نزار ڕەیان

نزار ڕەیان
پەڕگە:Nizar Rayyan AFP.jpg
Rayan at a press conference 23 September 2005 in غەززە. (AFP)
سەرکرد لە حەماس
پێشینە	ئەحمەد یاسین
وردەکاریی تاکەکەسی
لەدایکبوون	(1959-03-06) 06ی ئازاری 1959 جەبالیا، کەرتی غەززە
مردن	١ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٩(٢٠٠٩-٠١-٠١) (٤٩ ساڵ ژیاوە) جەبالیا، کەرتی غەززە
نەتەوە	فەلەستینی
پارتی سیاسی	حەماس
ھاوسەر(ەکان)	چوار ژن
منداڵ(ەکان)	12
خوێندن لە	زانکۆی ئیمام محەممەد کوڕی عەبدولوەھاب، Omdurman Islamic University, زانکۆی ئوردن
پیشە	مامۆستای قانوونی ئیسلامی
ئایین	ئیسلام

نزار ڕەیان (بە عەرەبی: نزار ريان ٦ی ئازاری ١٩٥٩ – ١ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٩) سەرکردەیەکی پلە باڵای بزووتنەوەی حەماس بووە کە وەک پەیوەندی نێوان سەرکردایەتی سیاسی ڕێکخراوی فەلەستینی و باڵە سەربازییەکەی بووە. ھەروەھا پرۆفیسۆری یاسای ئیسلامی بووە، دوای مردنی شێخ ئەحمەد یاسین لە ساڵی ٢٠٠٤ بووەتە پیاوی ئایینی باڵای ئیسلامی لەناو حەماس. ڕەیان لە نێوان ساڵانی ١٩٩٤ بۆ ٢٠٠٤ پەرەپێدەرێکی بەھێزی تەقینەوە خۆکوژییەکان بوو بۆ سەر ئیسرائیل و کوڕەکەی لە یەکێک لەو ئەرکانەدا خۆی کوشت. ڕەیان و زۆربەی خێزانەکەی لە ھێرشێکی ئاسمانی ئیسرائیلدا لە کاتی شەڕی غەززەدا کوژران.

ژیانی کەسی

ڕەیان لە ٦ی ئازاری ١٩٥٩ لە شاری جەبەلیای کەرتی غەززە لەدایک بووە. لە ساڵی ١٩٨٢ بڕوانامەی بەکالۆریۆسی لە ئیلاھیات و خوێندنی ئایینی لە زانکۆی ئیسلامی ئیمام محەممەدی کوڕی سعودی لە ڕیازی سعودیە وەرگرتووە. لەو کاتەی لەوێ بوو لەژێر کاریگەری وەھابیزم و سەلەفیزمدا بوو. پاشان لە زانکۆی ئوردن لە عەممان خوێندوویەتی و لە ساڵی ١٩٩٠ بڕوانامەی ماستەری ماستەر بە پلەی یەکەم وەرگرتووە. لە ساڵی ١٩٩٤ ڕەیان دکتۆرای لە خوێندنی ئیسلامی لە زانکۆی ئیسلامی ئۆمدورمان لە ئۆمدورمان لە سودان تەواو کردووە. دیزەرتەیشنەکەی بە ناوی داھاتووی ئیسلام: شیکاری بابەتیی.

دوای خوێندن، ڕەیان گەڕایەوە غەززە و لە چەند مزگەوتێکدا وەک ئیمام دامەزرا، مزگەوتی عیماد عەقیلی جەبەلییە (کە بە «مزگەوتی شەھیدان»یش ناسراوە) لەنێویاندا بوو. دواتر بووەتە مامۆستای یاسای ئیسلامی لە زانکۆی ئیسلامی غەززە. ڕەیان دەسەڵاتدارێکی پێشەنگ بوو لەسەر فەرموودە (وتەکانی پێغەمبەری ئیسلامی محمد)، کتێبخانەیەکی پێنج ھەزار کتێبی لە ماڵەکەی خۆیدا کۆکردەوە. سەرچاوەیەکی ھەواڵگری ئیسرائیل ڕەیانی بە نەیارێکی سەرسەختی ئیسلامی شیعە وەسف کردووە، کە دژی ڕێگەدان بە ھەر جۆرە ئیسلامییەکی شیعە بووە بۆ دامەزراندنی پێگەیەک لە غەززە و کەناری ڕۆژاوا.

