ڕەوشت

ڕەوشت یان ئەخلاق جیاکردنەوەی نیاز و بڕیار و کردەوە باش و دروستەکانە لە ھەڵە و نادروستەکان. ڕەوشت دەتوانێت وەک جەستەیەک بێت بۆ پێوەرەکان یان ئامرازەکان کە لە پەرلەیەکی ڕەفتاری لە فەلسەفە و ئایین یان کەلتوورێکی دیاریکراوەوە وەرگیراوە، یان ڕەنگە لە ستاندەردێکەوە وەرگیرابێت کە مرۆڤ پێی وایە دەبێت ھەموو خەڵکان وەھابن. ھەروەھا ڕەوشت لەوانەیە بە تایبەتی ھاوخەم بێت لەگەڵ «چاکە»یان «ڕاست». فەلسەفەی ڕەوشت فرە ڕەوشتی لەخۆ دەگرێت، کە بابەتی ئەبستراکتی وەک ئینتۆلۆژی ڕەوشتی و ئیپیستمۆلۆجی ڕەوشتی و ڕەوشتی نۆرمی دەگرێتەوە، کە زیاتر سیستەمی کۆنکریتی بڕیاردانی ڕەوشتی وەک ڕەوشتی دیۆنتۆلۆژی و نموونەیەک لە فەلسەفەی ڕەوشتی نۆرمی یاسای زێڕینە، کە تێیدا ھاتووە: «مرۆڤ دەبێت وەک کەسێکی تر مامەڵە بکات بۆ ئەوەی مامەڵە لەگەڵ خۆی بکات» بێ ڕەوشتی دژایەتییەکی چالاکە بەرامبەر بە ڕەوشت (واتە دژایەتیکردن لەگەڵ ئەوەی کە چاکە یان ڕاست)، لەکاتێکدا بێ ڕەوشتی بە جۆراجۆری وەک بێئاگایی و بێ باکی یان بێباوەڕی لە ھەر کۆمەڵگەیەک پێناسە دەکرێت.

فەلسەفەی ئەخلاق

فەلسەفەی ڕەوشت یا فەلسەفەی ئەخلاق لقێکە لە فەلسەفە کە پرسیارەکانی ڕەوشت دەخاتەڕوو. وشەی «ئێتیک» بە شێوەیەکی ئاسایی بەکاردێت بۆ ئاڵوگۆڕ لەگەڵ وشەی 'ڕەوشت'و ھەندێک جار بە شێوەیەکی تەسکتر بەکاردێت بۆ مەبەستی بنەما ڕەوشتییەکانی نەریتێکی دیاریکراو، کۆمەڵ یان تاک بە ھەمان شێوە لە ھەموو جۆرە باوەڕێکی ڕەوشتیدا، تایبەتمەندی ڕەوشتی دووانە وەردەگرێت ھەندێک جار لە نێوان ڕەوشت و ئاکاردا بە ئاشکرا دەمێننەوە: «ھەرچەندە ڕەوشت و ئاکارەکان پێکڕا بوونیان ھەبێت کەچی ھەر ئاکار بەکاردەھێنرێت بۆ بە سیستەمکردنی ڕەوشت، ئیمانوێل کانت لەسەر بنەمای بنەچەیی وەک پشت بەستن بە بیرۆکەی پارێزکارێک و بە گشتی خۆدزینەوە لە جیاکردنەوەی ڕەچاوکردنی 'ڕەوشتی' لە ڕەچاوکردنی کرداری تر» دەبینێتەوە.

ڕەوشتی ڕووکەشیانە

لە ڕووی ڕووکەشییەوە «ڕەوشت» ئاماژە بە بەھا کەسی و کولتوورییەکان، پەرلەکانی ڕەفتار یان زیاتری کۆمەڵایەتی لە کۆمەڵگایەک دەکات، کە ئەو پەرلە ڕەفتارانە دابین دەکەن کە تێیدا جێبەجێی دەکات و لەلایەن تاکێکەوە پەسەند دەکرێت. ئەو بابەتە بانگەشەی بابەتی دروستی یان نادرووستی ناکات، بەڵام تەنھا ئاماژە بەوە دەکات کە بە ڕاست یان ھەڵە دادەنرێت. ڕەوشتی ڕووکەشیانە لقێکە لە فەلسەفە کە بەجۆرێک واتای ڕەوشت بەرجەستەدەکات. لە واتا نۆرمییەکەیدا، «ڕەوشت» ئاماژە بە ھەر شتێک دەکات کە لە ڕاستیدا ڕاست بێت یان ھەڵە بێت، کە لەوانەیە سەربەخۆ بێت لەو بەھا یان زیاترانەی کە لەلایەن ھەر گەل و کلتورێکی تایبەتەوە ھەڵگیراون. ڕەوشتی نۆرمێتی وەک ڕەوشتی ڕووکەشیانە لقێکە لە فەلسەفە کە بەرجەستەی واتای ڕەوشت دەکات بە گشتی.

ڕاستڕەو و چەپڕەو

تیۆرییە فەلسەفییەکان لەسەر سروشت و بنچینەکانی ڕەوشت (واتە تیۆرییەکانی فرە ڕەوشتی) بە فراوانی بەسەر دوو چیندا دابەش دەکرێن:یەکەم ڕاستڕەوە ڕەوشتییەکان کەسەرجەم ئەو تیۆریانە لەخۆ دەگرێت کە ھەڵگری کردارە ڕەوشتییە ڕاستەقینەکانن کە ڕاستییە ڕەوشتییەکان باس دەکەن بۆ نموونە، لەکاتێکدا کە لەوانەیە ئەو ھێزانەی کە لە گونجانی کۆمەڵایەتیدا بە شێوەیەکی بەرچاو شێوە بە بڕیارەکانی «ڕەوشتی» تاکەکان دەدەن، نکۆڵی لەوە دەکەن کە ئەو نۆرم و نەریتە کولتوورییانە پێناسەی ڕەفتاری ڕەوشتی ڕاست دەکەن ئەمە لەوانەیە ئەو تێڕوانینە فەلسەفییە بێت کە لەلایەن سروشتناسانی ڕەوشتییەوە دەرکراوە، لەگەڵ ئەوەشدا ھەموو بارە ڕاستەقینییەکانی ڕەوشت ئەو پێگەیە قبوڵ ناکەن (وەک ناسروشتیستە ڕەوشتییەکان). دووەم دژە ڕاستی ڕەوشتییەکان لەلایەکی ترەوە ھەڵگری ئەو لێدوانە ڕەوشتیانە شکست پێ دەھێنێت یان تەنانەت ھەوڵی باسکردنی ڕاستییە ڕەوشتییەکان ھەر نادەن، لەجیاتی ئەوە ئەوان ھەڵگری ئەو ڕستە ڕەوشتیانەن کە بە شێوەیەکی ڕاست و دروستی ھەڵگری بابەتە ڕەوشتییە ڕاستەقینییەکان نین (تیۆری ھەڵەکان)؛ بانگەشەکان دەربارەی ھەڵوێستی بابەتیی نەک ڕاستییە بابەتییەکان (بابەتییەتی ڕەوشتی)؛ یان ھەوڵی ئەوە دەدات جیھان بە شێوەیەک باس بکات کە وێناکردنی ئەستەم بێت، وەک دەربڕینی ھەستێک یان دەرکردنی فەرمانێک (نا ناسیڤیزمی). ھەندێک شێوە لە نازانستی و بابەتیگەری ڕەوشتی، لەکاتێکدا بە دژە ڕاستی دادەنرێت بەو مانایە بەھێزەی لێرە بەکاردێت، بەو مانایەی ھاوئاھەنگە لەگەڵ جیھانی ڕەوشتدا. بۆ نموونە پێشنووسکردنی جیھانی فۆرمێکی جیھانییە لە نازانستیدا کە بانگەشەی ئەوە دەکات کە ڕەوشت لە ژیرییەوە وەرگیراوە سەبارەت بە مەرجە تێھەڵکێشکراوەکان و تیۆری فەرمانی خوایی و تیۆری چاودێری نموونەیی بە بەشێک لە شێوە جیھانییەکانی بابەتی ڕەوشت دادەنێن.

