بۆ ناوەڕۆک بازبدە

قەڵای ئەلەموت

لە ئینسایکڵۆپیدیای ئازادی ویکیپیدیاوە
قەڵای ئەلەموت
ھێلانەی ھەلۆ
وێنەی شوێنەواری قەڵاکە
زانیاری گشتی
دۆخوێرانبوو، بەشێکی نۆژەنکراوەتەوە
جۆرقەڵا
Architectural styleئێرانی
ناونیشانناوچەی ئەلەموت لە پارێزگای قەزوین
شار یان شارۆچکەموعەلیم کەلایە
وڵاتئێران
ھێڵی درێژی و پانی36°26′41″N 50°35′10″E / 36.444722°N 50.586111°E / 36.444722; 50.586111پۆتانەکان: 36°26′41″N 50°35′10″E / 36.444722°N 50.586111°E / 36.444722; 50.586111
Completed٨٦٥ی زاینی

قەڵای ئەلەموت (بە فارسی: قلعه الموت، ودق: 'ھێلانەی ھەڵۆ') قەڵایەکی شاخاوی وێرانبووە دەکەوێتە ناوچەی ئەلەموت لە باشووری دەریای خەزەری پاریزگای قەزوین نزیک ناوچەی مەسعوود ئاباد لە وڵاتی ئێران، نزیکەی ٢٠٠ کم (١٣٠ میل) لە تارانی ئێستا دوورە.[١][٢]

لە ساڵی ١٠٩٠ی زایینی، قەڵای ئەلەموت، کە قەڵایەکی شاخاوییە لە ئێرانی ئێستادا، کەوتە دەستی حەسەن سەباح پاڵەوانی دۆزی نزاری ئیسماعیلیی شیعە. تاکو ساڵی ١٢٥٦ زایینی، ئەلەموت بارەگای سەرکردایەتی دەوڵەتی نزاری ئیسماعیلی بووە، کە زنجیرەیەک قەڵای ستراتیجی لەخۆی گرتبوو کە لە سەرانسەری ئێران و سووریا بڵاوبووبوونەوە.[٣]

ئەلەموت کە بەناوبانگترینی ئەم زینجیرە قەڵایانە بوو، وابیردەکرایەوە کە زۆر پتەوبێت لە بەرامبەر ھەر ھێرشێکی سەربازی و بەھۆی باخچە ئاسمانییەکان، پەرتووکخانە و تاقیگەکەی کە فەیلەسوفەکان، زاناکان و ئایینداران دەیانتوانی بەشێوەیەکی ئازادی بیری مشتومڕی تێدابکەن.[٤]

قەڵاکە لە دەستی دەوڵەتی سەلجووقی و خوارەزمشاھییەکان نەیاری ڕزگار کراوە. لە ساڵی ١٢٥٦ی زایینی، ڕوکنەدین خورشا قەڵاکەی ڕادەستی مەغۆلە داگیرکەرەکان کرد کە قەڵاکەیان ھەڵوەشاند و کتێبخانە بەناوبانگەکەیان لەناوبرد. ھەرچەندە وا گریمانە کراوە کە داگیرکاری مەغۆلەکان بووە ھۆی لەناوبردنی نزارییە ئیسماعیلییەکان لە ئەلەموت، بەڵام قەڵاکە لە ساڵی ١٢٧٥ی زایینی لەلایەن ھێزەکانی نزاریی کۆنتڕۆڵکرایەوە، ئەمەش دەرخەری ئەوەبوو کە لە کاتی وێرانکاری و ھێرشەکاندا ئیسماعیلییەکان بەھێزتربوون، نەک بە تەواوی لەناوچووبن لەلایەن مەغۆلەکان. جارێکی تر لە ساڵی ١٢٨٢ی زایینی قەڵاکە دەستیبەسەردا گیرا و کەوتە ژێردەسەڵاتی کوڕە گەورەکەی ھۆلاکۆ خان، دواتر قەڵاکە تەنھا وەک شوێنەوارێکی گرنگی ناوچەکە مایەوە کە ھەرجارەو بەدەستی زلھێزێکی ناوچەکەوە بووە.

لە سەردەمی ئەمڕۆدا قەڵاکە زیاتر وێرانبووە، بەڵام بەھۆی گرنگییە مێژوویەکەیەوە، لەلایەن حکوومەتی ئێران وەک شوێنێکی گەشتیاری نۆژەنکراوەتەوە.

ناو و بنچینە

[دەستکاری]

قەڵای ئەلەموت لە دەوروبەری ساڵانی ٨٤٠ی زایینی، لەلایەن جستانی فەرمانڕەوای دایلام "وەھسودان کوڕی مەرزوبان (بە عەرەبی ناوەکە کراوە بە وھسوذان) "،[٥][٦] بونیادنراوە کە ئەمیرێکی کوردی ڕەوادی بووە و شوێنکەوتەیەکی شیعەی زەیدی بووە. لە کاتی گەشتێکی ڕاوکردندا، تێبینی ئەوی کرد کە ھەڵۆی بەرزەفڕ لەسەر بەردەکانی ئەم بەرزاییانە دەنیشێتەوە. لەوەوە درکی بەوە کرد کە شوێنیکی تاکتیکی بەسودە، بۆیە شووینەکەی دەستنیشان کرد بۆ دروستکردنی قەڵایەک لەو ناوچەیە، کە لەلایەن خەڵکی ڕەسەنی ناوچەکە پێی دەگوترا "الە آموت"، کە چەندنی مانایەک لەخۆی دەگرێت وەک "فێرکاری ھەڵۆ" یان "ھێلانەی سزا".[٧][٨] بەھای ژمارەی ئەمجەدی ئەم شوێنە بریتییە لە ٤٨٣، کە ڕێکەوتی گرتنی قەڵاکەیە لەلایەن حەسەن سەباح (ساڵی ٤٨٣ کۆچی = ١٠٩٠ بۆ ١٠٩١ی زایینی).[٩][١٠][١١][١٢] ئەلەموت لەژێر جڵەوی جەستانییەکان مایەوە تاکو گەیشتنی سەرۆکی ئیسماعیلی بانگخواز (داعی) حەسەن سەباح بۆ قەڵاکە، لە ساڵی ١٠٩٠ی زایینی؛ کە دەستپێکی سەردەمی ئەلەموت بوو لە مێژووی نزاری ئیسماعیلی.

لیستی فەرمانڕەواکانی نزاری ئیسماعیلی لە ئەلەموت (١٠٩٠–١٢٥٦)

[دەستکاری]
وێنەیەکی حەسەن سەباح

بانگخوازە نزارییەکان کە فەرمانڕەوابوونە لە ئەلەموت

[دەستکاری]
  1. حەسەن سەباح (١٠٥٠–١١٢٤)
  2. کیا بوزورگ ئومید (١١٢٤–١١٣٨)
  3. محەممەدی کوڕی کیا بوزورگ ئومید (١١٣٨–١١٦٢)

ئیمامەکانی (غیبة / شاراوە) لە ئەلەموت

[دەستکاری]
  1. عەلی ھادی کوڕی نزار کوڕی موستەنسەر
  2. محەممەد موھتەدی
  3. حەسەن قاھیر

ئیمامە فەرمانڕەواکانی ئەلەموت

[دەستکاری]
  1. ئیمام حەسەن عەلا زیکرە سلام (١١٦٢–١١٦٦)
  2. ئیمام نورەدین محەممەد (١١٦٦–١٢١٠)
  3. ئیمام جەلالەدین حەسەن (١٢١٠–١٢٢١)
  4. ئیمام عەلائەدین محەممەد (١٢٢١–١٢٥٥)
  5. ئیمام ڕوکنەدین خورشا (١٢٥٥–١٢٥٦)

