکە بۆچوونەکەی پێشووتر بووە. باوکانی کەنیسەی مەسیحی و لەم ئەنجومەنانەدا پەسەند کرا. (کەمینەیەکی مەسیحییە غەیرە سێ لایەنە یان سێ کەسییەکان ناڕەزایەتیان دەربڕی بەرامبەر بە بەکارھێنانی زاراوەی ئۆرتۆدۆکس بۆ گرووپەکەی تر)
دوای دابەشبوونی گەورەی ساڵی ١٠٥٤، جیابوونەوەی ڕۆژھەڵات و ڕۆژاوا، ھەردوو کەنیسەی مەسیحی ڕۆژاوا و کەنیسەی ئۆرتۆدۆکسی ڕۆژھەڵات بەردەوام بوون لە خۆیان بە تەنیا ئۆرتۆدۆکس و کاسۆلیک دەزانن. ئابین لە کتێبی «لەبارەی ئایینی ڕاستەقینە» دا نووسیویەتی: «ئاین تەنھا لەنێو ئەو کەسانەدا دەگەڕێت کە پێیان دەوترێت مەسیحی کاسۆلیک یان ئۆرتۆدۆکس، واتە پارێزەری ڕاستی و شوێنکەوتووی ڕاستی». وردە وردە بە ناوی «کاسۆلیک» دەناسرێتەوە، خەڵکی ئەورووپای ڕۆژاواش وردە وردە ناوی «ئۆرتۆدۆکس»یان بە کەنیسەی ڕۆژھەڵاتەوە گرێدا (لە ھەندێک زماندا مەرج نییە ناوی «کاسۆلیک» بە کەنیسەی ڕۆژاواوە بناسرێتەوە). ئەمەش بەھۆی ئەو ڕاستییەوە بوو کە ھەردوو سەدەی کاسۆلیکی و ئۆرتۆدۆکس وەک سیفاتی پەرستگا لە سەرەتای سەدەی دووەم و چوارەمدا بە ڕێککەوت بەکاردەھێنران.
ئەم وشەیە لە نازناوی فەرمی کەنیسەی یۆنانی کە بە کەنیسەی ئۆرتۆدۆکسی ڕۆژھەڵات ناسراوە و کەنیسەکانی دیکەی پەیوەست بەو کەنیسەیە بەکارھاتووە. ھەروەھا وشەی ئۆرتۆدۆکس لە ناونیشانی ژمارەیەک کەنیسەی بچووکتری ڕۆژھەڵاتدا ھاتووە کە لە سەدەی پێنجەمدا لە جیھانی مەسیحی جیابوونەوە لە ئەنجامی " مشتومڕی مۆنۆفیزی " (ئەو باوەڕەی کە مەسیح یەک جەوھەری ھەیە) و مەزھەبێکی نوێی دروست کردووە بۆ خۆیان. پێویستە ئاماژە بەوە بکرێت کە ھەندێک لە مەسیحییەکان پێیان وایە عیسا مەسیح دوو سروشتی ئاسمانی و مرۆڤی ھەیە، ھەندێکی تر پێیان وایە عیسا مەسیح ھەرچەندە لە کاتی لەدایکبوون و لە کاتی ژیان و لە کاتی مردندا جەستەی مرۆڤی ھەبووە، بەڵام ھێشتا یەک سروشت ھەیە، بەھەشت بەرەکەتی پێبەخشراوە.
ھەروەھا لە لقی پرۆتستانتیزمدا، ئۆرتۆدۆکسی بە لقێکی ئەم ئایینە ناودەبرێت کە لە لێکدانەوەی کتێبی پیرۆزدا بە تەواوی کۆنەپەرستانە. زاراوەی ئۆرتۆدۆکسی ئینجیلی یان ئۆرتۆدۆکسی ئینجیلی بە گشتی بۆ ئەو مەسیحییە پرۆتستانتانە بەکاردەھێنرێت کە پێداگری لەسەر ڕەوایەتی تەواوی مانای وشەیی کتێبی پیرۆز و ھەڵە نەبوونەکەی دەکەن.