لە کۆتاییدا بەپێی ھەواڵێکی ڕۆژنامەی ئۆرشەلیم پۆست، ڕەیان بووە سەرکردەیەکی گرنگ لە حەماس، بەتایبەتی سەرکردەیەکی ئیسلامی باڵی سەربازی حەماس، و بەردەوام لەگەڵ میلیشیاکانی حەماس دەورییەی دەدا دوای پێشکەشکردنی وانە لە زانکۆی ئیسلامی. دەتوانین بڵێین کە بووەتە دەسەڵاتی پێشەنگی ڕۆحانیی حەماس دوای ئەوەی لە ساڵی ٢٠٠٤دا ھێرشێکی ئاسمانی ئیسرائیل شێخ ئەحمەد یاسینی کوشت.

ڕەیان لەگەڵ حەماس و جیھادی ئیسلامی فەلەستین بە توندی دەستیان کرد بە داکۆکیکردن لە تەقینەوە خۆکوژییەکان کە لە ساڵی ١٩٩٤ دژی ئیسرائیل ئەنجام بدرێت. بەپێی وتەی کریس ھێدجس کە چاوپێکەوتنی لەگەڵدا کردووە، ڕەیان بەردەوام دەیگوت کە حەماس، «تەنھا دوای ئەوەی نوێژخوێنە فەلەستینییەکان لە مزگەوتێکی شاری ھێبرۆن لەلایەن دانیشتوویەکی جولەکە بەناوی باروچ گۆڵدشتاینەوە دەستیکردووە بە ئامانجگرتنی ھاوڵاتیانی مەدەنی ئیسرائیل».

لە ساڵی ٢٠٠١ ڕەیان کوڕە ٢٢ ساڵانەکەی نارد بۆ ئەرکێکی خۆکوژی، لەو ئەرکەدا گیانی لەدەستدا و دوو ئیسرائیلی لە شوێنی نیشتەجێبوونی پێشووی ئیسرائیل ئێلی سینای لە کەرتی غەززە کوشت. گوایە ڕەیان ھێرشەکەی بەندەری ئەشدۆدی ساڵی ٢٠٠٤ی ئاراستە کردووە کە بووە ھۆی کوژرانی دە کەس. حەماس لە ساڵی ٢٠٠٥ ھێرشە خۆکوژییەکانی دژی ئیسرائیل وەستاند، بەڵام ڕەیان بانگەشە بۆ نوێبوونەوەیان دەکرد دوای ئەوەی شەڕی غەززە لە ٢٠٠٨–٢٠٠٩ دەستیپێکرد.

ڕەیان یەکێک بوو لەو فەرماندە سەرەکیانەی کە سەرپەرشتی شەڕی غەززەی ساڵی ٢٠٠٧ی کرد، کە تێیدا حەماس فەتحی لە غەززە دەرکرد. ھێزە ئەمنییەکانی فەتح لە ڕووی سەربازییەوە شکستیان ھێنا و شەڕەکە بووە ھۆی گیانلەدەستدانی ١١٥ چەکدار و ٤٠٠ ھاووڵاتی مەدەنی. ھەردوو حەماس و فەتح لە کاتی شەڕ و پێکدادانەکاندا بە دڕندەیی و ئەشکەنجەدان تۆمەتبار کرابوون. بەپێی ڕۆژنامەی ئۆرشەلیم پۆست، ڕەیان «شانازی بەوە دەکات کە کەرتی غەززە 'پاککراوەتەوە' لە 'خائینەکان' 'عەلمانییەکان' و 'بریکارەکانی سی ئای ئەی' - ئەمەش ئاماژەیە بۆ عەباس و سەرۆکەکانی پێشووی ئاسایش و ھەواڵگری.» بە گوتەی وتەبێژی بزووتنەوەی حەماس، ئەگەری ئەوە ھەیە دەسەڵاتی نیشتمانی فەلەستین کە فەتح زاڵە، داوای لە ئیسرائیل کرد کە ڕەیان بکوژێت بەھۆی ڕۆڵی ڕەیان لە تێکھەڵچوونەکانی حەماس و فەتح. ئاماژەی بەوەشکردووە، ڕەیان یەکێک بووە لە ھۆکارە سەرەکییەکان کە زۆرێک لە پیاوەکانی مەحموود عەباس «شەوان بە ھیچ شێوەیەک باش نەخەوتن».