مرۆڤ ناسی

ھۆکارە کردەیییەکان

ھۆکارە کردارییەکان پێویستە بۆ دەزگای ڕەوشتی. کێشەی ژیانی ڕاستەقینە کە پێویستی بە چارەسەر ھەیە لە ھەردوو بواری ھزری و سۆزداری، بۆ ئەوەی بە تەواوی ڕەوشتیانە بێت. مرۆڤ ژیربێژییەکانی وەک ڕێڕەوێک بۆ بڕیاری کۆتایی بەکاردێنێت، بەڵام ژینگە و ھەستەکان بەرامبەر بە ڕەوشت لە ئێستادا دەبێت ھۆکارێک بێت بۆ ئەوەی ئەنجامەکە بەڕاستی ڕەوشتیانە بێت، چونکە ڕەوشت ملکەچی کلتورە شتێک تەنھا لە ڕووی ڕەوشتییەوە دەتوانێت قبوڵ بێت ئەگەر کلتوور وەک ھەموو شتێک ئەمەی قبوڵ کردبێت کە ڕاست بێت. ھۆکاری کرداری و ڕەچاوکردنی سۆزداری پەیوەندیدارن بۆ بریارێک کە ڕەوشتی بێت.

کەلتور و ژینگە

سیلیا گرین جیاکارییەکی کرد لە نێوان ڕەوشتی خێڵەکی و تایبەتمەندی ژینگەیی. دوایی بە شێوەیەکی زۆر نەرێنی و پیشەگەریانە جیاکارییەکە دەخاتە ڕوو: ئەو شوێنەی کە پێناسەی ناوچەی کەسێک دەکات یان خاوەندارییەتی دەکات، لەوانە موڵک یان شار یاخود دەڤەرێک، کە نابێت زیانیان پێ بگەیەنرێت و دەست وەرنەدرێت تیایاندا. ڕەوشتی خاک پەروەریی ڕێگەپێدراوەلە زۆرینەی کۆمەڵگاکان، چونکە ڕێگە بە تاک نادات دەست لە خاکی یەکێکی تر وەربدات. بە پێچەوانەوە، ڕەوشتی خێڵەکی ڕەوشتێکی باڵادەستییە، سەپاندنی نۆرمەکانی ئەندامانی خێڵەکە بەسەر تاکدا زۆر باو و ئاسایییە. ئەم نۆرمانە لە ڕووی کولتوورییەوە سەربەست و نەرمن، لەکاتێکدا ڕەوشتە خاکییەکان ئامانجیان لە یاساکان دەبیننەوە کە گشتگیر و ڕەھان، وەک 'مەرجە پۆلێنکراوەکانی کانت' و ھەڵسووکەوتی پلەبەندی گەیسلەر. گرین پەیوەندی بە پەرەسەندنی ڕەوشتی زەوییەوە ھەیە بۆ بەرزبوونەوەی چەمکی موڵکایەتی تایبەت و بەھۆی ڕەوشی گرێبەست لەسەر دۆخ یاخود بوومەکەی.

لەناو گرووپ و دەرەوەی گرووپ

ھەندێک لە چاودێران ھەڵگری ئەوەن کە تاکەکان کۆمەڵێک یاسای ڕەوشتی جیاواز بەسەر خەڵکدا جێبەجێ دەکەن بەپێی ئەندامێتییان لە «ناو گرووپ» (تاک و ئەوانەی کە پێیان وایە لە یەک گرووپن)یان «گرووپێکی دەرەکی» (ئەو کەسانەی مافیان نییە بەپێی ھەمان یاسا مامەڵەیان لەگەڵ بکرێت) ھەندێک لە زیندەناسەکان، ئەنترۆپۆلۆجیستەکان و دەروونناسانی پەرەسەندن باوەڕیان وایە کە ئەم جیاکارییە لە گروپ/دەرەوەی گرووپدا گەشەی کردووە چونکە مانەوەی گرووپەکان زیاتر دەکات ئەم باوەڕە بە مۆدێلە ژمێریارییە سادەکانی پەرەسەندن پشتڕاستکراوەتەوە. لە لاساییکردنەوەکان ئەم جیاکارییە دەبێتە ھۆی ئەوەی کە ھەردوو ھاوکاری چاوەڕوان نەکراو بەرامبەر بە دوژمنکاریی ناو گرووپ و ناژیریانە بەرامبەر بە گرووپە دەرەکییەکان ئەنجام بدەن. گاری ئاڕ جۆنسن و ڤی ئێس فالگەر مشتومڕیان لەسەر ئەوە کردووە کە نەتەوەپەرستی و نیشتیمان پەروەری فۆرمی ئەم سنوورە ناو گروپانە/دەرەوەی گرووپن. جۆناسان ھایدت تێبینی کردووە کە چاودێری تاقیکردنەوەیی کە ئاماژە بە پێوەرێکی ناو گرووپ دەکات، یەک بناغەی ڕەوشتی دابین دەکات کە بە شێوەیەکی بەرچاو لەلایەن پارێزگارەکانەوە بەکاردێت، بەڵام زۆر کەمترە لەچاو ئازادیخوازانەوە. پەسەندی ناو گرووپەکە ھەروەھا یارمەتیدەرە لە ئاستی تاک بۆ تێپەڕاندنی جینەکانی یەک. بۆ نموونە دایکێک کە حەزی لە منداڵەکانی خۆی دەکات زۆر بەرزترە لە منداڵانی خەڵکی تر، زیاتر لە ئەوەی بییەوێت بە منداڵەکانی دەدات' بەم شێوەیە چانسی مانەوەی منداڵەکانی و چانسی جینی خۆی بۆ بەردەوامبوونی زیاتر دەکات بەو ھۆیەوە، لە ناو دانیشتوواندا، فشاری دیاریکردنێکی بەرچاو ھەیە کە لە بەرامبەر ئەم جۆرە بەرژەوەندییە خۆپەرستییە دروست بووە، بەو شێوەیەی کە لە کۆتاییدا، ھەموو دایک و باوکەکان بە ئارەزووی منداڵەکانی خۆیان (ناو گرووپ) بەسەر منداڵەکانی تردا (گرووپی دەرەوە) دەسوڕێنەوە.

