بۆ ناوەڕۆک بازبدە

کۆلێرا

دەستکاریی گرێدانەکان
لە ئینسایکڵۆپیدیای ئازادی ویکیپیدیاوە
Cholera
وێنەی بەکتریای ڤایبیریۆ کۆلێرا، لەڕێی وردبینی ئەلکترۆنی
ICD-10A00
ICD-9001
بنکەدراوەی نەخۆشییەکان29089
مێدلاین پلەس000303
ئی مێدیسینmed/351
MeSHD002771
تووشبوو بە کۆلێرا

کۆلێرا یان وەبا (ئینگلیزی: Cholera)[١][٢][٣]، نەخۆشیێکە بەھۆی بەکتریای ڤایبریۆ کۆلێرا (Vibrio cholera) تووشی مرۆڤ دەبێت، زۆربەی کات لە ڕێگەی پیسبوونی ئاوی خواردنەوە و خۆراکی پیسەوە بڵاو دەبێتەوە. نەخۆشیی کۆلێرا نەخۆشیێکی زۆر درمە و لە کاتی تووشبوونی چەند کەسێکی ناو کۆمەڵگە، زۆر بە خێرایی دەگوازرێتەوە بۆ کەسانی دیکە. پیساییی نەخۆشە تووشبووەکە سەرچاوەی سەرەکیی بەکتریای کۆلێرایە.[٤]

بەگوێرەی ڕێکخراوی تەندروستی جیھانی ھەموو ساڵێک ملیۆنێک بۆ چوار ملیۆن کەس تووشی کۆلێرا دەبن[٥][٦] یەکێک لەو ڤاکسینەی دژی کۆلێرا بەکاردێت پێی ئەوترێت (Vaxchora ::: lyophilized CVD 103-HgR) کە لە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا بەکاردێت.[٧]

شێوازی بڵابوونەوە

[دەستکاری]

ئەو بەکتریایەی ئەبێتە ھۆی کۆلێرا، لە خۆراک و ئاوێکەوە دێت کە بەر کەسی توشبوو کەوتبن ئەو شوێنانەی دەرفەت بە بڵاووبونەوەی بەکتریاکە دەدەن:[٤][٨]

  • ئاو و ئاوەڕۆی کۆڵان، شەقامەکان و شوێنە گشتییەکان
  • بەفر یان ھەر ساردەمەنییەک کە سەرچاوەکەی ئاوی شوێنە گشتییەکانە
  • خۆراک و خواردنەوانەی کە لە شوێنە گشتییەکان دەفرۆشرێن
  • ئەو سەوزە و میوەجاتەی بە ئاو و ئاوەڕۆ و پاشەرۆی مرۆڤەوە گەورەبوون
  • ماسی و ئاژەڵە دەریایانەی لە ئاوی پیسەوە دەردەھێنرێن[٤][٨]

کاتێک مرۆڤەکە ئەو خۆراک و ئاوە دەخواتەوە کە بەکتریاکەی تیایە، بەکتریاکە چالاکییەک دەکات کە دەبێتە ھۆی سکچوونێکی زۆر.[٤] بەمەش گەر چارەسەر نەکرێت و ڕێگەی لێ نەگیرێت بەتێپەربوونی چەن کاتژمێرێک بەھۆی سکچوونی بەردەوامەوە نەخۆشەکە لە مردن نزیک دەبێتەوە و لاشەی وشک دەکات.[٩][١٠][١١]

خۆپارێزی

[دەستکاری]

بۆ خۆپارستن لە تووشبوون بە نەخۆشییەکە، دەزگاکانی تەندروستی ئاماژە بەم خاڵانە دەدەن:

  1. تا دڵنیا نەبیت لە سەرچاوەی ئاوێک، مەیخۆرەوە.
  2. دەست شووشتن بە ئاو و سابوون پێش ئامادەکردنی خواردن، پێش نانخواردن و دوای دەرچوون لە ئاودەست.
  3. جوان شۆردنەوەی سەوزە و میوە بەر لە خواردنی.
  4. بایەخدان بە سەلامەتی و پاکژیی خواردن و خوارنەوەکان.
  5. دوورکەوتنەوە لە خواردن و خواردنەوەی سەر شۆستە و شەقامەکان.