ڕەیان بە توندی دژی دەوڵەتی ئیسرائیل بوو. بەپێی نووسەری ئیسرائیلی-ئەمریکی جێفری گۆڵدبێرگ، لە سەردەمێکدا ڕای گەیاندووە، «ئیسلامی ڕاستەقینە ھەرگیز ڕێگە بە دەوڵەتێکی جولەکە نادات لە ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاستی عەرەبی و موسڵماندا بمێنێتەوە. ئیسرائیل مەحاڵە. ئەوە تاوانێکە دژی خودا». گۆڵدبێرگ ھەروەھا باسی لەوە کرد کە ڕەیان وتی پێی وایە جولەکەکان «گەلێکی نەفرەت لێکراو» ن کە ھەندێکیان لەلایەن خوای گەورەوە گۆڕدراون بۆ بەراز و مەیموون، و جوولەکەکان دەبێت پارە بدەن بۆ کوشتنی پێغەمبەرانی ئیسلام و "داخستنی [ئەوان]". گوێچکە بۆ پێغەمبەری خوا."

ڕەیان ھاوسەرگیری لەگەڵ چوار ژن کردووە کە ١٢ منداڵیان لەگەڵ بووە.

دەستبەسەرداگرتنی غەززە لەلایەن حەماس

دوابەدوای دەستبەسەرداگرتنی غەززەی حەماس لە ساڵی ٢٠٠٧، ڕەیان ڕای گەیاند "چەند سەعاتێکی تر سەردەمی عەلمانی لە غەززە بێ ئەوەی ئاسەواری بەجێبھێڵێت کۆتایی دێت… ئەمڕۆ بیدعە و لادان کۆتایی دێت. ئەمڕۆ ململانێی نێوان ئیسلام و بێباوەڕانی غەیرە موسڵمانە، و بە سەرکەوتنی ئیمان کۆتایی دێت”. ئاماژەی بەوەشکرد، بارەگای ھێزە ئەمنییەکانی PA لە غەززە دەگۆڕێت بۆ مزگەوت. دوابەدوای ئەو وتارە، ئەندامانی فەتح ترسێکی زۆریان دەربڕی لەوەی حەماس غەززە بگۆڕێت بۆ میرنشینێکی ئیسلامی لە شێوەی تاڵیبان بە پشتیوانی سەربازی ئێران و سوریا.

شەڕی غەززە

لە کاتی شەڕی غەززەدا زۆربەی سەرکردایەتی سیاسی حەماس چوونە ژێر زەوی، بەڵام سەرەڕای ئەوەی بەشێک نەبووە لە باڵی لیواکانی قاسم نزار خۆی لە ڕووی سەربازییەوە بەشداری لە ململانێکانەکەدا کردووە. لە چاوپێکەوتنێکدا ھەڵوێستی خۆی پاساو ھێنایەوە و وتی «بەخوا ئەگەر ھەڵیانکوتایە سەر ماڵەکەم ئایا تەنھا پێیان دەڵێم ئەندامی ئۆرگانی سیاسیم؟ ئەوان وڵاتەکەم داگیر دەکەن بۆیە ئەرکی منە شەڕیان لەگەڵ بکەم. خزمەتکردن لە سیاسەتدا بەو مانایە نییە کە ناتوانم بەرەنگاری ئەو کەسانە ببمەوە کە خۆیان بە زۆر بەسەر وڵاتەکەمدا دەبەن».