بەراوردکردنی کلتورەکان

پیتەرسۆن و سیلیگمان نزیک دەبنەوە لە تێڕوانینی ئەنترۆپۆلۆجی کە سەیری کلتورەکان، ناوچە جیۆ کلتورییەکان و بەدرێژایی ھەزارەھا دەکەن. ئەوان بەو ئەنجامە گەیشتوون کە ھەندێک لەچاکە و سەپاندن و ھەوەسەکان بەسەر ھەموو ئەو کلتورانەدا زاڵ بوون کە پشکنینیان بۆ کردوون. ئەو تواناییانەیان کە دەستنیشانیان کرد بریتین لە ژیری / زانین و مرۆڤبوون…. جگە لە زۆر بەخشین و پلەبەندی کۆمەڵایەتی. ھەریەک لەمانە چەند دابەشکردنێک لەخۆدەگرێت. بۆ نموونە مرۆڤایەتی خۆشەویستی و میھرەبانی و زیرەکی کۆمەڵایەتی لەخۆ دەگرێت. ھێشتا، ئەوانی تر بیردۆزی ئەوە دەکەن کە ڕەوشت ھەمیشە ڕەھا نییە، لەگەڵ ئەوەدا کە بابەتە ڕەوشتییەکان زۆرجار بە درێژایی ھێڵی کلتوری جیاوازن. توێژینەوەیەکی لێکۆڵینەوەی PEW لە نێوان چەندین نەتەوەدا لە ساڵی ٢٠١٤دا جیاوازییەکی کلتوری بەرچاو ڕوون دەکاتەوە لە نێوان ئەو کێشانەی کە پەیوەندیان بە ڕەوشتەوە ھەیە، لەوانە ترۆکان (تەڵاق)، کاروباری دەرەوەی ھاوسەرگیری، ھاوڕەگەزبازی، قومارکردن، لەباربردن، بەکارھێنانی ھەریەک لەو ٤٠ وڵاتەی ئەم توێژینەوەی تیادا ئەنجام دراوە دەرکەوتووە کە کۆمەڵێک ڕێژەیان ھەیە بەپێی چ ڕێژەیەک لە ھەر وڵاتێکدا پێیان وایە کێشە ڕەوشتییە ھاوبەشەکان بە ھیچ شێوەیەک لەئاستی قبوڵکردن و قبوڵ نەکردن نین یان بابەتە ڕەوشتییەکان ھی دەستکاریکردن نین. ھەر ڕێژەیەک سەبارەت بە گرنگی پرسی ڕەوشتی زۆر جیاوازە لەسەر ئەو کەلتوورەی کە دۆزە ڕەوشتییەکەی تێیدا پێشکەش دەکرێت. داکۆکیکارانی بیردۆزێک کە بە ڕەگەزپەرستی ڕەوشتی ناسراون بەشداری ئەو بیرۆکەیە دەکەن کە ڕەوشی ڕەوشتی ڕاستن یان ھەڵەن تەنھا لە چوارچێوەی خاڵێکی دیاریکراودا (بۆ نموونە کۆمەڵگای کلتوری). بە واتایەکی تر، ئەوەی لەڕووی ڕەوشتییەوە لە کلتورێکدا پەسەندە، لەوانەیە ناپەسەند بێت لە کلتورێکی تردا. ئەوان زیاتر قایلن بەوەی کە ھیچ چاکە و باشییەکی ڕەوشتی بە شێوەیەکی بابەتیانە ناتوانرێت ڕاست یان ھەڵە بسەلمێنرێت. ڕەخنەگرانی ڕەگەزگەرایی ڕەوشتی ئاماژە بە دڕندەیی مێژوویی وەک کۆرپەلەکردن، کۆیلایەتی، یان کۆمەڵکوژکردن دەکەن. فۆنس ترۆمپینارس، ئەندامانی کلتورە جیاوازەکان تاقی کردەوە لەگەڵ جیاوازی ڕەوشتی یەکێک لەمانە ئەوە بوو کە ئایا شۆفێری ئۆتۆمبێلێک ھاوڕێگای ڕێبوارێک دەبێت، کە سەرنشینە و سواری ئۆتۆمبێلەکەی بووە؟، درۆ دەکات بۆ ئەوەی شۆفێرەکە بپارێزێت لە ئەنجامی لێخوڕینی زۆر خێرا و لێدانی پیادەیەک. توێژەران بۆیان دەرکەوت کە کلتورە جیاوازەکان چاوەڕوانییەکی زۆر جیاوازیان ھەیە، لە ھیچەوە تا ئەوپەری دیاری نەکراو.

پەرەسەندن

پەرەسەندنی ڕەوشتی مۆدێرن پڕۆسەیەکە لە نزیکەوە بەستراوە بە پەرەسەندنی کۆمەڵایەتیی کلتورییەوە. ھەندێک لە بایۆلۆجیستەکانی گوزەران، بەتایبەتی کۆمەڵناسی، پێیان وایە کە ڕەوشت بەرھەمێکە لە ھێزی گوزەران لە ئاستی تاکدا و ھەروەھا لە ئاستی گرووپدا لە ڕێگەی دەستنیشانکردنی گرووپەوە (ھەرچەندە تا چ ئاستێک ئەم بابەتە لە ڕاستیدا ڕوودەدات بابەتێکی مشتومڕە لە تیوری ھەندێک لە توێژەرانی بواری کۆمەڵایەتی قایل بوون کە ئەو کۆمەڵە ڕەفتارانەی کە ڕەوشت پێکدەھێنن بە شێوەیەکی زۆر گەشەیان کردوە چونکە ئەوان مانەوە یان سوودە زاوزێیییەکانیان دابین کردووە (واتە سەرکەوتنی پەرەسەندنیان زیاد کردووە). مرۆڤ لە ئەنجامدا ھەستەکانی «پرۆکۆمەڵایەتی» وەک ھەستی ھاوسۆزی یان تاوان، لە وەڵامی ئەو ڕەفتارە ڕەوشتیانەدا گەشەی کرد. لەسەر ئەم تێگەیشتنە ڕەوشت کۆمەڵێک ڕەفتاری خۆسەپێن و لە ڕووی بایۆلۆجییەوە بەڕێوەدەبرێن کە ھانی ھاوکاری کردنی مرۆڤ دەدەن، بایۆلۆجیستەکان قایل بوون کە ھەموو ئاژەڵە کۆمەڵایەتییەکان، لە مێروولە تا فیلەکان، ڕەفتارەکانیان دەستکاری کردووە، بە خۆپەرستیی خێرا بە مەبەستی باشترکردنی پەرەسەندنی خۆیان. ڕەوشتی مرۆڤ ھەرچەندە ئاڵۆز و تێکەڵە بە بەراورد بە ڕەوشتی ئاژەڵانی دیکە، لە بنەڕەتدا دیاردەیەکی سروشتییە کە گەشەی کرد بۆ سنووردارکردنی تاکگەرایی زیادەڕەوی کە دەتوانێت ھاوئاھەنگی گرووپێک لاواز بکات و بەو ھۆیەوە ڕووسپی بوونی تاکەکان کەم بکاتەوە. لەم ڕوانگەیەوە، پەرلەی ڕەوشتی لە کۆتاییدا لەسەر غەریزە سۆزدارییەکان و بیردۆزەکان دامەزراوە کە لە ڕابردوودا بۆی دەستنیشان کرابوون چونکە یارمەتی مانەوە و بەرھەمھێنانیان داوە (ڕووسپی بوونی گشتی کۆمەڵەکەیان). نموونەکان: گرێبەستی دایک دیاری کراوە بۆ ئەوەی کە مانەوەی نەوەکانی باشتر دەکات کاریگەری وێستەرمارک، کە نزیکی لە ماوەی ساڵانی سەرەتادا سەرنجڕاکێشانی سێکسی دوولایەنە کەم دەکاتەوە، تابۆکانی ژێر پێ دەکات لە دژی بەرھەڵستکردن چونکە ئەگەری ڕەفتاری مەترسیداری بۆماوەیی کەم دەکاتەوە یان کورتیان دەکاتەوە. دیاردەی دووبەرەکیی لە سروشتدا لەلایەن زیندەوەرناسانی تەواوکاری وەک یەک ڕێگا بۆ دەستکردن بە تێگەیشتن لە ڕەوشتی مرۆڤ دەبینرێت. کارەکەی بە شێوەیەکی ئاسایی بۆ دڵنیابوون لە دابینکردنی سەرچاوە گرنگەکان، بە تایبەتی بۆ ئەو ئاژەڵانەی کە لە ژینگایەکدا دەژین کە بڕێکی خۆراک یان کوالێتی بە شێوەیەکی چاوەڕواننەکراو دەگوازێتەوە. بۆ نموونە، ھەندێک لە شەمشەمەکوێرەکان شکستیان ھێنا لە خواردنی ھەندێ لە نێچیرەکان لەکاتێکدا ھەندێکی تر سەرکەوتوون لە خواردنی زیادە. شەمشەمەکوێرەکان کە خواردنیان خوارد، دواتر بەشێک لە ژەمی خوێنەکەیان ڕێک دەخات بۆ ڕزگارکردنی تایبەتمەندییەک لە برسییەتی. لەو کاتەوەی ئەم ئاژەڵانە لە چەندین ساڵدا لە گرووپە نزیکەکانیان دەژین، تاکێک دەتوانێت کاریگەری لەسەر ئەندامانی گرووپی تر بکات بۆ گەڕاندنەوەی چاکە لە شەوانێکدا کە برسی دەبێت (ویلکینسۆن، ١٩٨٤) مارک بیکۆف و جێسیکا پیرس (٢٠٠٩) مشتومڕیان لەسەر ئەوە کردووە کە ڕەوشت کۆمەڵێک لە توانای ڕەفتارییە کە بە ئەگەری زۆر لەلایەن ھەموو ئەو شیردەرانەی کە لە گرووپە کۆمەڵایەتییە ئاڵۆزەکاندا دەژین (وەک گورگ، کۆت، فیل، دۆلفین، ڕات، شامپانزی) ھاوبەشیان کردووە ڕەوشت بە «کۆمەڵێک ھەڵسوکەوتی پەیوەست بە یەکترەوە پێناسە دەکەن کە لە نێو گرووپە کۆمەڵایەتییەکاندا کارلێکە ئاڵۆزەکان دەچێنن و ڕێک دەخات» ئەم کۆمەڵە ڕەفتارانە ھاوسۆزی و مامەڵە و سۆز و ھاوکاری و ھەستی دادپەروەری لەخۆدەگرێت لە کاری پەیوەندیداردا بە باوەڕەوە دەرکەوت کە شامپانزییەکان لە چوارچێوەیەکی زۆر جیاوازدا ھاوسۆزی بۆ یەکتر نیشان دەدەن ھەروەھا خاوەنی توانای ئەوەن کە لە فێڵ تێوەگلان و ئاستی سیاسەتی کۆمەڵایەتی پرۆتۆتیپی مەیلەکانی خۆیان بۆ گوسی و بەڕێوەبردنی ناوبانگ ڕابکێشن. کریستۆفەر بۆھم (١٩٨٢)گریمانەی ئەوەی کردووە کە پەرەسەندنی چڕی ئاڵۆزی ڕەوشتی لە سەرانسەری پەرەسەندنی ھۆمینید بەھۆی زیادبوونی پێویستیی خۆلادان لە ناکۆکی و برینداری لە جووڵانەوە بۆ کردنەوەی سەڤانا و پەرەپێدانی چەکی بەردین بووە تیۆرەکانی تر ئەوەیە کە زیادکردنی ئاڵۆزی بە سادەیی بەستراوە بۆ زیادکردنی قەبارەی گرووپ و قەبارەی مێشک، و بە تایبەتی پەرەسەندنی تیۆری و توانای مێشک.