ئاگاداربە خۆراک و خواردنەوەکانت پاکژ بکەوە بە کوڵاندنیان[١٢][١٣]، کاتێک کەسێکی توشبوو دەبینی لێی نزیک مەبەوە، ئەگەر پێتکرا ماسک ببەستە نەخۆشیەکە ئەگەری گواستنەوە زۆرە لەکاتی نزیک بوونەوە لە کەسی تووشبوو[١٤]

گەر لە شوێنێک بوویت دەرمان یان پزیشکی لێنەبوو، ئەکرێت ھەنگوینی سرووشتی کاریگەرییەکی پۆزەتیڤی ھەبێت دژی کۆلێرا[١٥][١٦][١٧]

نیشانەکان

[دەستکاری]

نیشانەکان لە سکچوون و ڕشانەوەیەکی کۆنتڕۆل نەکراوەوە دەست پێدەکەن دواتر گرژی و تەشەنجی ماسوولکە، لەوانەیە نەخۆشەکە (تای) نەبێت بەڵام ناتوانێت میز بکات، لە کۆتایدا بەھۆی سکچوونی بەردەوام لاشەی نەخۆشەکە وشک دەبێت، دواتر لاشەی نەخۆش چرچ و لۆچ دەبێت و چاوەکانی لەخوارەوەیی ئاستی ئاسایی دەبن، بەبێ چارەسەرکردن دوای تێپەربوونی چەن ڕۆژێک نەخۆشەکە دەمرێت.[ژێدەر پێویستە]

چارەسەر

[دەستکاری]

سەیری نەخۆشەکە بکرێت لەلایەن پزیشکی پسپۆڕەوە و ڕادەی وشکبوونەوەکەی دیاری بکرێت، ئەگەر:

  1. وشکبوونەوەی نەبوو، ئەوا گیراوەی دکسترۆلایتی بدرێتێ و ئامۆژگاری بکرێ شلەمەنی زۆر بخواتەوە و ھەروەھا دەرمانی پێویستی بدرێتێ.
  2. وشکبوونەوەی کەمی ھەبوو، ھەر وەکوو سەرەوە.
  3. وشکبوونەوەی سەختی (Severe dehydration) ھەبوو:
    1. کانیۆلای بۆ دابنرێت.
    2. فلوید (ڕینگەر یان نۆرماڵ سەلاین)، باشتر وایە بە دوو کانیولا.
    3. ڕەوانەی نەخۆشخانە بکرێت.

لە ھەموو بارێکی سک چوون، ئەگەر گومانی کۆلێرا ھەبوو یان کۆلێرا لە ناوچەکە ھەبوو، ئەنتی بایۆتیکی پێویست (تتراسایکلین، کۆتریمۆکسازۆل، یان فیورازۆلیدۆن)[ژێدەر پێویستە] یان (دۆکسی-سایکلین، ئەزیسرۆ-میسین، سیپرۆ-فلۆکسا-سن)[١٨][١٩]

پێویستە کارمەندانی تەندروستی ڕێگاکانی خۆپاراستن بگرنە بەر لەکاتی چارەسەرکردنی نەخۆش[٢٠]

مێژوو

[دەستکاری]
یەکەم حاڵەتی کۆلێرا

کۆلێرا پێدەچێت تۆمارە مێژوویەکەی ٢٠٠ ساڵ لەمەوبەر بێت لە ١٨١٧ لە ھیندستان، کە لەم سەردەمە بەڵگەنامەی مێژویی زۆر تۆمارکراون لەسەر نەخۆشییەکە، و دواتریش لە ١٩٩١ بۆ ١٩٩٤ لە باشووری ئەمریکا، بەم دوایانەش لە ٢٠١٦ بۆ ٢٠٢١ لە وڵاتی یەمەن تۆمارکرا[٢١]

پۆلێنکردن
بەستەرە دەرەکییەکان

بەستەرە دەرەکییەکان

[دەستکاری]
  • نەخۆشیی کۆلێرا چییە؟ نیشانەکانی و چارەسەری چین؟ (ئاوێزە)
  • «Cholera» . Encyclopædia Britannica (بە ئینگلیزی). Vol. 6 (چاپی 11th). 1911. لاپەڕە 262–267.
ویکیمیدیا کامنز میدیای پەیوەندیداری بە کۆلێرا تێدایە.
بڕوانە Cholera لە ویکیفەرھەنگ، ویکیفەرھەنگی ئازاد.