مێژوو

[دەستکاری]
شێوەنووسینی ھونەریی نزاری ئیسماعیلی لەسەر شێوەی شێرێک

دوای دەرکردنی لە میسر بەھۆی پشگیری کردن لە «نزاری کوڕی موستەنسەر»،[١٣] حەسەن سەباح بۆی دەرکەوت کە ھاو مەزھەبەکانی (ئیسماعیلییەکان) لە سەرتاسەری فارسدا بڵاوبوونەتەوە، لەگەڵ بوونی ھێزی فیکری لە ناوچەکانی باکوور و ڕۆژھەڵات، بەتایبەت لە دایلمان، خۆراسان و قوھستان. ئیسماعیلییەکان و گەلانی تری داگیرکراوی ئێران، ھەموویان ناڕازیبوون لە سەلجوقییەکان کە دەسەڵاتداری ناوچەکە بوون، زەوییە کشتوکاڵییەکانیان ڕژێمی دەرەبەگایەتی بوون و باجی قورسیان لەو ھاووڵاتیانە وەردەگرت کە تێیدا دەژیان. ئەمیری سەلجوقییەکان بەزۆر دەسەڵاتیان سەپاندبوو بەسەر ئەو قەزایانەی کە بەڕێوەیان دەبردن و جڵەوگیریان کردبوون. بەم ھۆکارەش تادەھات دەنگی ناڕازی زیاتر دەبوو لەنێو وەستا، پیشەواران و چینی خوارووی فارس، لە سیاسەت و باجە قورسەکانی سەلجوقییەکان.[٤]126 حەسەنیش وەک ھەر تاکێکی تری ناوچەکە تووشی ئەو ستەمە سیاسی و ئابوورییە بووبوو کە دەسەڵاتدارانی سەلجوقی سوونە بەسەر موسڵمانە شیعەکانی سەرتاسەری ئێرانیان سەپاندبوو. ھەر ئەم ھۆکارەش بووە ھۆی ئەوەی دەستبکات بە دامەزراندنی بزووتنەوەیەکی بەرخۆدانی فیداکار دژی سەلجوقییەکان، وەک سەرەتاش دەستی کرد بە گەڕان بەدوای شوێنێکی سەلامەت بۆئەوەی ڕاپەڕینەکەی لێوە دەستپێبکات.[١٤]

دەستبەسەرداگرتنی ئەلەموت

[دەستکاری]
قەڵاکانی ناوچەی ئەلەموت و ڕودبار لە ئێران
گرتنی ئەلەموت، نیگارۆکێکی فارسی سەدەی پازدەھەم

لە ساڵی ١٠٩٠ی زایینی، وەزیری سەلجوقی «نیزام ئەلمولک» فەرمانی گرتنی حەسەنی دەرکردبوو، ھەربۆیە حەسەن لە حەشارگەیەکدا دەژیا لە باکووری شارۆچکەی قەزوین، لە دووری نزیک ٦٠ کیلۆمەتر لە قەڵای ئەلەموت. ھەرلەوێ پلانی بۆ گرتنی قەڵاکە دانا، قەڵاکە بە دۆڵێکی بە پیت دەوور درابوو کە دانیشتووانەکەی بە گشتی[١]٢٣ موسڵمانی شیعە بوون (ھاوباوەڕی حەسەن)، کە ئەمەش ئاسانکاریی بوو بۆئەوەی پشتگیریان بەدەست بھێنێت بۆ ڕاپەرین دژی سەلجوقییەکان. قەڵاکە ھەرگیز بەڕێگای سەربازی نەگیرابوو، ئەمەش ھۆکاربوو بۆئەوە پلانی ورد دابڕێژێت بۆ گرتنی. لەھەما کاتدا لایەنگرە بڕواپێکراوەکانی خۆی ڕەوانەی دۆڵی ئەلەموت کرد بۆئەوەی لە دەروپشتی قەڵاکە نیشتەجێببن.[١]٢٣

لە ھاوینی ساڵی ١٠٩٠ی زایینی، حەسەن بە ڕێگایەکی شاخوی بەناو ئەندێجدا بەڕێکەوت بەرەو ئەلەموت. بەجلوبەرگی مامۆستای قوتابخانە مایەوە لە ئەندێج لەژێر ناوی «دێھخۆدا» تاکو دڵنیابووەوە لەوەی کە ژمارەیەک لە لایەنگرانی لە گوندی گەزۆرخان لە خوارەوەی قەڵاکە نیشتەجیبوونە یان لەناوەوەی قەڵاکە کاریان بەدەستھێناوە. ھیشتا بە گۆڕدراوی مابووەوە کە خۆی خزاندە ناو قەڵاکە و متمانە و دۆستایەتی زۆرێک لە سەربازەکانی بەدەستھێنا. حەسەن بە وریایەوە ھەڵسوکەوتی دەکرد بۆئەوەی سەرنجی فەرمان ڕەوای قەڵاکە «مەھدی» نەکەوێتە سەر، دەستی کرد بە ڕاکێشانی کەسایەتییە دیارەکانی ناو قاڵەکە بۆ ناو پلانەکەی، وا باسکراوە کە جێگرەکەی «مەھدی» فەرمانڕەوا، لایەنگرێکی نھێنی حەسەن بووە، چاوەڕێی ئەوە بووە دڵسۆزی خۆی نیشانی حەسەن بدات لەکاتی گرتنی قەڵاکە لەلایەن حەسەن و شوێنکەوتووانی.[١]٢٣

پێشتر لە ھاویندا، مەھدی سەردانی قەزوینی کردبوو لەوێ فەرمانی توندی پێکرابوو لەلایەن نیزام ئەلمولک بۆ دۆزینەوە و دەستگیرکردنی حەسەن، کە واباسکرابوو کە لە پارێزگای دەیلەمان خۆی شاردووەتەوە. لەگەڵ گەڕانەوەی بۆ قەڵاکە، مەھدی سەرنجی ئەوەیدا کە چەند خزمەتکار و پاسەوانێکی نوێ دامەزراون. جێگرەکەی ڕوونکردنەوەی پێدا، کە نەخۆشی زۆرێک لە کارکەرەکانی خستووە و توانایان نەماوە، بەڵام خۆشبەختانە توانیویانە کارکەری تر لە گوندەکانی دەرووبەر بدزۆنەوە. مەھدی دوودڵ بوو سەبارەت بەو کرێکارانە، بۆیە فەرمانی بە جێگرەکەیدا ھەرکەسێک پەیوەندی بە ئیسماعیلییەکانەوە ھەبێت دەستگیری بکات.[١]٢٢

گومانەکانی مەھدی پشتڕاستبوونەوە کە دواجار حەسەن لێی نزیکبووەوە وناسنامەی ڕاستەقینەی خۆیی بۆ ئاشکراکرد و ڕای گەیاند کە قەڵاکە ئێستا ھیخۆیەتی. مەھدی ڕاستەوخۆ فەرمانی بە پاسەوانەکاندا کە حەسەن بگرن و لە قەڵاکە دووریبخەنەوە، تەنھا بۆئەوەی بۆی دەرکەویت کە لەژێر فەرمانی ئەودان یان حەسەن، زۆر سەرسام بوو کە وەڵامی نەدرایەوە و تێگەیشت کە فێڵی لێکراوە و ڕێگەی پێدرا کە بە ئازادانە لە قەڵاکە دەربچێت؛ بەڵام بەرلەوەی کە بڕوات ڕەشنوسێکی ٣٠٠٠ دیناری زێڕیان پێی دا وەکو نرخی قەڵاکە،[١٥] ڕەشنووسەکە بەناوی ڕەئیس موزەفەر بوو، کە ئەفسەرێکی سەلجوقی بوو بە نھێنی ئیسماعیلی بوو. قەڵای ئەلەموت بەبێ ھیچ شەڕ و توندوتیژییەک لە دەستی مەھدی و جڵەوی سەلجوقییەکان نەما و کەوتە دەستی حەسەن و لایەنگرانی.[١]٢٤