جوولەکە[دەستکاری]
لە ئایینی جوولەکەدا ئایینی جوولەکە ئۆرتۆدۆکس نازناوی کۆمەڵێک جوولەکەکانە کە بە توندی پەیڕەوی لە نەریتە کۆنەکان دەکەن لە ڕووی بیروباوەڕ و پراکتیزە ئایینییەکانەوە. بەم پێیە جوولەکەگەرایی ئۆرتۆدۆکس بۆچوونە مۆدێرنەکانی ئۆرتۆدۆکسی مۆدێرن ڕەتدەکاتەوە. جوولەکەگەرایی چاکسازی پێی وایە کە کتێبی پیرۆز و دەقە پیرۆزەکانی تری جوولەکە نەک تەنھا بنەما ئەخلاقییە ئەبەدییەکان لەخۆدەگرێت، بەڵکو لێکدانەوەکانیش لەخۆدەگرن کە لەگەڵ کات و کولتووردا گونجاون و ڕەنگە بە تێپەڕبوونی کات بە شێوەیەکی شەرعی فڕێ بدرێن؛ بۆیە لە ڕوانگەی جوولەکەکانی ئۆرتۆدۆکسەوە، یاسای شەریعەت نەگۆڕە و ئەم یاسایە تاکە پێوەری باوەڕ و پابەندبوونی ئایینییە.
ئیسلام[دەستکاری]
ھەروەھا زاراوەی ئۆرتۆدۆکسی بۆ جیاکردنەوەی بنەماکانی ئیسلامی سەرەتایی لە فێرکارییەکانی وەک فێرکارییەکانی موعتەزیلە بەکاردێت.
ئایینی ھیندۆسی[دەستکاری]
ئایینەکانی تر[دەستکاری]
ئۆرتۆدۆکسی کۆمیتیک مەزھەبێکی دوورەپەرێزییە، کە دووبارە بنیاتنانەوەی چاکسازیکراوی شیرکی میسرییە بۆ شوێنکەوتوانی مۆدێرن، ئیدیعای ڕەچەڵەکی ڕۆحی لە ئایینی میسری کۆنەوە دەکات.
نائایینی[دەستکاری]
بە مانای نائایینی، ئەو بۆچوونانەی کە لەلایەن گرووپێکی یەکدەنگەوە پەسەند دەکرێن یان لەلایەن کۆمەڵگاوە لە بوارێکی لێکۆڵینەوەدا قبوڵ دەکرێن، پێیان دەوترێت ئۆرتۆدۆکس.
لە دەرەوەی چوارچێوەی ئایین، زۆرجار زاراوەی "ئۆرتۆدۆکسی" بەکاردێت بۆ ئاماژەکردن بە ھەر بیروباوەڕێک یان کۆمەڵێک بیروباوەڕ کە لە ھەندێک چوارچێوەیدا بە ھاوبەشی ھەڵگیراون، بە تایبەت کاتێک ئەم بنەمایانە، کە ڕەنگە بە "دۆگما " ناویان ببرێت، تەحەدا دەکرێن. بەم مانایە، ئەم زاراوەیە واتایەکی سووک و سووکایەتیپێکردنی ھەیە.
چەمکە پەیوەندیدارەکان[دەستکاری]
ئۆرتۆدۆکسی دژایەتی "ھێتێرۆدۆکس" ("فێرکارییەکانی تر")یان "بیدعەی ئایینی" دەکات. ئەوانەی بە دانپێدانان بە عەقیدەی ئۆرتۆدۆکسی لادەدەن، پێیان دەوترێت درۆ و زاھید، لەکاتێکدا ئەوانەی لە جەستەی سەرەکی باوەڕداران جیا دەبنەوە، ڕەنگە بەبێ ئەوەی ئیعتیراف بە بیروباوەڕی زاھید بکەن، پێیان دەوترێت جیابوونەوە.
سەرچاوەکان[دەستکاری]
- ^ "Perseus Digital Greek Word Study Tool". www.perseus.tufts.edu. Retrieved 2019-12-03.
- ^ داڕێژە:OEtymD
- ^ "orthodox." Dictionary.com. The American Heritage Dictionary of the English Language (4th ed.) Houghton-Mifflin Company. 2004. Retrieved March 03, 2008.
- ^ "Kalama Sutta: To the Kalamas". Access to Insight (بە ئینگلیزی). Barre Center for Buddhist Studies. Retrieved 2018-03-14.