لەناوبردنی خێزان

فڕۆکەی ئێف ١٦ی ئیسرائیلی سەر بە فەوجەکانی ١٠٧ لە کاتی شەڕی غەززەدا خۆی بۆ ھەڵفڕین ئامادە دەکات

ڕەیان و ھەموو خێزانەکەی بە ھاوسەرەکانی و ھەموو منداڵەکانی کە لە ژیاندا مابوون لە یەکەمی کانوونی دووەمی ٢٠٠٩ لە کاتی شەڕی غەززەدا لە ھێرشێکی ھێزی ئاسمانی ئیسرائیلدا کوژران. ڕۆژێک پێش ھێرشەکە، ڕەیان بانگەشەی بۆ نوێکردنەوەی تەقینەوە خۆکوژییەکان کردبوو بۆ سەر ئیسرائیل و ڕای گەیاندبوو «تاکە زمانمان لەگەڵ جولەکەکان لە ڕێگەی بەرخۆدانی چەکداری و جیھادەوەیە». بۆمبێکی ٢٠٠٠ پاوند لەلایەن فڕۆکەیەکی جەنگی ئێف ١٦ی ئیسرائیلییەوە بەسەر ماڵەکەیدا کەوتە خوارەوە و ھەروەھا ٤ ھاوسەرەکەی (ھیام عبدرحمان ڕەیان، ٤٦ ساڵ؛ ئیمان خەلیل ڕەیان، ٤٦ ساڵ؛ نەوال ئیسماعیل ڕەیان، ٤٠ ساڵ؛ و شێرین سا) کوژران عید ڕەیان تەمەن ٢٥ ساڵ) و ١١ لە منداڵەکانیان (ئەسعەد، ٢ ساڵ؛ ئوسامە ئیبن زەید، ٣ ساڵ؛ عائیشە، ٣ ساڵ؛ ڕیم، ٤ ساڵ؛ میریام، ٥ ساڵ؛ حەلیمە، ٥ ساڵ؛ عەبدولڕەحمان، ٦ ساڵ؛ عەبدولقادر، ٦ ساڵ؛ ١٢؛ ئایا، ١٢ ساڵ؛ و غەسان، ١٦ ساڵ).

بە پێچەوانەی سەرکردەکانی دیکەی حەماسەوە کە مەترسی ئەوەیان لەسەرە لەلایەن ئیسرائیلەوە بکرێنە ئامانج، ڕەیان دوای ئەوەی یەکەم شەڕی غەززە لەگەڵ ئیسرائیل لە کۆتایییەکانی کانوونی دووەمی ٢٠٠٨ دەستیپێکرد، نەچووە ژێر زەمینی بە وتەی وتەبێژی بزووتنەوەی بزووتنەوەی حەماس، ھێزەکانی ئیدف و شین بێت بە پەیوەندیکردن بە تەلەفۆنەکەیەوە ھۆشدارییان داوەتە ڕەیان کە ھێرش بۆ سەر ماڵەکەی نزیکە. وتەبێژی سەربازی ئیسرائیل کە چاوپێکەوتنی لەگەڵ ڕۆژنامەی ئینتەرناشناڵ ھیرالد تریبیون ئەنجامداوە «نەیتوانی وردەکارییەکان بدات و دیاری بکات کە ئایا خێزانەکەی ڕەیان ئاگادارکراونەتەوە یان نا».