ڕاسپاردنی ھێزە کوردییەکان بۆ گرتنی ئەلەموت و کوشتنی حەسەن سەباح

[دەستکاری]
شوێنەواری قەڵاکە

دوای ئەوەی "تورکان خاتوون" بە فەرمان "حەسەن سەباح" ھەوڵی تیرۆرکردنی دەدرێت، بە برینداری و زامێکی قورس ڕزگاری دەبێت، داوا لە "ئەمیر نورەدین بەگی کەلھوڕ" دەکات کە فەرماندەیەکی کەلھوڕی بوو خاوەنی سوپایەکی کوردی بوو لە کرماشان، کە تۆڵە بۆ بکاتەوە و قەڵای ئەلەموت بگرێت و سەری حەسەن سەباحی بۆ بھێنێت، تورکان خاتوون پاداشتێکی زۆری دابوو بە نورەدین بەرامبەر بە کوشتنی حەسەن سەباح، نورەدین کە لەوکاتەدا لە ئەولەم (اولم) بوو لای تورکان خاتوون، بە داواکەی ڕازبوو، بەڕێکەوت بۆ ئامادەکردنی سوپاس و خۆ ئامادەکردن بۆ گرتنی قەڵای ئەلەموت. لەوکاتەدا فەرماندەی عەرەبەکان کە ناوی "واعز (بە عەرەبی واعظ ابو الحسن)" بوو لە بەغدا نیشتەجێبوو،[١٦] ئاگار بوو لە برینداربوونی تورکان خاتوون و سەختی برینەکەی، بۆیە بڕیاردەدات سەردانی بکات، بۆئەوی بەر لە مردنی تورکان خاتوون چاوی پێی بکەوێت و مووچەی سەربازەکانی وەربگرێت، خۆ ئەگەر بەر لە گەیشتنی تورکان خاتوون مردبوایە، لەمێشکی خۆیدا وایدانابوو کە بە زەبری ھێز مووچەکەی وەربگرێت، خۆی و سوپاکەی کەوتنە ڕێ بەرەو ئەولەم. تورکان خاتوون بەھۆی ئەوەی کەسێکی شەڕانگێزبوو خاوەنی ناخێکی ناپاک بوو، وابیریکردەوە کە بەھۆی ئەوەی برینەکەی قووڵە و توانای نەماوە و نزیکە لەوەی ئەم دنیا بەجێبھێڵێت، نورەدین خیانەتی لێدەکات و بەخششەکە دەبات بێ ئەوەی تۆڵی بۆ بکاتەوە لە حەسەن سەباح، بۆیە لەگەڵ گەیشتنی واعزی فەرماندەی عەرەبەکان و سەردانی کردنی، بیرۆکەی ئەوەی بۆ ھات کە واعز ڕاسپێرێت بۆ چاودێری کردنی نورەدین لەوەی کە خۆی ئامادەکردووە و نیازی ھەیە ھێرش بکاتە سەر قەڵای ئەلەموت، کە نیازی نەبێت و ئامادەیی تێدانەبێت ئەوا نورەدین بکوژێت و کەلەسەرەکەی بۆ بھێنێت. بەرامبەر بەم کارەش بەخششێکی زۆر پێشکەشی واعز دەکات. واعز بە فەرمانەکەی ڕازیبوو، تورکان خاتوون داوای لێکرد کە بە سوپاوە نەچێت و تەنھا ١٠ پیاوی ئازا لەگەڵ خۆی بەرێت بۆئەوە نورەدین گومان نەکات، واعز کەوتە ڕێ و لە نزیک گوندی ئینشستان دۆزینییەوە بەرلەوەی بگەنە قەڵای ئەلەموت.

واعز پەیام بۆ نورەدین دەنێرێت کە دەیەوێت بە تەنھا قسەی لەگەڵ بکات و کارێکی گرنگی پێیەتی و پێویستە بە تەنھا بێت و بە تایبەت قسە بکەن، نورەدین گومانی لا دروست بوو و بیری کردەوە کە کاری چی پێیەتی، بۆیە ٢٠ سوارچاکی ئازا لە پیاوەکانی ھەڵبژارد و لەگەڵ خۆی بردنی بەر لەوەی بگەن داوای لە لیاوەکانی کرد کە لە نزیکەوە خۆیان حەشاربدەن و چاودێری بکەن نەکا واعز نییەتێکی گڵاوی ھەبێت، چەکدارەکانی واعزیش خۆیان شاردبووەوە بەڵام بێئاگابوون لەوەی کە چی دەگوزەرێت و واعز نییەتی چی ھەیە چونکە ئاگاداری فەرمانەکەی تورکان خاتوون نەبوون، نورەدین گەیشتە جێگای مەبەست و واعز داوای لێکرد لە ئەسپەکەی دابەزێت و بردییە ئەولاتر و فرسەتی لێ ھێنا خەنجەرێکی کردە سەر دڵی نورەدین، ھەرچەندە دۆست بوون بەڵام لەپێناو پارەدا خەڵتانی خوێنی کرد، ڕاستەوخۆ پیاوەکانی نورەدین ڕایان کردە لایان و پێش پیاوەکانی واعز کەوتن، واعزیان گرت و قۆڵبەستیان کرد، نورەدین لە واعزی پرسی کە بۆچی ئەمکارەی لەگەڵ کردووە، واعز گوتی تورکان خاتوون فەرمان پێ کردم کە تۆ نەچیت بۆ گرتنی ئەلەموت و کەلەسەری حەسەن سەباحی بۆ نەبەیت ئەوا بتکوژم، نورەدین گوتی خۆ ھێشتا نەگەیشتووینە ئەلەموت بۆچی وات کردن، واعز گوتی لەپێناو ئەو بەخششە زۆرەی کە تورکان خاتوون پێیداوم، نورەدین گوتی نەمزانی کە تورکان خاتوون دڵی وا پیسە و ئەوەم بەرامبەر دەکات، داوای کرد کە بانگی سەرکۆی ھەموو ھۆزە کوردییەکان بکرێت. ئاگاداری کردنەوە لەم کارە گڵاوەی تورکان خاتوون، بەھۆی سەختی برینەکەی دوای ٥ ڕۆژ و لەژێر چاودێری پزیشکی بەردەوام نورەدین کۆچی دوایی کرد و «عەبدوڵڵا بەگی جاف» کە پیاوێکی ئازا و دلێر بوو فەرماندەیی سوپای کوردەکان گرتەدەست.

چەکدارە عەرەبەکان چوونەوە لای تورکان خاتوون و ھەواڵی ئەوەیان پێدا کە واعز دەسبەسەر کراوە و نورەدینی کوشتووە، تورکان خاتوون وا تێدەگات کە نورەدین نییەتی کوشتنی حەسەن سەباحی نەبووە بۆیە واعز ھەوڵی کوشتنی داوە، دوای سەعاتێک لەم ھەواڵە تورکان خاتوون مرد. عەبدوڵڵا بەگی جافیش لە تۆڵەی نورەدین کەلەسەری واعزی لە لاشەی جیاکردەوە.[١٧]

بونیادنان و گەشەپێدانی ھزری

[دەستکاری]

حەسەن سەباح دوای گرتنە دەستی ئەلەموت، دەستی کرد بە بەھێزکردنەوەی ئاوێتەکانی قەڵاکە. بە بەرزکردنەوەی دیوارەکان و پێکھاتەکانی، قەڵاکە لەکاتی ڕووبەڕووبوونەوە و گەمارۆداندا دەبوو بە تەواوی پشتبەخۆی ببەستێت. دەوری ژورەکان بە بە بەردی کلسی ھێڵکاری کرابوون، بۆئەوەی ئەم خۆراکانە بپارێزێت کە لەکاتی قەیرانەکاندا بەکاردەھێنران. لە ڕاستیدا کاتێک مەغۆلەکان ھێرشیان کردە سەر قەڵاکە، جوەینی سەریسوڕمابوو کە بینی پێداویسێکی زۆر بە شێوازێکی زۆر باش و کارامە ھەڵگیراون بۆئەوەی بەرگەی ھەر ئەگەرێکی گەمارۆدان بگرن.[١]٢٧

دواتر حەسەن سەباح ئەرکی ئاودێرکردنی گوندەکانی دەوروبەری دۆڵی ئەلەموتی گرتەدەست. زەوی خوارەوەی دۆڵەکە زەوێکی کشتووکاڵی بوو، کە شیاو بوو بۆ چاندنی جۆ، گەنم و برنج. زەوییەکان لەژێر ڕێنمایی حەسەن پلە پلە دەکران، بۆئەوەی زۆرترین زەوی کشتووکاڵی بەردەستبخرێت. گرد و داڵانەکانی دۆڵەکە بەشێوەی پلیکانەیی کرابوو بۆئەوەی ڕوەک و دانەوێڵەیەکی زۆری لەسەر بچێندرێت.[١]٢٧ لەکاتی پێویستدا گوندەکانی دەوروپشت ئامێری باشیان بۆ دابیندەکرا بۆئەوەی پێداویستییەکی زۆر بۆ قەڵاکە دەستەبەر بکەن.