سەرچاوەکان

[دەستکاری]
  • بنەماکانی چارەسەرکردن بۆ کارمەندانی تەندروستی. وەزارەتی ڕۆشنبیری، ٢٠٠٠.
  • بەم رێگایانە خۆتان لە کۆلێرا بپارێزن. ماڵپەڕی سبەی، ئەیلوولی ٢٠١٥.
  1. ^ «History of the Cholera Vaccine | Passport Health». www.passporthealthusa.com. لە ٢٢ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە.
  2. ^ «Diagnosis and Detection | Cholera | CDC». www.cdc.gov (بە ئینگلیزیی ئەمەریکایی). ١٣ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٨. لە ٢٢ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە.
  3. ^ Harris، Jason B (١٥ی تشرینی دووەمی ٢٠١٨). «Cholera: Immunity and Prospects in Vaccine Development». The Journal of Infectious Diseases. ٢١٨ (Suppl 3): S١٤١–S١٤٦. doi:١٠.١٠٩٣/infdis/jiy٤١٤. ISSN ٠٠٢٢-١٨٩٩. PMC ٦١٨٨٥٥٢. PMID ٣٠١٨٤١١٧.
  4. ^ ئ ا ب پ Dunkin، Mary Anne. «Cholera: Causes, Symptoms, Treatment, and Prevention». WebMD (بە ئینگلیزی). لە ٢٢ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە.
  5. ^ «What is cholera? Facts, symptoms, and how to help». World Vision (بە ئینگلیزیی ئەمەریکایی). ١٥ی نیسانی ٢٠١٩. لە ٢٢ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە.
  6. ^ «Cholera». www.who.int (بە ئینگلیزی). لە ٢٢ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە.
  7. ^ «Vaccines | Prevention and Control | Cholera | CDC». www.cdc.gov (بە ئینگلیزیی ئەمەریکایی). ١٨ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠. لە ٢٢ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە.
  8. ^ ئ ا «General Information | Cholera | CDC». www.cdc.gov (بە ئینگلیزیی ئەمەریکایی). ٣٠ی حوزەیرانی ٢٠٢١. لە ٢٢ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە.
  9. ^ «Cholera - Symptoms and causes». Mayo Clinic (بە ئینگلیزی). لە ٢٢ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە.
  10. ^ «What Are the Symptoms of Cholera? Causes, Vaccine, Treatment & Prevention». MedicineNet (بە ئینگلیزی). لە ٢٢ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە.
  11. ^ Zeeshan Zafar، Muhammad؛ Gulzar، Hafsa (٢٠١٦). «A Case Study: Cholera». Occupational Medicine & Health Affairs (بە ئینگلیزی). ٠٤ (06). doi:١٠.٤١٧٢/٢٣٢٩-٦٨٧٩.١٠٠٠٢٥٢. ISSN ٢٣٢٩-٦٨٧٩.{{cite journal}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: unflagged free DOI (بەستەر)
  12. ^ «Cholera». www.who.int (بە ئینگلیزی). لە ٢٢ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە.
  13. ^ Frequently asked questions and information for travelers, Who Organization
  14. ^ «Is Cholera Contagious?». MedicineNet (بە ئینگلیزی). لە ٢٢ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە.
  15. ^ «(PDF) Antibacterial activity of natural honey against antibiotic-resistant bacteria». ResearchGate (بە ئینگلیزی). لە ٢٢ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە.
  16. ^ Eteraf-Oskouei، Tahereh؛ Najafi، Moslem (2013-6). «Traditional and Modern Uses of Natural Honey in Human Diseases: A Review». Iranian Journal of Basic Medical Sciences. ١٦ (6): ٧٣١–٧٤٢. ISSN ٢٠٠٨-٣٨٦٦. PMC ٣٧٥٨٠٢٧. PMID ٢٣٩٩٧٨٩٨. {{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |ڕێکەوت= (یارمەتی)
  17. ^ Muhammad، Muhammad aurongzeb؛ Azim، M. K. (٢٠١٥). «Antibacterial activity of natural honey against antibiotic-resistant bacteria». undefined (بە ئینگلیزی). لە ٢٢ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە.
  18. ^ Nelson، Eric J.؛ Nelson، Danielle S.؛ Salam، Mohammed A.؛ Sack، David A. (٦ی کانوونی دووەمی ٢٠١١). «Antibiotics for Both Moderate and Severe Cholera». New England Journal of Medicine. ٣٦٤ (1): ٥–٧. doi:١٠.١٠٥٦/NEJMp١٠١٣٧٧١. ISSN ٠٠٢٨-٤٧٩٣. PMID ٢١١٤٢٦٩١.
  19. ^ «Cholera Vaccine (Cholera Vaccine): Uses, Dosage, Side Effects, Interactions, Warning». RxList (بە ئینگلیزی). لە ٢٢ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە.
  20. ^ «Sources of Infection & Risk Factors | Cholera | CDC». www.cdc.gov (بە ئینگلیزیی ئەمەریکایی). ١٣ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٠. لە ٢٢ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە.
  21. ^ «Crisis in Yemen». Oxfam International (بە ئینگلیزی). ٧ی نیسانی ٢٠٢١. لە ٢٢ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە.
وەرگیراو لە «https://ckb.wikipedia.org/w/index.php?title=کۆلێرا&oldid=1444945»