دەروونناسی

لە دەروونناسی ڕەوشتی ھاوچەرخ، ڕەوشت بە گۆڕان دادەنرێت لە ڕێگەی گەشەی کەسییەوە. چەندین دەروونناس بیردۆزیان لەسەر گەشەکردنی ڕەوشت بەرھەم ھێناوە، کە بە شێوەیەکی ئاسایی بە قۆناغی ڕەوشتی جیاوازدا تێدەپەڕێت. لۆرێنس کۆھلبێرگ، ژان پیاژە و ئێلیۆت توریل ڕێبازی زانستیانەی - گەشەپێدانیان ھەیە بۆ گەشەی ڕەوشتی؛ بۆ ڕەوشتە تیۆرییەکان لە زنجیرەیەک قۆناغ یان دۆمەینێکی بنیاتنەردا پێکدێن. لە ڕێبازی ڕەوشتی چاودێریدا کە کارۆل گیلیگان دایمەزراندوە، گەشەی ڕەوشتی لە چوارچێوەی بایەخداندا دادەنێت، پەیوەندی دوولایەنەی وەڵامدەرەوە کە لەسەر بنەمای پەیوەندی نێوانیان، بەتایبەتی لە دایک و باوکایەتی و لە پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکاندا بە گشتی دەبینێتەوە. دەروونناسانی کۆمەڵایەتی وەک مارتن ھۆفمان و جۆناسان ھایدت جەخت لەسەر گەشەی کۆمەڵایەتی و سۆزداری لەسەر بنەمای بایۆلۆجی دەکەنەوە، وەک ھاوسۆزی. تیۆریزانانی شوناسی ڕەوشتی دادەنێن، ویلیام دیمۆن و مردخای نیسان، پابەندبوونی ڕەوشتی بە پەرەسەندنی شوناسێکی خۆناساندنەوە دەبینن کە بە مەبەستەکانی ڕەوشت پێناسە دەکرێت: ئەم خۆناساندنە ڕەوشتییە دەبێتە ھۆی ھەستکردن بە بەرپرسیارێتی بەرژەوەندی مێژوویی لە دەروونناسیدا، تیۆرییەکانی دەروونناسی وەک زیگموند فرۆید کە پێیان وایە گەشەی ڕەوشتی بەرھەمی لایەنەکانی سوپەر ئیگۆیە وەک خۆدزیینەوە لە گوناھی شەرم.