سەرچاوە ئەمنییەکانی ئیسرائیل ڕەیانگەیاندووە کە ماڵی ڕەیان، لە کاتی ھێرشەکەدا، کۆگایەکی تەقەمەنی و ناوەندی پەیوەندییەکان بووە، و کردنەوەی تونێلێکی تێدابووە. ھەروەھا سەرچاوەکان ڕەیانگەیاندووە کە کۆگایەکی چەک لە ماڵەکەدا ڕاستەوخۆ دوای ھێرشە ئاسمانییەکە چەندین تەقینەوەی لاوەکی لێکەوتووەتەوە. ڕۆژنامەی نیویۆرک دەیلی نیووز لە لێدوانێکدا ڕای گەیاندووە کە ڕەیان «منداڵەکانی کردووەتە قوربانی - لە ھەوڵێکی بێھودەدا بۆ پاراستنی بنکەیەکی چەک لە ژێر ماڵەکەیدا». بەرپرسانی یاسایی ھێزە ئەمنییەکانی ئیسرائیل ھێرشکردنە سەر ئەو ماڵانەی کە بۆ ھەڵگرتنی چەک بەکاردەھێنرێن، کاتێک ھۆشدارییەکی تەواو دەدرێت بە دانیشتووان، بە کەوتنە سنووری یاسا نێودەوڵەتییەکان و کردەوەیەکی شەڕی شەرعی دەزانن. بەڵام بە بۆچوونی ب'تسلێم (ناوەندی ئیسرائیل بۆ زانیاری مافەکانی مرۆڤ لە ناوچە داگیرکراوەکان)، تەنانەت ئەگەر ئەو تۆمەتەی ئیسرائیل کە ماڵی ڕەیان کۆگای چەک بووە، ڕاستیش بووبێت، ئەوا ئەو ژمارە زۆرەی ژیانی خەڵکی مەدەنی کە گیراوە، ھێرشەکەی کردە «ئە.» پێشێلکارییەکی گەورەی یاسای مرۆیی نێودەوڵەتییە”. ئەو ڕێکخراوە ناحکومییە ئیسرائیلییە زیادی کردووە، بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی کە سوپای ئیسرائیل «دەزانێت یان دەبوو بزانێت» کە خەڵکی مەدەنی ماڵی ڕەیانیان بەجێنەھێشتووە، ھۆشداری دانی ڕەیان لە ھێرشە نزیکەکە ھێزەکانی ئیسرائیلی لە بەرپرسیارێتی کوژرانی مەدەنییەکان بێبەری نەکردووە. بەپێی ڕاپۆرتی حکوومەتی ئیسرائیل کە لە مانگی تەممووزی ٢٠٠٩دا بڵاوکراوەتەوە، نزار ڕەیان ئامانجی ھێرشەکە نەبووە؛ لەبری ئەوە ئامانجی ئۆپەراسیۆنی ھێرشەکە وێرانکردنی کۆمەڵگەی ناوەندی حەماس بوو کە چەندین بینای لەخۆگرتبوو کە وەک شوێنی ھەڵگرتنی چەک کاریان دەکرد کە مووشەک و موشەکیان لەخۆگرتبوو. ڕاپۆرتەکە زیاتر باس لەوە دەکات کە پەیوەندی تەلەفۆنی تایبەت بە دانیشتووانی باڵەخانە ئامانجدارەکان کراوە، ھەروەھا سێ خولی تەقەی پێشوەختەی ئاگادارکردنەوە، ١٣ خولەک و ٩ خولەک پێش مانگرتنەکە، تەقێنراوە؛ کۆمەڵێک لەو دانیشتووانەی کە بیناکە بەجێدەھێڵن لەلایەن چاودێری IDF بینران، ئەمەش بووە ھۆی ئەوەی کە بیناکان چۆڵن. ئیسرائیل ئاماژەی بەوەشکردووە، لەم حاڵەتەدا یاساکانی شەڕی چەکداری پێشێل نەکراون، بەو پێیەی مانگرتنەکە ئاراستەی ئامانجی سەربازیی دروست بووە و ھاووڵاتیانی مەدەنی لە مەترسیدا ھۆشداری پێشوەختەی کاریگەریان پێدراوە.

ڕەیان باڵاترین ئەندامی حەماس بوو کە لە کوشتنێکی ئامانجداردا کوژرا لەو کاتەوەی عەبدولعەزیز ڕانتیسی لە ساڵی ٢٠٠٤دا بەھۆی ھێرشی ھەلیکۆپتەرێکی ئەپاچی ئیسرائیلییەوە کوژرا. حەماس ڕای گەیاندووە کە ئیسرائیل «باجێکی قورس» دەدات بۆ مردنی.