پێدەچێت دوای پتەوکردنی قەڵاکە و دۆڵی دەوروپشت لەلایەن حەسەنەوە کتێبخانە بەناوبانگەکەی ئەلەموت بوونیاتنرابێت. کتێبخانەکە بەھۆی ئامێری فەلەکناسی و کۆکراوەیەک لە پەڕتووکی دەگمەن، زانا و فێرخوازێکی زۆری لە سەرانسەری جیھان بۆخۆی ڕاکێشابوو، کە بۆ چەندان مانگ سەردانیان دەکرد و لەلایەن ئیسماعیلییەکانەوە میوانداری دەکران.[١]٢٧ بەشێوەیەکی گشتی نووسینە ئیسماعیلییە فارسییەکان، ھەردوو جۆری زانستی و بیروباوەڕی ئایینی، لەدوای سەردەمی ئەلەموتەوە نەماون. جگە لەو نوسراوە بەنرخانەی کە بە زمانی عەرەبی نوسرابوون، گواستنەوەی ناوەندی ئیسماعیلی بۆ ئێرانی ئێستا بووە ھۆکاری ھەڵکشانی ئەدەبیاتی ئیسماعیلی فارسی.[١٨]١٢١ بەشێکی زۆری نووسراوە نزارییەکان کە لەو ماوەیەدا نووسراون، لە کاتی داگیرکارییەکانی مەغۆلەکان و وێرانکردنی کتێبخانەکە ونبوون یان لەناوچوون، بەڵام ھەرچۆنێک بووبێت چەند نووسینێکی بایەخدار پارێزراون، بۆ نموونە بەرھەمە سەرەکییە نەناسراوەکەی ساڵی ١١٩٩ی زایینیی بە ناونیشانی "ھفت باب بابا سیدنا" و چەند گوتارنامەیەکی نەسیرەددینی تووسی.

سەرەتای لەدەسچوونی بەرھەمەکانی کتێبخانەکە دەگەرێتەوە بۆ ساڵانی سەرەتای فەرمانڕەوایی ئیمام جەلالەدین حەسەن لە ئەلەموت. ئیمام جەلالەدین بەڕەچاوکردنی بنەمای دروستکردنی پردی پەیوەندی نێوان ئیسماعیلی فارسی و جیھانی فراوانی سوننی، ژمارەک زانای ئایینی لە شارۆچکەی قەزوینەوە بانگھێشتکرد بۆئەوەی سەردانی کتێبخانەی قەڵاکە بکەن و ھەرکتێبێک بە ھەڵگەڕاوە و کوفری بزانن بیسوتێنن.[١٨]١٢١ دواجار لەکاتی داگیرکاری مەغۆلەکان لەژێر سەرکردایەتی ھۆلاکۆ خان لە ساڵی ١٢٥٦ی زایینی کتێبخانەی ئەلەموت لەناوبردرا. جوەینی بە مۆڵەتی ھۆلاکۆ خان، پەڕتووکخانەکە گەڕا و چەند بەرھەمێکی ھەڵبژارد کە بە شایستەی مانەوەی دەزانی، بەرلەوەی کە تەواوی پەرتووکەکان ئاگریان تێبەردرێت. بابەتە ھەڵبژێردراوەکانی بریتیبوون لە قورئانی پیرۆز، کۆمەڵێک ئامێری فەلەکناسی و وتارنامە، و کۆمەڵێک بەرھەمی ئیسماعیلی. عەتا مەلیک جوەینی کەسێکی دژە ئیسماعیلی بوو تەنھا مەیلی ئەوەی ھەبوو لە ناوەڕۆکە عەقیدەیییەکانی کتێبخانەکە بزانێت.[١]٦٦ بەمشێوەیە ھەندێک لە بەنرخترین وتارنامە دەربارەی ڕێباوەڕەکانی ڕێبازی ئیسماعیلی لەگەڵ وێرانکردنی کتێبخانەکە لەدەستچوون. جوەینی لە گەڕان و پشکنینی قەڵاکە، وەسفێکی قەڵاکەی کۆکردەوە و لە تۆمارکراوەکانیدا دەربارەی داگیرکارییەکانی مەغۆلەکان تۆماری کردووە، لەژێرناوی "تاریخ جھانگشای جوینی"(مێژووی داگیرکاری جیھان).[٩]٣١

شاردنەوە و دەرکەوتنی ئێمامەکان لە ئەلەموت

[دەستکاری]

لەگەڵ مردنی حەسەن سەباح لە ساڵی ١١٢٤ی زایینی، لەمەوبەدووا قەڵاکە لەژێرفەرماندەیی بانگخواز (داعی) کیا بوزورگ ئومید دا بوو، لەژێر ڕێنوێنی ئەودا پەوەندی نێوان ئیسماعیلی و سەلجوقییەکان بەرەو باشی چوو.[١]٣٤ ھەرچۆنێک بێت ئەمە بێ تاقیکردەوەی ھێزی فەرماندەیی بوزورگ ئومید نەبوو، بەمشێوەیە سەکجوقییەکان لە ساڵی ١١٢٦ی زایینی دەستیان کردن بە ھێرشکردنە سەر قەڵاکانی ئیسماعیلییەکان لە ڕودبار و قوھستان. دوای شکستھێنان لە ھێرشەکان سوڵتانی سەلجوقی «ئەحمەد سەنجەر»، قایلبوو بە داننان بە سەربەخۆیی ناوچەکانی ئیسماعیلییەکان.[١]٣٤ بوزورگ ئومید سێ ڕۆژ پێش مردنی کوڕەکەی خۆی «موحەمەدی کوڕی کیا»ی دەستنیشان کرد بۆ سەرکردایەتی کردنی کۆمەڵگا بە ناوی ئیمامی ئیسماعیلی.

محەممەدی کوڕی کیا بوزورگ ئومید

[دەستکاری]

بەم پێیەی محەممەد لە ساڵی ١١٣٨ی زایینی شوینی کیا بوزورگ ئومیدی گرتەوە، ھەرچەندە چاوەڕوانی ھەندێک بەرھەڵستییان لەبەرامبەر دەسەڵاتەکەیدا دەکرد، بەڵام سەلجوقیییە بەش بەش بووەکان بۆ بەردەوامبوونیان لەناو ئیسماعیلییەکان پێشوازییان لێکرا.[١٩]٣٨٢ کە لەژێر فەرمانی محەممەد بە یەکگرتووی مانەوە. سەرەتایی دەسەڵاتی محەممەد بەردەوام دژایەتێکی کەم دەبینرا، کە ئەمەش بووە ھۆی ئەوەی کە نزارییەکان ژمارەیەک قەڵا لە ناوچەی قومیس و ڕودبار بەدەستبێنن و بنیاتبنێن، وەک قەڵاکانی سەعادەت کوە، موبارەک کوھ و فیروز کوە.[١٩]٣٨٣ محەممەد کوڕەکەی خۆی بەناوی «حەسەن عەلا زیکرە سلام» کە لەدایکبووی ساڵی ١١٢٦ی زایینی بوو، دەستنیشان کرد بۆ سەرکردایەتی کۆمەڵگا بە ناوی ئیمام. حەسەن بە باشی ڕاھێنرابوو لە ڕێباوەڕی ئیسماعیلی و تەئویل[ئ](تأویل).

ئیمام حەسەن عەلا زیکرە سلام

[دەستکاری]

محەممەد بەھۆی نەخۆشییەوە لە ساڵی ١١٦٢ی زایینی حەسەنی کوڕی لەجێگەی خۆی دانا، کە ئەوکات تەمەنی نزیکەی سی و پێنج ساڵ بوو.[٢٠]٢٥ ئیمام حەسەن دوو ساڵ دوای وەرگرتنی دەسەڵات، وەک باسکراوە لە گۆڕەپانی قەڵای ئەلەموت ڕێووڕەسمێکی سازکرد کە ناسرابوو بە قیامەت(ڕۆژی زیندووبوونەوە)، کە بەھۆیەوە ئیمام ویستی جارێکی تر بەرچاووببێتەوە بۆ کۆمەڵگای شوێنکەوتووانی لە ناوەوە و دەرەوەی دەوڵەتی نزاریی ئیسماعیلی. ئەم مشتومڕانەی کە جوەینی باسی کردوون و ئەو ڕاستییەی کە ئەو کتێبخانەکەی سووتاندووە کە ڕەنگە دەرخستەی زۆر گەواھی زۆر باوەڕپێکراوبن دەربارەی مێژوو، زانایان گومانیان ھەبووە دەربارەی گێڕانەوەکانی بەڵام لەبەر نەبوونی سەرچاوەی شوێنگرەوە ناچارن پشتی پێببەستن. خۆشبەختانە باسکردنەکانی ئەم ڕووداوە لە سەرگوزەشتە و گێڕانەوەکانی ناو " حەفت بابی ابی ئیشق(ھفت بابی ابی اشق)"ی رەشیدەدین(ڕشید الدین) پارێزراون، کە کتێبێکی ئیسماعیلی سەدەی ١٥ھەمی زایینییە. بەلام ئەمەش یان لەسەر بنەمای جوەینی وەرگیراوە یان وردەکاری زۆری نەداوە.[٢١]١٤٩ ھیچ گێرانەوەیەکی ھاوچەی ئیسماعیلی لەبارەی ڕووداوەکانەوە نەماوە، ڕەنگە زانایان ھەرگیز وردەکارییەکانی ئەم کاتە بە درشتی نەزانن.