دیاریکردنی ڕەوشت

وەک جێگرەوەیەک بۆ تەماشاکردنی ڕەوشت و سیفەتێکی تاک، ھەندێک لە کۆمەڵناسان و ھەروەھا دەروونناسانی کۆمەڵایەتی وردبینی خۆیان بردووەتە سەر لێکۆڵینەوە لە چۆنییەتی ھەڵسوکەوتی کەسەکان لە کارلێکدانەوەی کۆمەڵایەتییەکانیاندا، لە ڕووی ڕەوشتەوە. ناسینەوەی ڕەوشت ئاماژە بە پرۆسەی زانستگەرایی دەکات کە ڕێگە بە کەسێک دەدات بە شێوازی ڕەوشتیانە ڕێگەی خۆی بکاتەوە یان بڕیار بدات. ئەمە لە چەندین پرۆسەی زانیاری گشتی پێکھاتووە، کە تێگەیشتنی دەبێتە ھاندەرێکی ڕەوشتی بە پەرۆش بۆ ڕووبەرووبوونەوەی کێشە ڕەوشتییەکانی. لەکاتێکدا گرینگە ئاماژە بەوە بکەین کە یەک ڕێچکەی زانستی تایبەت بە ناسینەوەی ڕەوشت تەرخان نەکراوە، کە تایبەتمەندی ئەوەی تێدابێت لە پرۆسەی تایبەت-گشتییەوە بۆ ڕەفتاری ڕەوشتی، ھەروەھاھەوڵدانێکی زانستی ڕەخنەئامێزە بۆ تێگەیشتن لە چۆنییەتی کارکردنیان. دەروونناسانی ڕێبەری و دەروونناسانی دەماری لێکۆڵینەوە دەکەن لە تێوەگلانەکان بۆ ئەم پرۆسە زانستیانە و کارلێککردنەکانیان، ھەروەھا چۆن ئەمانە بە ئەنجامدانی تاقیکردنەوەی کۆنترۆڵکراو بەشداری لە ڕەفتاری ڕەوشتی دەکەن. لەم تاقیکاریانەدا بە شێوەیەکی ڕەوشتیانە لە بەرامبەر ھاندەرە ناڕەوشتییەکان بەراورد دەکرێن، لە کاتی کۆنتڕۆڵکردنی بۆ ناوەڕۆک یان چۆنییەتی ھەڵگرتنیان. زۆرجار، وەڵامی دەماری جیاواز بۆ بە تایبەتی بەیاننامە ڕەوشتییەکان یان دیمەنەکان، بە بەکارھێنانی تاقیکردنەوەی وێنەی دەماری کرداری تاقی دەکرێنەوە. لە ڕووی ڕەخنەیییەوە، ئەو پرۆسە زانستییە دیاریکراوانەی کە بەشدارن پشت بەو دۆخە دەبەستن کە مرۆڤ ڕووبەڕووی دەبێتەوە بۆ نموونە، لەکاتێکدا ئەو بارانەی کە پێویستی بە بڕیارێکی چالاک ھەیە لەسەر ھەڵەیەکی ڕەوشتی لەوانەیە پێویستی بە ھۆکاری چالاک ھەبێت یان کاردانەوەیەکی خێرا بۆ پێشێلکارییەکی ڕەوشتی شۆککەر لەوانەیە کرداری خێرا و کاریگەری تێدا بێت. لەگەڵ ئەوەشدا، ھەندێک لە شارەزایان پێیان وایە کە بارە دەروونییەکان-باوەڕەکان، مەبەستەکان، ئارەزووەکان، سۆزەکان بۆ خۆی و ئەوانی تر تایبەتمەندییەکی ھاوبەش و مەودایەکی فراوانی دۆخی پرۆتۆتیفی بێت. لەگەڵ ئەمەدا، شیکردنەوەیەکی مێتا چالاکی تێکەڵی دۆزییەوە لە نێوان سۆزی ڕەوشتی و ئەرکی ڕەوشتی ژیری، کە پێشنیاری تۆڕێکی دەماری ھاوبەش بۆ ھەردوو ئەرکەکە دەکات. ئەنجامەکانی ئەم مێتا شیکردنەوەیە، ھەرچۆنێک بێت، ئەوەشی خستەڕوو کە پرۆسەی تێکردنی ڕەوشت کاریگەری لەسەر داواکاری ئەرکەکان ھەیە. سەبارەت بە دۆزەکانی ڕەوشت لە یارییە ڤیدیۆیییەکان ھەندێک لە زانایان پێیان وایە بەھۆی ئەوەی یاریزانەکان وەک ئەکتەر لە کایەی ڤیدیۆیی دەردەکەون دووریی لە نێوان ھەستی خۆیان و ڕۆڵی یارییەکە لە ڕووی خەیاڵەوە دەپارێزن. بۆیە بڕیاردەری و ڕەفتاری ڕەوشتی یاریزانەکان لە یارییەکەدا نوێنەرایەتی دۆگمای ڕەوشتی یاریزان ناکات. بەم دواییانە دەرکەوت کە فەرمانە ڕەوشتییەکان لە سێ پێکھاتەی جیاواز پێک دێت کە ھاوتەریبن لەگەڵ فەرمانەکان لە سێ تیۆری ڕەوشتی زاڵ (ڕەوشتی چاک و دیۆنتۆلۆژی و گونجاو): کاراکتەری کەسێک (بریکار-پێکھاتە، A)؛ کردارەکانیان (کردار، د) و ئەنجامەکان لە دۆخەکەدا ھێنایە ئاراوە (ئەنجامەکان- پێکھاتە، ج). ئەمە، ئەوە دەگونجێنێت کە تێوەچوونە جۆراوجۆرەکانی ئەو دۆخەی کە مرۆڤ ڕووبەڕووی دەبێتەوە کاریگەری لەسەر ناسینەوەی ڕەوشتی ھەیە.

زانستی دەمار

کاتێک کە مرۆڤ بیردەکاتەوە دەربارەی دۆزە ڕەوشتییەکان ئەوا ھەندێک ناوچەی مێشک چاڵاک دەبن کە بە چەند مێتا شیکردنەوەیەکی گەورە لە گۆڕانکارییەکانی چالاکی مێشک ڕەت دەبن. تۆڕە دەمارییەکان لە ژێرەوەی بڕیاری ڕەوشتیدا ھاوئاھەنگن دەبن لەگەڵ ئەو تۆڕەی کە پەیوەندی ھەیە بە نوێنەرایەتی کردنی مەرامەکانی ئەوانی تر (وەک بیردۆزی ھزر) و ئەو تۆڕەی کە پەیوەندی ھەیە بە نوێنەرایەتی کردنی ئەوانی تر ' ئەمە پشتگیری ئەو بیرۆکەیە دەکات کە ڕەوشتی ھزری پەیوەندی بە ھەمو بینینی شتەکان لە ڕوانگەی کەسانی ترەوە ھەیە و ھەمیش ھەستی ئەوانی تر دەچەوسێنێتەوە. ئەم ئەنجامانە بەڵگەی ئەوە دەخەنە ڕوو کە تۆڕە دەمارییەکان لەژێر بڕیاری ڕەوشتیدا جیھانی بێت (واتە، لەوانەیە شتی وا نەبێت وەک «مۆدێلێکی ڕەوشتی» لە مێشکی مرۆڤدا) و لەوانەیە جیاببێتەوە بۆ سیستەمی لاوەکی زانستیانە و کاریگەر.

فراوانی مێشک

پێکھاتەیەکی گرنگ و ھاوبەش لە فەرمانی ڕەوشتیدا توانای دۆزینەوەی ناوەڕۆکێکی ڕەوشتیانەی بە بەخشندەیی لە چوارچێوەیەکی کۆمەڵایەتی دیاریکراودا دەگرێتەوە. توێژینەوەکانی ئەم دوایییە تۆڕە سەلینسەکەی دەخستە پاڵ ئەم دۆزینەوەی سەرەتایی ناوەڕۆکە ڕەوشتە. تۆڕی سلینس وەڵام دەداتەوە بۆ ڕووداوەکانی ڕەفتاری پێویست. ڕەنگە ڕەخنەگر بێت بۆ مۆدولکردنی کارلێکەکانی تۆڕی کۆنتڕۆڵی ژێردەست و پێشەوە لە خزمەتکردن بە پرۆسە ئاڵۆزە ئەخلاقییەکان و پرۆسەی بڕیاردان. دروستکردنی ڕاشکاوانەی حەقی ئەخلاقی و حوکمە ھەڵەکان ھاوکاتە لەگەڵ چالاککردن لە کۆرتێکسی پێش پێشەوەیی ونترۆمیدیا (VMPC) لەکاتێکدا کاردانەوە ئینستیوییەکان بۆ بارودۆخەکان لەخۆدەگرێت ھاندانی VMPC بە ھاندانی مەگناتیسی ترانس کرانیاڵ، نیشان دراوە بۆ ڕێگریکردن لە توانای بابەتەکانی مرۆڤ بۆ لەبەرچاوگرتنی مەبەست لە کاتی پێکھێنانی حوکمێکی ئەخلاقیدا. بەپێی ئەم لێکۆڵینەوەیە، تی ئێم ئێس توانای بەشداربووان بۆ ئەنجامدانی ھیچ حوکمێکی ئەخلاقی تێکنەداوە بەپێچەوانەوە، حوکمە ئەخلاقییەکانی زیانە ئەنقەستەکان و زیان نەگەیاندنەکان لەلایەن TMSەوە بۆ یان RTPJ یان شوێنی کۆنتڕۆڵکردن، ھەرچەندە، خەڵک بە شێوەیەکی ئاسایی حوکمی ئەخلاقی دەکەن لە زیانە ئەنقەستەکان بە لەبەرچاوگرتنی نەک تەنھا ئەنجامە زیانبەخشەکانی کردارەکە بەڵکو مەبەست و باوەڕی بریکارەکە. کەواتە بۆچی حوکمە ئەخلاقییەکان لە زیانە بە ئەنقەستەکان کاریگەر نەبوون لەلایەن TMS بۆ RTPJ؟ یەکێک لە ئەگەرەکان ئەوەیە کە حوکمە ئەخلاقییەکان بە شێوەیەکی ئاسایی ڕەنگدانەوەی کردارێکی کێشراو لە ھەر زانیارییەکی پەیوەندیداری ئەخلاقی کە بەردەستە لەو کاتەدا. لەسەر بنەمای ئەم تێڕوانینە، کاتێک زانیاری سەبارەت بە باوەڕی بریکارەکە بەردەست نییە یان ڕیسوا دەبێت، حوکمە ئەخلاقییە دەرئەنجامەکە بە سادەیی گوزارشت لە کێشی بەرزتر دەکات لە فاکتەری پەیوەندیداری ئەخلاقی تر (وەک، دەرئەنجام). بە شێوەیەکی جێگرەوە، دوای تی ئێم ئێس بۆ RTPJ، لەوانەیە حوکمە ئەخلاقییەکان لە ڕێگای پرۆسەی نائاسایییەوە ئەنجام بدرێت کە باوەڕەکە لەبەرچاو ناگرێت. لەسەر ھەر دوو حسابێک، کاتێک زانیاری باوەڕ کەم دەبێتەوە یان بەردەست نییە، حوکمە ئەخلاقییەکان دەگوێزرێتەوە بۆ ھۆکاری تری پەیوەندیداری ئەخلاقی (وەک، دەرئەنجام) بۆ زیانە بە ئەنقەستەکان و زیان نەگەیاندنەکان، لەگەڵ ئەوەشدا ئەنجامەکە ھەمان حوکمی ئەخلاقی پێشنیار دەکات بۆ مەبەست. بەم شێوەیە توێژەران پێشنیاری ئەوە دەکەن کە TMS بۆ RTPJ پرۆسەی باوەڕە نەرێنییەکانی تێکدا بۆ ھەردوو زیانە بە ئەنقەستەکان و ھەوڵدان بۆ زیانەکان، بەڵام دیزاینی ئێستا ڕێگەی بە لێکۆڵەرەوەکان دا کە ئەو کاریگەرییە تەنیا لە حاڵەتی ھەوڵدان بۆ زیانەکان بدۆزنەوە، کە بە ھەمان شێوە کەسانی کەمئەندامی VMPC دادگایی کردارێک دەکەن بە تەواوی لەسەر ئەنجامەکەی و ناتوانن ئەو کردارە لەبەرچاو بگرن.

دەمارە ئاوێنەیییەکان

دەمارە ئاوێنەکان دەماری مێشکن کە ئاگر دەدەن کاتێک کەسێکی تر تێبینی دەکرێت کە کردارێکی دیاریکراو ئەنجام دەدات. دەمارەکان تەقە دەکەن لە لاساییکردنەوەی کردارەکە کە چاودێری دەکرێت، ئەمەش دەبێتە ھۆی ئەوەی ھەمان ماسولکەکان بە خولەکێک لە چاودێردا کار بکەن وەک ئەوەی کە بە شێوەیەکی زۆر گەورە کار دەکەن لە کەسەکە لە ڕاستیدا کردارەکە ئەنجام دەدەن. توێژینەوە لەسەر دەمارە ئاوێنەکان، لەوەتەی دۆزینەوەیان لە ساڵی ١٩٩٦،[٤٧] پێشنیاری ئەوە دەکات کە ئەوان ڕۆڵیان ھەبێت بۆ ئەوەی نەک تەنیا لە تێگەیشتنی کرداردا، بەڵکو لە ھاوسۆزی ھاوبەشکردنی سۆزدا ڕۆڵیان ھەبێت زانای دەماری مەعریفی جین دیکیتی پێی وایە کە توانای ناسینەوە و ئەزموونێکی نەشیاو ئەوەی کە تاکێکی تر پێیدا تێپەڕی دەبێت ھەنگاوێکی سەرەکی بوو بۆ پێشەوە لە پەرەسەندنی ھەڵسوکەوتی کۆمەڵایەتی و لە کۆتاییدا ئەخلاق. [٤٨] ناتوانیت ھەست بە ھاوسۆزی بکات یەکێکە لە تایبەتمەندییە پێناسەکراوەکانی سایکۆپاتی، ئەمەش وا دەردەکەوێت کە پشتگیری بکات بۆ تێڕوانینی دیکیتی. ئەگەر ئەخلاق وەڵامدەرەوەی ئەو پرسیارە بێت کە ' چۆن دەبێت لە ئاستی تاکدا بژین' سیاسەت دەکرێت وەک ئەوەی لە ئاستی کۆمەڵایەتیدا ھەمان پرسیار چارەسەر بکات، ھەرچەندە بواری سیاسی کێشە و تەحەدای زیاتر دروست دەکات. بۆیە بێسەروشوێنکردنە کە بەڵگەکان لە پەیوەندی نێوان ھەڵوێستەکان لە ئەخلاق و سیاسەتدا دۆزراوەتەوە. تیۆری بنەما ئەخلاقییەکان، کە لەلایەن جۆناتان ھایدت و ھاوپیشەکانی، بۆ لێکۆڵینەوە لە جیاوازییەکانی نێوان ئازادیخوازان و کۆنەپارێزان بەکارھێنراوە، لەو بارەیەوە. ڕەوشتی گرووپ لە چەمک و باوەڕە ھاوبەشەکانەوە گەشە دەکات و زۆرجار بۆ ڕێکخستنی ڕەفتار لە ناو کلتورێک یان کۆمەڵگایەکدا کۆدەکرێتەوە. کردارە پێناسەکراوەکانی جۆراوجۆر دێن کە پێیان دەوترێت مۆراڵ یان نائەخلاقی ئەوکەسانەی کە کرداری ئەخلاقی ھەڵدەبژێرن بە شێوەیەکی بەناوبانگ بۆ خاوەنداریکردن لە «فیبری ئەخلاقی»، لەکاتێکدا لەوانەیە ئەوانەی کە لە ڕەفتاری نائەخلاقیدا سەرگەردانن وەک لە ڕووی کۆمەڵایەتییەوە لە ناو ببرێن. بەردەوام بوونی گرووپێک لەوانەیە پشت بە گونجاندنێکی بەربڵاو بێت بۆ کۆدەکانی ڕەوشت؛ نەتوانین بۆ ھەموارکردنی کۆدی ئەخلاقی لە وەڵامدانەوە بە بەرەنگارییە نوێکان ھەندێک جار متمانە بە نەمانی کۆمەڵگایەک ھەیە (نموونەیەکی ئەرێنی دەبێتە کرداری چاکسازی سیسترسی لە بوژاندنەوەی مۆناتیسم؛ نموونەیەکی نەرێنی دەبێتە ڕۆڵی دۆاگەر ئیمپرێس لە ژێردەستی چین بۆ بەرژەوەندی ئەورووپی). لەناو بزووتنەوە ناسیۆنالیستەکاندا ھەندێک مەیل ھەبووە ھەست بەوە بکات کە میللەتێک بەبێ دانپێدانانی یەک ڕەوشتی ھاوبەش، بەبێ ڕەچاوکردنی ناوەڕۆکەکەی ڕزگاری نابێت و سەرفراز نابێت. ڕەوشتی سیاسیش پەیوەندی بە ھەڵسوکەوتی نێو دەوڵەتی حکوومەتە نەتەوەیییەکانەوە ھەیە و بۆ ئەو پشتگیرییەی کە لە دانیشتووانی میوانەکەیانەوە وەردەگرن پەیمانگای ئینستیتیوتی ئینستتیوتی ئینستیتیوتی سێنتانس کە بە ھاوکاری جاسی ڕیس ئانتیس دامەزراوە، لە ڕێگەی چوارچێوەی بازنەیەکی ئەخلاقی فراوان نوام چامسکی دەڵێت کە “” ئەگەر ئێمە پرەنسیپی گشتگیریی ھەڵبگرین: ئەگەر کردارێک ڕاست بێت (یان ھەڵە) بۆ ئەوانی تر، ئەوە بۆ ئێمە ڕاستە (یان ھەڵەیە). بەڕاستی ئەوانەی کەناگەنەناو کەمترین ئاستی ئەخلاقی بۆ خۆیان ئەو پێوەرانەی کەدەیانەوێت بۆ ئەوانی تر جێبەجێ دەکەن، بەڕاستی ناتوانرێت بەجدی وەربگیرێن کاتێک کەباس لەگوناھو وەڵامدانەوە دەکەن. یان ڕاست و دروست، چاکە و خراپ. لە ڕاستیدا یەکێک لەوانە، ڕەنگە سەرەتاییترین بنەما ڕەوشتییەکان، بنەمای جیھانییەتی بێت، واتە ئەگەر شتێک بۆ من دروست بێت، ئەوە بۆ تۆیە؛ ئەگەر بۆ تۆ ھەڵە بێت، ئەوە بۆ من ھەڵەیە. ھەر کۆدی ئەخلاقی کە تەنانەت شایەنی سەیرکردنیش بێت بە جۆرێک لە ناوکی خۆی ھەیە.