ئیمام حەسەن عەلا زیکرە سلام تانھا ساڵ و نیوێک دوای ڕێوڕەسمی قیامەت کۆچی دووایی کردووە. بە گوتەی جوەینی، لەلایەن زاوەکەیەوە بە ناوی «حەسەن نەموار» لە قەڵای لامبسار بە شمشێر پێکراوە.

وەشانی ئیسماعیلیی مێژووی ئەلەموت

[دەستکاری]

ئەو کەمییەی کە ئێمە دەیزاین دەربارەی ئیمامەکانی ئەلەموت لەلایەن «جوەینی»یەکێک لە گەورەترین ڕەخنەگری ئیسماعیلی گێڕدراوەتەوە. جوەینی زانایەکی موسڵمانی سونی بووە، کە خزمەتی بە خاوەنبەرژەوەندییە مەغۆلەکان کردووە. لەوکاتەدا نەیتوانی بە ئاشکرا ئاھەنگی سەرکەوتنی مەغۆلەکان بەسەر فەرمانڕەوا موسوڵمانەکانی تردا بگێڕیت، سەرکەوتنی مەغۆلەکان بەسەر نزاری ئیسماعیلییەکاندا، کە جووەینی بە گومڕابوون و «وەک سەگ بێنرخ»ی زانیووە، بووە جێگەی سەرنجی کارەکانی دەربارەی داگیرکارییەکانی مەغۆل.

بەپێی وەشانی ئیسماعیلی ڕووداوەکان، دوای مردنی ئیمامی خەلیفە «موستەنسیر بیللا»، دادوەرێک بە ناوی «ئەبول حەسەن سەعیدی» لە میسڕەوە گەشتی کرد بۆ ئەلەموت، کوڕە بچووکەکەی ئیمام «نزاری کوڕی موستەنسیر» لەگەڵ خۆی برد کە بە ئەلھادی ناسرابوو.[١٩]٣٩١ واپێدەچێت ئیمام ھادی بە شاراوەیی لە دۆلی ئەلەموت ژیابێت، لەژێر پارێزراوی حەسەن سەباح کە ئەوکات سەرۆکی داعی دەوڵەتی نزاری ئیسماعیلی بوو. دوابەدوای ئەو ئیمام موھتەدی و ئیمام قاھیر بوون، کە ئەوانیش بە شاراوەیی لە خەڵکی گشتی دەژیان، بەڵام لە پەیوەندی دابوون لەگەڵ ئەندامە پلە باڵاکانی کاربەدەستانی ئیسماعیلی (حدود). ئەم سەلماندنە زیندوو و بینراوانەی بوونی ئیمامە شاراوەکان باسدەکان لە عەقیدەی ئیسماعیلیدا بە حجة (بەڵگە) ناسراون. ماوەی شارادنەوە ئیمام دیاریکرابوو لەلایەن ئاڕاستەی ناوەندی سەرۆکی داعی لە قەڵای ئەلەموت بەدرێژایی دەوڵەتی نزاری ئیسماعیلی. لەگەڵ دەرکەوتنی ئیمام حەسەن عەلا زیکرە سلام ماوەی شاراوەیی (سطر) کۆتایی پێھات.

ئیمام نورەدین محەممەد

[دەستکاری]

لە ساڵی ١١٦٦ی زایینی ئیمام نورەدین محەممەد بوو بە جێنشینی ئیمام حەسەن عەلا زیکرە سلام، کە وەک باوکی و ئیمامەکانی سەردەمی پێش ئەلەموت، بە ئاشکرا بوونی بە ئیمام بۆ شوێنکەوتووانی ڕاگەیاندن. لەژێر فەرمانڕەوایەتی چل ساڵەی ئیمام نورەدین محەممەد، ڕیبازی ئیمامەتی قووڵتر گەشەیپێدرا و ھاوتا لەگەڵ خونەریتی ئیسلامی شیعی، شێوەی ئیمام گرنگی زیاتری پێدرا.

ئیمام جەلالەدین حەسەن

[دەستکاری]

لەناو فارسدا، نزارییەکانی سەردەمی قیامەت تا ڕادەیەکی زۆر ھەوڵە سیاسییەکانی پێشویان فەرامۆشکرد و تاڕادەیەکی زۆر لە جیھانی سونی دەوروبەر دابڕان. بە مردنی ئیمام نورەدین و لەژێر ڕێنوێنی ئیمام جەلالەدین حەسەن چەرخێکی نوێ بۆ نزارییەکان ھاتە ئاراوە. ئیمام جەلالەدین حەسەن زانا و فەقێ سونەکانی سەرانسەری خۆراسان و عێراقی بانگھێشت کرد بۆ ئەلەموت، تەنانەت بانگھێشتی کردن بۆ پێداچوونەوە بە پەرتووکخانەکەی ئەلەموت و تەنانەت لابردنی ھەر پەرتووکێک کە ناڕازین لەسەری. ئیمام جەلالەدین حەسەن لەماوەی ژیانیدا، پەیوەندی دۆستانەی لەگەڵ خەلیفەی عەباسی «الناصر لدین اللھ» پاراستبوو.[١٩]٤٠٥ ھاوپەیمانی لەگەڵ خەلیفەی بەغدا ھۆکارێکی زۆر باش بوو بۆ بەرگریکردن لەخۆی و دەوڵەتەکەی و بگرە بۆ ھەموو جیھانی ئیسلامی.[٢٠]٢٩

ئیمام عەلائەدین محەممەد

[دەستکاری]

دوای مردنی ئیمام جەلالەدین حەسەن لە ساڵی ١٢٢١ی زایینی، کوڕەکەی «عەلائەدین موحەمەد» جێگەی گرتەوە. ئیمام عەلائەدین محەممەد تەمەنی تەنھا ٩ ساڵ بوو کە تەختی دەسەڵاتی کەوتەدەست، بەردەوامی بە سیاسەتی باوکی دا بۆ پاراستنی پەیوەندی دۆستانە لەگەڵ خەلافەتی عەباسی.[١٩]٤٠٦ لەژێر سەرکردایەتی ئیمام عەلائەدین محەممەد، جەختی لەسەر پێویستی ئیمامێک کردەوە کە بەپیێ داخوازی سەردەم ڕێنمایی کۆمەڵگا بکات. ژیانی ھزری و زانست لەژێر دەسەلاتی ئیمام عەلائەدین محەممەد پێشکەوت. کتێبخانەکانی نزارییەکان پڕکرابوو لە زانایانی سەرتاسەری ئاسیا کە لەدەست داگیرکاری مەغۆلەکان ڕایان کردبوو.[٤]١٤٧ لەنێو ئەم ڕۆشنبیرانەشدا، بەشێکیان بەرپرسیاربوو لەبەشدارییە گرنگەکان لە بیری ئیسماعیلیدا تاکو کۆتایی سەردەمی ئەلەموت، وەک نەسیرەددینی تووسی. تووسی لەسەر بابەتەکانی فەلەکناسی، فەلسەفە و ئایینناسی نووسیوە، بەشدارییە دیارەکانی لە بیری ئیسماعیلی بریتین لە "بەھەشتی ملکەچبوون (روضة التسلیم)" کە لەگەڵ "حەسەن مەحمود کاتیب" سازاندوویەتی، و "وێژیاریی ژیان و ڕەفتار (آداب السیر والسلوک)" کە ڕێژیانی ڕۆحی خۆیەتی. تووسی دوابەدوای ئەم دوو بەرھەمە ڕەوشتییە گرنگە، لەژێر چاوێری ئیمامی ئیسماعیلی لە کتێبخانەی ئەلەموت خوێندوویەتی تاکو خۆبەدەستەوەدانی بۆ مەغۆلەکان لە ساڵی ١٢٥٦ی زایینی.