ڕەوشت و ئایین

دین و ڕەوشت ھاوئاھن نییە. ئەخلاق پشت بە ئایین نابەستێت ھەرچەندە بۆ ھەندێک ئەمە "گریمانەیەکی ئۆتۆماتیکی"یە. [٥٨] بەپێی فەرھەنگی وێستمینستر لە ڕەوشتی مەسیحی، ئایین و ڕەوشتی "دەبێت پێناسەی جیاواز بکرێت و ھیچ پەیوەندییەکی پێناسەیی لەگەڵ یەکتردا نەبێت. لە ڕووی چەمکەوە و لە پرەنسیپدا ئەخلاق و سیستەمێکی بەھای ئایینی دوو جۆری جیاوازی سیستەمی بەھا یان ڕێبەری کردارن.

ڕەوشتی جوولەکەیی

ڕەوشتی جوولەکە فەلسەفەی ئەخلاقی ئایینی جوولەکەیە یان خەڵکی جوولەکەیە جۆرێک لە ڕەوشتی نۆرمی، ئەخلاقی جوولەکە لەوانەیە کێشە لە یاسای جوولەکەدا و ھەروەھا کێشەی نا یاسایی بگرێتەوە، و لەوانەیە تێکەڵ بە لێکچوونەکانی جوودە و نەریتی فەلسەفی ڕۆژاوایی ئەخلاق بێت. نەریتە ئەخلاقییەکان لە سەرانسەری ئینجیلی عبری و تەوراتی زارەکی ڕەبییندا دەدۆزرێنەوە کە ھەردووکیان کتێبی پیرۆزی عبرییان لێکداوەتەوە و خەریکی بابەتی ڕۆمانن. ئەخلاق لایەنێکی سەرەکی ئەدەبی ڕەبیعی یاسایی و ئەدەبی حەلاخایە کە لە میشنەح و تەلمود و تێکستەکانی تردا دۆزراوەتەوە. ئەخلاق ھەروەھا لایەنێکی سەرەکی ئەدەبی ڕەبیعییە نا یاسایییەکانە، ئەدەبیاتەکانی ئەگادە. باشترین دەقی ناسراو لە یەھودییەتی ڕابینیک کە پەیوەست بە ئەخلاقەوە ھەیە، بریتییە لە تراکتۆری میشنەی نا یاسایی ئاڤۆت ("باپیران") کە بە گشتی وەک "ئەخلاقی باوکەکان" وەرگێڕدراوە

ڕەوشتی کریستیانی

ڕەوشتی مەسیحی، کە بە ئیلتیۆلۆژی ئەخلاقیش ناسراوە، سیستەمێکی ئەخلاقی فرەلایەنە: ئەخلاقێکی ئەخلاقە کە تیشک دەخاتە سەر بنیاتنانی کاراکتەری ئەخلاقی، و ڕەوشتێکی دیۆنتۆلۆژی (تیۆری فەرمانە خوایییەکان) کە ھەڵبژاردەکان ھەڵدەسەنگێنێت. ھەروەھا ڕەوشتی یاسای سروشتی تێدایە، کە لەسەر ئەو باوەڕە بنیاتنراوە کە ئەو سروشتەی مرۆڤەکانە - کە لە وێنەی خودادا دروست کراوە و توانای ئەخلاق و ھاوکاری و عەقڵانییەتی و ھەستکردن و ھەندێکی تر ھەیە - ئاگادار دەکاتەوە کە چۆن ژیان دەبێت بژی و ھۆشیاری [١]:٩٣ لایەنەکانی تری ڕەوشتی مەسیحی، کە نوێنەرایەتی بزووتنەوەکانی وەک ئینجیلی کۆمەڵایەتی و خواناسی ڕزگاریی دەکەن، لەوانەیە تێکەڵ بکرێن بە ناوچەی چوارەم کە ھەندێک جار پێی دەوترێت ڕەوشتی پێغەمبەرانە. ڕەوشتی مەسیحی ناوکی مێتافیزیکی خۆی لە ئینجیلەوە وەردەگرێت و خودا وەک سەرچاوەی کۆتایی ھەموو دەسەڵاتێک دەبینێت. ئیپستیمۆلۆژیای ئاشکرا و چاکسازی و ئیرادە، سێ شێوە باوەکانی ئیپستیمۆلۆژیای مەسیحین. ھەمەجۆری تێڕوانینی ئەخلاقی لە ئینجیلدا بووە ھۆی دووبارەبوونەوەی ناکۆکی لەسەر پێناسەکردنی بنەما ئەخلاقییە بنەڕەتییەکانی مەسیحی، بە لایەنی کەمەوە حەوت پرەنسیپی سەرەکی گفتوگۆی ھەمیشەیی و دووبارە لێکدانەوە. ئەخلاقە مەسیحییەکان عەقڵ و فەلسەفە و یاسای سروشتی و زانستە کۆمەڵایەتییەکان و ئینجیل بەکاردەھێنن بۆ داڕشتنی لێکدانەوە مۆدێرنەکانی ئەو بنەمایانە؛ ڕەوشتی مەسیحی بەسەر ھەموو بوارەکانی ئەخلاقی شەخسی و کۆمەڵایەتیدا جێبەجێ دەکرێت.

ڕەوشتی ئیسلامی

ڕەوشتی ئیسلامی (ئۆھلدینی) کە بە «کاراکتەری باش» پێناسە کراوە، لە مێژووەوە وردە وردە لە سەدەی حەوتەمەوە شێوە دەگرێت و دواجار لە سەدەی ١١ دامەزرێنرا. [١] لە کۆتاییدا وەک تەوژمێکی سەرکەوتوو لە وانە قورئانییەکان، وانە و فێرکردنەکانی محەممەد و پێشینەکانی یاساناسانی ئیسلامی (بڕوانە شەریعەت و فیقە) و نەریتی عەرەبی پێش ئیسلام و توخمە ناعەرەبییەکان (بە بیرە فارسی و یۆنانییەکان [١] ھەرچەندە موعجیزەکردنەکەی محەممەد «گۆڕانکارییەکی ڕیشەیی لە بەھا ئەخلاقییەکاندا لەسەر بنەمای سزاکانی ئایینی نوێ و ئایینەکەی ئێستا و ترس لە خودا و دوا حوکم» بەرھەم ھێنا، بەڵام کرداری عەشایەری عەرەب بە تەواوی نەمرد. دواتر زانایانی موسڵمان ڕەوشتی ئایینی قورئان و حەدیسیان بە وردی فراوان کرد.

ڕەوشتی بووزایی

ڕەوشتی بوودایی بە شێوەیەکی نەریتی لەسەر بنەمای ئەو شتەیە کە بوودایییەکان وەک تێڕوانینی ڕۆشنگەری بوودا، یان بوونەوەرەکانی تری ڕۆشنگەری وەک بۆدیسەتڤا دەیبینن. [پێویستی بە ژێدەرە] دەستەواژەی ھیندی بۆ ئەخلاق یان ئەخلاق کە لە بوودیزمدا بەکاردێت، Śīla یان sīla (Pāli)ە. Śīla لە بوودیزمدا یەکێکە لە سێ بڕگەی ڕێگای ھەشتی نۆبڵ، و کۆدێکی ڕەفتارە کە پەیمانی ھاوئاھەنگی و خۆگرتن لە خۆ دەگرێت لەگەڵ ھاندانی سەرەکی بێ توندوتیژی، یان ئازادی لە زیان گەیاندن. بە شێوەیەکی جۆراوجۆر بە فیزڵ وەسف کراوە،[١] دیسپلینی ئەخلاقی [٢] و پێشەکی. سیلا ڕەفتارێکی ئەخلاقی ناوخۆیی و ئاگایی و بە ئەنقەستە، بەپێی پابەندبوونی کەسێک بە ڕێبازی ڕزگارییەوە. یٴەقسەیەکی ئەخلاقییە لە نێو خودی و پەیوەندییەکاندا، نەک ئەوەی کە پەیوەندی بە وشەی ئەخلاقەوە ھەیە (واتە، گوێڕایەڵی، ھەست بە پابەندیی و سنوورداری دەرەکی).

شوێنەکان

لە نێو مەودای فراوانی نەریتە ئەخلاقییەکاندا، سیستەمی بەھای ئایینی ھاوئاھنییەتی لەگەڵ چوارچێوە عەلمانییە ھاوچەرخەکانی وەک تەدبیق و ئازادی و مرۆڤدۆستی و سوودخوازی و ئەوانی تر ھەیە. زۆر جۆری سیستەمی بەھای ئایینی ھەیە ئایینە یەکتاپەرستییە ھاوچەرخەکان، وەک ئیسلام، جوودە، مەسیحییەت و تا ڕادەیەکی دیاریکراوی دیکە وەک سیکیزم و زەردەشتی، بە یاسا و ڕێساکانی نوسراوی پەیوەستیان ڕاست و دروست و ھەڵە پێناسە دەکەن و وەک ئەوەی لەلایەن سەرکردە ئایینییەکانەوە لە ناو باوەڕە تایبەتەکاندا لێکدانەوەی بۆ دەکرێت ئایینەکانی تر کە پانتیستی بۆ ناتەوێدی دەپۆشن کەمتر ڕەھان. بۆ نموونە لە نێو بوودیزمدا، پێویستە نیازی تاک و ھەلومەرجەکە لە شێوەی ئیستحقاقدا حساب بکرێت، بۆ ئەوەی دیاری بکرێت کە کردارێک ڕاست بێت یان ھەڵە دەستەواژەی بۆ بکرێت. جیاوازییەکی زیاتر لەنێوان بەھاکانی داب و نەریتە ئایینییەکاندا لەلایەن باربارا ستۆلەر میلەرەوە ئاماژە بەوە کراوە، کە لە ھیندویزمدا «لە ڕووی پراکتیکییەوە، حەق و ھەڵە بەپێی پۆلێنەکانی پلە و خزمایەتی و قۆناغەکانی ژیان بڕیاری لەسەر دەدرێت بۆ ڕۆژاوایییە مۆدێرنەکان، کە لەسەر نموونەی جیھانگیری و یەکسانیخوازی بەرز کراونەتەوە، ئەم ڕێژەیە بەھا و پابەندییە، لایەنی ھیندویزم قورسترین تێگەیشتنە». ئایینەکان شێوازی جیاوازی مامەڵەکردن لەگەڵ کەمئەندامی ئەخلاقیدا دابین دەکەن. بۆ نموونە ھیچ قەدەغەیەکی ڕەھا لەسەر کوشتن لە ھیندویزمدا نییە، کە دەزانێت لە ھەلومەرجێکی دیاریکراودا «لەوانەیە حەتمی و بە ڕاستی پێویست بێت». لە نەریتە یەکدەستەکاندا، کرداری دیاریکراو لە ڕووی ڕەھاترەوە تەماشا دەکرێت، وەک لەباربردن یان جیابوونەوە. دین ھەمیشە بە شێوەیەکی ئەرێنی پەیوەست نییە بە ڕەوشتەوە. دەیڤد ھیوم فەیلەسووف ڕای گەیاند، "گەورەترین تاوان دۆزراوەتەوە، لە زۆر جاردا، بۆ ئەوەی لەگەڵ فەزڵ و دڵسۆزییەکی خورافیدا بگونجێت. بۆیەبەڕاستی بەناپارێزی دادەنرێت بۆ ئەوەی ھیچ جۆرە جۆرەتعورێک لەنازو نیعمەتەکانی پیاو بکێشێت، لەنەخۆشی یان توند و تیژی ڕاھێنانە ئاینییەکانی، ھەرچەندەخۆی باوەڕی بەپاکی و ڕاستگۆیی ھەیە. ھەروەھا دەکرێت سیستەمی بەھای ئایینی بەکاربھێنرێت بۆ پاساودانی ئەو کردەوانەی کە پێچەوانەی ڕەوشتی سەردەمین، وەک کوشتار و بەدگومانی و کۆیلایەتی. بۆ نموونە سیمۆن بلاکبێرن دەڵێت " داوای لێبوردنکردن بۆ ھیندویزم بەرگری دەکات یان تێوەگلانی لەگەڵ سیستەمی کاستی ڕوون دەکاتەوە و داوای لێبوردن لە ئیسلام بەرگری یان ڕوونکردنەوەی یاسا توندەکەی یان ھەڵوێستی بۆ ژنان و کافرەکان دەکات". سەبارەت بە مەسیحییەتی، ئەو دەڵێت کە "ئینجیل دەکرێت بخوێنرێتەوە وەک ئەوەی بە ئێمە کارتێ بلانچێک بدات بۆ ھەڵوێستی توند بە منداڵان، کەمئەندامە دەروونییەکان، ئاژەڵەکان، ژینگە، تەڵاقدراوەکان، بێ باوەڕان، کەسانی خاوەن خوی سێکسی جۆراوجۆر و ژنی بەساڵاچوو ئیلیزابێس ئەندرسۆن بەھەمان شێوە ھەڵگری ئەوەیە کە "ئینجیل ھەردوو وانەی چاک و خراپ لەخۆدەگرێت"، ھەروەھا "لەڕووی ئەخلاقییەوە ناتەبا". داوای لێبوردنی مەسیحی ئاراستەی تێڕوانینەکانی بلاکبێرن دەکات و ئەوە دەنوسێت کە یاساکانی جوولەکە لە ئینجیلی عبریدا پەرەسەندنی پێوەرە ئەخلاقییەکانی نیشان داوە بەرامبەر بە پاراستنی زیانلێکەران، سەپاندنی سزای لە سێدارەدان بەسەر ئەو کەسانەی کە بە مرۆڤدۆستانی وەک پاول کۆرتز پێیان وایە کە دەتوانین بەھا ئەخلاقییەکان لە سەرانسەری کولتوورەکاندا بناسێنین، تەنانەت ئەگەر داوای تێگەیشتنێکی ماورایی یان جیھانیی لە پرەنسیپەکان - بەھاکان بکەین کە لە نێویاندا نەزاھە، متمانە بەخشندەیی، ئەم بەھایانە دەتوانن سەرچاوە بن بۆ دۆزینەوەی زەمینەی ھاوبەشی نێوان باوەڕداران و بێ باوەڕان.

شیکارییە ئەزموونییەکان

چەندین لێکۆڵینەوە لەسەر ئەزموونی ڕەوشت لە وڵاتانی جیاوازدا کراوە و پەیوەندی گشتی نێوان باوەڕ و تاوان ڕوون نییەپێداچوونەوەیەک بۆ توێژینەوەکان لە ساڵی ٢٠٠١ لەسەر ئەم بابەتە دۆزرایەوە کە «بەڵگەکانی بەردەست کاریگەری ئایین لەسەر تاوان جیاواز و بەربەرەکی و بێ ئەنجامە و لە ئێستادا ھیچ وەڵامێکی قایلکەر لە پەیوەندی ئەزموونی نێوان دین و تاواندا بوونی نییە».