ئیمام ڕوکنەدین خوروشا

[دەستکاری]

تاکو کاتی کوشتنی ئیمام عەلائەدین محەممەد لە ساڵی ١٢٥٥ی زایینی، مەغۆلەکان بەردەوام بوون لە ھێرشکردنە سەر ژمارەیەک قەڵای ئیسماعیلی لە قوھستان. ئیمام عەلائەدین محەممەد لەلایەن کوڕە گەورەکەیەوە «ئیمام ڕوکنەدین خوروشا» بوو بە دەسەڵات گری کە زنجیرەیەکی درێژخایەن دانوستانی سازکرد لەگەڵ مەغۆلە دەگیرکەرەکان، و لەژێر سەرکردایەتی ئەواندا، قەڵای ئەلەموت ڕادەستی مەغۆلەکان کرا.[٢٢]

لەشکرکێشی مەغۆلەکان و ڕووخانی دەوڵەتی نزاری ئیسماعیلی

[دەستکاری]

فراوانبوونی دەسەڵاتی مەغۆلەکان لە سەرتاسەری ڕۆژاوای ئاسیا پەیوەستبوو بە داگیرکردنی ناوچە ئیسلامییەکان، کە دەستبەسەرداگرتنی تەواوەتی بەبێ ھەڵوەشاندنەوەی دەوڵەتی بەتینی نزاری ئیسماعیلی مەحاڵبوو.[١]٧٥ نزارییەکان لە زیاتر لە پەنجا قەڵای بەھێز پێکھاتبوون کە لەژێر دەسەڵاتی ناوەندیی ئیمامی یەکگرتوودا بوون، نوێنەرایەتی بەربەستێکی بەرچاویان دەکرد لەبەردەم کارەکانی مەغۆلەکان. ئەرکی وێرانکردنی یەک لەدوای یەکی قەڵاکان سپێردرابوو بە ھۆلاکۆ خان، لەژێر ڕێنمایی مۆنگکۆخانی برای. ڕاستەوخۆ دوای لەناوچوونیان، مەغۆلە داگیرکەرەکان توانیان خەلیفەی عەباسی لابەرن لە بەغدا و داگیرکارییەکانیان پێشبخەن بەرەو ڕۆژاوا.

وێنەی کێشراو و دەستنووسی کۆنی گەمارۆدانی ئەلەموت، کە دوو ڕای جیاوازی لەسەرە، ڕایەک دەڵێت ساڵی ١٢١٣ بۆ ١٢١٤ یە، ڕای دووەم دەڵێت ساڵی ١٢٥٦

یەکەم ھێرشی مەغۆلەکان بۆ سەر ئیسماعیلییەکان لە مانگی نیسانی ١٢٥٣ی زایینی بوو، کاتێک زۆرێک لە قەڵاکان کەوتنە دەستی ژانەڕاڵی مەسیحی مەنگۆلی «کیتبوقا نویان». لە مانگی ئایار، سەربازانی مەغۆل بەرەو قەڵای «گرد کوھ» ڕۆیشتن، کە ئیسماعیلییەکان بۆ چەند مانگێک زەوییەکەیان گرتبوو. لە مانگی کانوونی دووەم، بڵاوبوونەوەی نەخۆشی کۆلێرا لەناو قەڵاکە، بەرگرییەکانی ئیسماعیلییەکانی لاواز کرد بوو. ھێزی پشتیوانی بەخێرایی لە قەڵای ئەلەموتی دراوسێوە گەیشتن و ھیرشی مەغۆلەکانیان پوچەڵکردەوە، چەند سەد سەربازێکی «کیتبوقا نویان» کوژران.[١]٧٦ قەڵاکە ڕزگارکرا، بەڵام ھێرشەکانی دواتری مەغۆلەکان بۆ سەر شارۆچکەکانی توس و فێردوس کۆمەڵکوژی لێکەوتەوە. لە سەرتاسەری خۆراساندا مەغۆلەکان یاسای ستەمکارانەیان چەسپاند و بەرپرسیاربوون لە ئاوارەبوونی بەکۆمەڵی دانیشتووانی پارێزگاکە.[١]٧٦

دوای کۆمەڵکوژییەکانی تون لە ساڵی ١٢٥٦ی زایینی، ھۆلاکۆ ڕاستەوخۆ دەستیکرد بە ھەڵمەتێکی گەورەی مەغۆلەکان بۆ ڕێشەکێشکردنی ناوەندەکانی دەسەلاتی ئیسماعیلییەکان. ھۆلاکۆ لە چادرێکی فراوان کە لە فێردوس بۆیدانرابوو، بانگھێشتی ناسرەدین موھتاشەم، پارێزگاری ئیسماعیلیی لە قوھستان کرد، داوای بەدەستەوەدانی ھەموو قەڵاکانی پارێزگاکەی لێکرد. ناسرەدین ڕونیکردەوە کە فەرمانی خۆبەدەستەوەدان تەنھا لەلایەن ئیمامەوە دەدرێت، ئەو دەسەڵاتی ئەوەی نییە کە وەک پارێزگار ئەو فەرمانە بەسەر ئیسماعیلییەکاندا بدات.[٢١]٢٦٦

لەم ماوەیەدا کە ئیمام عەلائەدین محەممەد کوژاربوو کوڕەکەی «ڕوکنەدین خورشا» لە ساڵی ١٢٥٥ی زایینی شوێنی گرتەوە، لە ساڵی ١٢٥٦ی زایینی ڕوکنەدین دەستی بە زنجیرەیەک جووڵەکرد کە ئاماژە بوو بۆ ملکەچبوونی بە مەغۆلەکان. ڕوکنەدین لە نیشاندانی ملکەچبوونی خۆی و لەسەر دواکاری ھۆلاکۆ دەستی کرد بە پرۆسەی ھەڵوەشاندنەوە لە ئەلەموت، مەیموون دژ و لامسار، لابردنی قولە (تاوەر) و سپێری قەڵا(battlements).[٢١]٢٦٧ بەڵام لەگەڵ نزیکبوونەوەی زستان، ھۆلاکۆ ئەم جووڵانەی بە ھۆکارێک زانی بۆ دواخستنی گرتنی قەڵاکان و لە ٨ی تشرینی دووەم ١٢٥٦ی زایینی،[٢٣] سەربازە مەغۆلەکان بەخێرای قەڵای مەیموون دژ و شوێنی نیشتەجێبوونی ئیمامیان گەمارۆدا. دوای چوار ڕۆژ لە بۆردومانکردنی سەرەتایی و زیانێکی زۆر بۆ ھەردوو لا، مەغۆلەکان مەنجەنیقەکانیان لە دەوری قەڵاکە کۆکردەوە وەک ئامادەکارییەک بۆ ئابلۆقەدانی ڕاستەوخۆ. ھێشتا بەفر نەکەوتبووە سەر زەوی و ھێرشەکان بەردەوام بوون، ڕوکنەدین بڕیاریدا خۆی بەدەستەوە بدات لەبەرامبەر تێپەرینی خۆی و خێزانەکەی بە ڕێگایەکی سەلامەت. فەرمانێک داڕێژراو و برادرا بۆ ئیمام لەلایەن جوەینییەوە.[١]٧٩ دوای بۆردومانێکی تر، ڕوکنەدین لە ١٩ی تشرینی دووەم لە قەڵای مەیموون دژ ھاتەخوارەوە.

لەژێر دەستی ھۆلاکۆدا، ڕوکنەدین بە ناچاری پەیامی تەسلیمبوونی بۆ ھەموو قەڵاکانی دۆڵی ئەلەموت نارد. لە قەڵای ئەلەموت، شازادەی مەغۆل «بەلاغای» سەربازەکان بەرەو بنکەی قەڵاکە برد، داوای تەسلیمبوونی موقەدەمدینی فەرماندەی قەڵاکەی کرد. بڕیاریدا کە لە ھەموو خەڵکی ناو قەڵاکە، ببورێت ئەگەر لە ماوەی ڕژێکدا خۆی ڕادەست خانی گەورەبکات و بەیعەتی پێبدات. وەک گوێڕایەڵییەک بۆ ئیمام، موقەدەمدین و پیاوەکانی لە قەڵاکە دابەزین، و سوپای مەغۆلەکان چوونە ناو ئەلەموت و دەستیان بە وێرانکردنی کرد.[١]٧٩

گەمارۆدانی ئەلەموت ساڵی ١٢٥٦ی زایینی

بە بەراورد لەگەڵ مەیموون دژ، ئەلەموت زۆر پتەوتربوو و دەیتوانی بۆماوەی زۆر بەرگەی ھێرشەکانی سوپای مەغۆل بگرێت؛ بەڵام تاڕادەیەک بچووکتر بوو لە قەبارەدا و بە ئاسانی لەلایەن مەغۆلەکانەوە دەوردەدرا؛ ھێشتا گرنگترین ھۆکاری شکسی ئیسماعیلییەکان لە ئەلەموت، فەرمانی ئیمام بوو بۆ تەسلمکردنی قەڵاکانی ناو دۆڵەکە، بۆیە نەدەتوانرا بەردەوام بن لە بەرخۆدان، چونکە فەرماندە نەیدەتوانی پیشێلی ئەو سوێندە بکات کە کردبووی بۆ ئیمام. دەبوو گوێڕایەڵی تەواوی ئیمام بێت.[١]٨٠ لە ڕێگای گەڕانەوەی بۆ زێدی خۆی، ڕوکنەدین لە سێدارەدرا، جوەینی لە وەسفی ئەمەدا گەیشتە ئەو ئەنجامەی کە کوشتنی ئیمام «ئەوجیھانەی پاککردەوە کە بەھۆی خراپەکارییەکانی پیسبووبوو». دواتر لە قوھستان، ئیسماعیلییەکان بە ھەزارانیان لی بانگھێشت دەکرا بۆ بەشداریکردن بۆ کۆبوونەوە گەورەکان، لەوێ کۆمەڵکوژ دەکران. لەکاتێکدا ھەندێکیان ھەڵدەھات بۆ ناوچەکانی دراوسێ، بەڵام ژمارەی ئەو ئیسماعیلیانەی کە لە سەربازگەکان کۆمەڵکوژ کران نزیکەی ١٠٠٬٠٠٠ کەس دەبوون.[١]٨٣ بە گوتەی عەتا مالیک جوەینی لە کاتی ھێرشکردنە سەر قەڵای ئەلەموت، چەکی گەمارۆدانی دروستکراوی خیتایانەکان Khitayan کە شێوەی لە چەکی کەوانەیی crossbows دەچوو، بەکارھێنراوە.[٢٤][٢٥][٢٦] «خیتایان» بە واتای چینی Chinese دەھات و چەکەکە جۆرێک بوو لە تیروکەوانی arcuballista، لە ساڵی ١٢٥٦ی زایینی لەژێر فەرمانی ھۆلاکۆ خرابۆکار.[٢٧]

بەردەکان بە قەڵاکەدا دەکێشران و قەدی تیرەکان bolts ژمارەیەکی زۆریان لە بکوژەکان Assassins یان سووتاند. دەیانتوانی لە مەودای نزیک ٢٥٠٠ ھەنگاو بیھاوێژن.[٢٨] ئامێرەکە وەک کەوانەی گا وەسفکرابوو. قیڕی ئاگردار دەخرایە سەر قەدی تیرەکە بەرلەوەی بتەقێندریت. مێژوو نوسێکی تر پێیوایە کە باڕوت بەکارھاتبێت کە بووەتە ھۆی سووتان، لەو شەڕەی کە جوەینی تۆماری کردووە.[٢٩]

دوای داگیرکاری مەغۆلەکان

[دەستکاری]

وا گریمانە کرابوو کە بە گەمارۆدانی سەرەتایی قەڵای ئەلەموت لە ساڵی ١٢٥٦ی زایینی، بوونی نزاری ئیسماعیلی دووچاری لەناوچوون دەبووەوە. ھەرچەندە زیانەکان پانتاێکی فراوانی گرتبووەوە، بەڵام ھێزەکانی نزاری توانیان لە ساڵی ١٢٧٥ی زایینی قەڵاکە بگرنەوە، بە سەرکردایەتی کوڕێکی ئیمام ڕوکنەدین خورشا، و چەند دەستەیەک لە خوارەزمشاھییەکان، ئەمەش نیشاندەری ئەوەیە کە داگیرکاری مەغۆلەکان ھێزەکانی نزاری بەتەواوی نەسڕیوەتەوە.

ھەچۆنێک بێت لەژێر ڕێبەرایەتی کوڕی ھۆلاکۆ خان، سوپای مەغۆل لە سڵی ١٢٨٢ی زایینی ئەلەموتیان گرتەوە، ئەمەش بووە ھۆی کۆتایی ھاتنی دەسەڵاتی نزاری ئیسماعیلی لە ناوچەکە.

لە ساڵی ٢٠٠٤ زایینی لەلایەن خوێندکارانی شوێنەوارناسی بە سەرۆکایەتی حەمیدی چوباک، بەڵگەی شەپۆلێکی تری وێرانکاری لە سەردەمی سەفەوییەکان بەسەر قەڵاکەوە دۆزرایەوە.[٣٠]

تاکتیکی بەرگری و سەربازی

[دەستکاری]
پانۆڕامای ڕێگای چوونە ناو قەلاکە

تایبەتمەنییە جوگرافیای سروشتی دۆڵی دەوروبەری ئەلەموت تاڕادەیەکی زۆر بەرگری قەڵاکەیان مسۆگەر کردبوو. شوێنکە لەسەر بنکەی بەردێکی تەسک ھەڵکەوتووە کە نزیکەی ١٨٠ مەتر لە ئاستی زەوییەوەیە، ئەمەش وای کردبوو کە قەڵاکە بە ھێزی سەربازی ڕاستەوخۆ نەگیرێت.[١]٢٧ دۆڵی ئەلەموت لە ڕۆژھەڵات ھاوسنووربوو لەگەڵ زنجیرە شاخێک کە پێیدەگوترا ئەلەمکو (تەختی سولەیمان) کە ڕووباری ئەلەموت لەنێوانیاندا دەڕژا. دەروازەی ڕۆژاوای دۆڵەکە تەسکبوو، کە پارێزرابوو بە لاپاڵیێک کە بەرزییەکەی ٣٥٠ مەترە. گەروێک کە لە یەکگرتنی ھەرسێ ڕووباری تەلیقان، شەھرود و ئەلەموت پێکدێت بە ناوی شێرکۆ. بۆ چەندان ساڵ ئاوە ھەڵێشەکەی ڕووبارەکە بەربەستێکی بۆ داروازی نزیک لێیەوە دروست کردبوو. قەزوین کە نزیکترین شارۆچکەیە لە دۆڵەکە، بەرێگای وشکانیدا تەنھا بە کەر و ھێستر دەتوانرا ھاتوچۆی پیادابکرێت، ئەمەش دەتوانرا بە ئاسانی جوولەی دوژمنی لیوە ببینرێت بەھۆی ئەو تەپوتۆزەی کە لە ڕێگاکە دروست دەبوو لە ئەنجامی ھاتوچۆ کردنیان.[١]٢٧

ڕێبازی سەربازی دەوڵەتی نزاری ئیسماعیلی بەگشتی ڕێبازێکی بەرگری بوو، لەگەڵ ھەڵبژاردنی شوێنگەلێکی ستراتیژی بۆئەوەی بەپێی توانین خۆیان بەدووربگرن لە ڕووبەڕووبوونەوە و کوشتاری.[١]٥٨ بەڵام پێناسەیەکی جیاوازی دەوڵەتی نزاری ئیسماعیلی ئەوەبوو کە لەڕووی جوگرافییەوە لە سەرانسەری فارس و سووریادا بڵاوبووبوونەوە؛ بۆیە قەڵای ئەلەموت تەنھا قەڵای زنجیرە قەڵا بەھێزەکان بوو کە ئیسماعیلییەکان دەیانتوانی بۆ مەبەستی سەلامەتییان پاشەکشەی بۆ بکەن. لە ڕۆژاوای ئەلەموت لە دۆڵی شەھرود، قەڵای سەرەکی لامسار جۆرێک بوو لەم پاشەکشەیە. لە چوارچێوەی ڕاپەڕێنە ڕامیارییەکانیاندا، بۆشایییە ئەمنییە جۆراوجۆرەکان سوپای ئیسماعیلی ناوی دار الھجرة(شوێنی پەناگە) لەخۆگرتبوو. چەمکی دار الھجرة لە سەردەمی پێغەمبەر «محەممەد» دروودی خودای لێبێت، سەرچاوەی گرتووە، دووای ئەوەی پێغەمبەر (د. خ) و ھاوەڵانی بەھۆی چەوساندنەوەیان بەشێوەیەکی توند لەلایەن نەیارانیانەوە کۆچیان کرد بۆ یەسریب.[٢١]٧٩ بەمشێوەیەش فاتمییەکان دار الھجرةی خۆیان دۆزییەوە لە باکووری ئەفریقا. بەھەمان شێوە لەکاتی ڕاپەڕین دژی سەلجوقییەکان، ئیسماعیلییەکان چەندین قەڵایەک لەخزمەتیان بوون وەک شوێنی پەناگە.

ئیسماعیلییەکان لەپێناو بەدواداچوون بۆ ئامانجە ئایینی و ڕامیارییەکانییان، ستراتیژی سەربازی جۆراوجۆریان گرتبووە بەر کە لە سەدەکانی ناوین باوبون، یەکێک لەم شێوازانە تیرۆرکردن بوو، بۆ پاکتاوکردنی کەسایەتییە ڕکابەرە دیارەکان. بەزۆری کوشتی نەیارە سیاسییەکانیان لە شوێنە گشتییەکان ئەنجامدەدا، بۆ دروستکردنی ترس و دەنگدانەوەی بۆ دوژمنەکانی تریان.[١٨]١٢٩ بەدرێژایی مێژوو، زۆربەی کۆمەڵەکان وەک ڕێگایەک بۆ گەیشتن بە ئامانجە ڕامیارییەکانیان، پەنایان بۆ تیرۆرکردن بردووە. ئەم کارانەش وەک ئەرکێک لەلایان فیدایەکانەوە ئەنجامدەدران. بێ وێنە بوون لەوەی کە ھەرگیز ھاووڵاتیانی مەدەنییان نەکردووەتە ئامانج. تیرۆرکردنەکان دژی ئەو کەسانە بوون کە لەناوبردنیان دەبووە ھۆکاری کەمکردنەوەی مەترسەکانی سەر کۆمەڵەکە و بەرژەوەندییەکانیان، و بەتایبەت دژی ئەو کەسانەی کە کۆمەڵکوژییان دژی بە کۆمەڵگا ئەنجامدابوو.[١]٦١ یەکەمین نموونەی تیرۆرکردن لە کاتی دامەزراندنی دەوڵەتی نزاری ئیسماعیلی لە ناوچەی فارس بەشێوەیکی بەرفراوان بە کوشتنی وەزیری سەلجوقی نیزام ئەلمولک دیاریکراوە.[١]٢٩ کە لە دادگای سەلجوقییەکان لەلایەن کەسێکەوە ئەنجامدرا کە جلوبەرگی سۆفی لەبەدابوو، بەڵام ناسنامەی ڕاستی کەسەکە ڕووننەبوو، کە جیاوازبوو لە تەواوی جۆرەکانی تری کوشتن. لەکاتێکدا سەلجوقییەکان و خاچھەڵگران ھەردووکیان تیرۆریان بەکارھێناوە وەک ڕیگایەک بۆ لادانی دوژمنە باڵەجیوازەکان (کوتلەیییەکان). لە ماوەی ئەلەموتدا نزیکەی ھەر کوشتنێکی گرنگی سیاسی لە خاکە ئیسلامییەکان کردرابایە دەخرایەپاڵ ئیسماعیلییەکان.[١٨]١٢٩ کە لەوەشەوە بە حەشاشەکان Asssassin's ناسران.[٣١]

  • کۆمەڵێک وێنەن شوێنەواری قەڵای ئەلەموت


تێبینییەکان

[دەستکاری]
  1. ^ واتا لێکدانەوەی ئاماژە نھێنییەکان یان گەڕان بەدوای مانا شاراوە و ناوەکییەکانی قورئانی پیرۆز و گەڕانەوە بۆ لێکدانەوە ڕەسەنەکەی

سەرچاوەکان

[دەستکاری]
  1. ^ ئ ا ب پ ت ج چ ح خ د ر ڕ ز ژ س ش ع غ ف ڤ ق ک گ ل Willey, Peter (2005). Eagle's Nest: Ismaili Castles in Iran and Syria. London: I.B. Tauris. ISBN 978-1-85043-464-1. p23
  2. ^ Alamut castle, 26th November 2022, cafeerent.com
  3. ^ December 15, 1256 Last Stronghold of the Assassins. https://todayinhistory.blog/
  4. ^ ئ ا ب Daftary, Farhad (1998). The Ismailis. Cambridge, UK: Cambridge University Press. 0-521-42974-9.
  5. ^ كتاب تاريخ الدول والإمارات الكردية في العهد الإسلامي، محمد أمين زكي، بغداد ٢٠٠٦، ط٢، ق١، ص٤٣
  6. ^ کورد و کردستان لە سەردەمی خیلافەی ئیسلامیدا، زرار سدیق تۆفیق، هەولێر ٢٠١٠، لا ١٢٥
  7. ^ Alamut Castle, The Fortress of Assassins, APR 26, 2023 ,https://www.tappersia.com/alamut-castle/
  8. ^ عجائب المخلوقات وغرائب الموجودات كتاب، من تأليف العالم والجغرافي أبوو عبد الله بن زكريا القزويني.
  9. ^ ئ ا Virani, Shafique N. (2007). The Ismailis in the Middle Ages: A History of Survival, a Search for Salvation. New York: Oxford University Press. 9780195311730
  10. ^ Petrushevskiĭ, Ilʹi͡a Pavlovich (1985). Islam in Iran. SUNY Press. p. 363, Note 40. 0887060706.
  11. ^ Hourcade, B. (December 15, 1985). "ALAMŪT". Encyclopædia Iranica. Retrieved February 10, 2013. According to legend, an eagle indicated the site to a Daylamite ruler; hence the name, from aloh (eagle) and āmū(ḵ)t (taught).
  12. ^ Bosworth, C. E. (January 1989). "Review of Books". Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain & Ireland. 121 (1): 153–154. doi:10.1017/S0035869X00168108
  13. ^ الحشّاشون.. القصة الكاملة لأكثر الفرق دموية في التاريخ الإسلامي، ميدان(عن قناة الجزيرة)
  14. ^ الحشـّاشون.. دقـّت ساعة الحقيقة، 24 يوليو 2008 . elaph.com
  15. ^ طائفة الحشاشين، مصطفى 2018 – الجزائر، www.kabbos.com
  16. ^ حسن صباح رهبر اسماعیلیه، http://taghvimetarikh.com/
  17. ^ حەسەن سەباح خواوەندی ئەلەموت، ڕۆمان، نووسینی: پول ئامیر، وەرگێڕانی: حەمەی حەمەسەعید، چاپی چوارەم، بەرگی دووەم، ٢٠١٨، لە بڵاوکراوەکانی کتێبخانەی هەژار موکریانی
  18. ^ ئ ا ب پ Daftary, Farhad (1998). A Short History of the Ismailis: Traditions of a Muslim Community. Edinburgh: Edinburgh University Press. 9781558761933
  19. ^ ئ ا ب پ ت Daftary, Farhad (1990). The Ismāʻīlīs: Their History and Doctrines. Cambridge: Cambridge University Press. 9780521370196.
  20. ^ ئ ا Ivanov, Vladimir A. (1960). Alamut and Lamasar; Two Mediaeval Ismaili Strongholds in Iran, an Archaeological Study. Teheran: Ismaili Society. OCLC 257192
  21. ^ ئ ا ب پ Hodgson, Marshall G.S. (2005). The Secret Order of Assassins: The Struggle of the Early Nizārī Ismā'īlīs Against the Islamic World. Philadelphia: University of Pennsylvania Press 9780812219166
  22. ^ Daftary, Farhad (1996). Mediaeval Isma'ili History and Thought. New York: Cambridge University Press. 9780521451406
  23. ^ Alamut fortress of the Assassins in Iran, Updated February 1, 2021 cosmicmektoob.com ١٥ی تەممووزی ٢٠٢٣ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
  24. ^ ʻAlā al-Dīn ʻAṭā Malek Joveynī (1958). The history of the World-Conqueror. Harvard University Press. p. 631.
  25. ^ Journal of Asian History. O. Harrassowitz. 1998. p. 20.
  26. ^ Mansura Haidar; Aligarh Muslim University. Centre of Advanced Study in History (1 September 2004). Medieval Central Asia: polity, economy and military organization, fourteenth to sixteenth centuries. Manohar Publishers Distributors. p. 325
  27. ^ Wright, David Curtis (2008). Ferris, John (ed.). "NOMADIC POWER, SEDENTARY SECURITY, AND THE CROSSBOW". Calgary Papers in Military and Strategic Studies. Military Studies and History. Centre for Military and Strategic Studies. 2
  28. ^ Ala-ad-Din 'Ata-Malik Juvaini (1958). The history of the world-conqueror. Vol. II. Harvard University Press. pp. 630=631.
  29. ^ Haw, Stephen G. (July 2013). "The Mongol Empire – the first 'gunpowder empire'?". Journal of the Royal Asiatic Society. 23 (3): 458.
  30. ^ Virani, Shafique N. ; Virani, Assistant Professor Departments of Historical Studies and the Study of Religion Shafique N. (2007). The Ismailis in the Middle Ages: A History of Survival, a Search for Salvation. Oxford University Press, USA. p. 32
  31. ^ الحشاشون.. شيوخ الجبل الذين أرهبوا الدولة الإسلامية، الزهراء سامى، 05 مايو، egyptiangeographic.com
ویکیمیدیا کامنز میدیای پەیوەندیداری بە قەڵای ئەلەموت تێدایە.
وەرگیراو لە «https://ckb.wikipedia.org/w/index.php?title=قەڵای_ئەلەموت&oldid=1428268»