فەلسەفەی سیاسی

ئەفلاتوون (چەپ) و ئەرەستوو (ڕاست)، وردەکارییەکانی قوتابخانەی ئەسینا لەلایەن ڕافایل

فەلسەفەی سیاسی یان فەلسەفەی ڕامیاری بریتییە لە تۆژینەوەی مژارگەلێک وەکو ئازادی، داد، سامان، ماف، یاسا، و جێبەجێبوونی یاسا لەلایەن دەسەڵاتەوە؛ فەلسەفەی ڕامیاری دەپرسێ:

• ئەم مژارانە چین؟
• ئاخۆ پێویستن؟
• بۆچی پێویستن؟
• چییە کە حووکمکردن و فەرمانکردن بۆ حکوومەتێک ڕەوا دەکات؟
• ئەوە چ ماف و ئازادیگەلێکن حکوومەت دەشێت بیانپارێزێت و بۆچی؟
• حکوومەت دەبێ بە چ شێوەیەک بوونی ھەبێ و بۆچی؟
• یاسا چییە؟
• ئەو ئەرکانە چین کە لە گەردنی شارۆمەندانن؟
• ئاخۆ ئەرکی وا ھەر ھەیە؟
• و گەلەک پرسیاری تری لەم چەشنە…

ھەر کام لە قوتابخانە سیاسییەکان، بە ڕێبازی تایبەتی خۆیانەوە ھەوڵی وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارانەیان داوە.

فەلسەفەی ڕامیاری بە واتای گێڕانەوەی مێژووی بیرە سیاسییەکان نییە، بەڵکوو بە واتای بیرکردنەوە لە سیاسەت بە شێوەیەکی فەلسەفییە. فەلسەفەی ڕامیاری زۆر ناچێتە ناو ناخی حکوومەتێکی تایبەت و خۆی لە شێوازەکانی فەرمانڕەوایی نادات.

تیۆری سیاسی

تیۆری سیاسی ھەوڵێکە یان جۆرێکە لە بیرکردنەوەی سیاسی، و بایەخ بە گواستنەوەی دیاردە جیاوازەکان دەدات کە لە جیھانی سیاسەتدا ڕوودەدەن بۆ چوارچێوەی زانستی واقیعی کە لەگەڵ عەقڵ و چوارچێوەی واقیعی یان کرداری لە زانستی سیاسیدا یەکدەگرێتەوە. زانستی سیاسی گرنگی بەوە نادات کە کۆمەڵگەی سیاسی دەبێت چۆن بێت، بەڵکو لە سروشتی دیاردەکە دەکۆڵێتەوە وەک شتێکی ڕاستەقینە.

گرنگیی تیۆرە سیاسییەکان

ئامانجی سەرەکی خاوەن تیۆری سیاسی تەنھا دەرخستنی بنەما گشتییەکان یان ئەو یاسایانەیە کە پەیوەندی ھۆکارێتی ڕوون دەکەنەوە، واتە بەستنەوەی ھۆکارەکانی دیاردە سیاسییەکان بە دەرئەنجامەکانیانەوە.

گرنگیی بیردۆزە سیاسییەکان لەوەدایە کە ھەوڵی دروستکردنی پەیوەندییەک یان بەستەرێک لەنێوان ھۆکار و دەرئەنجامدا دەدەن. سەرەڕای ئەوەی کە بیردۆزی سیاسی بە کارێکی بنیاتنەر دادەنرێت چونکە بە بینینی ھەستیاری دیاردە سیاسییەکان دەست پێدەکات و پاشان ئەو یاسایانە ئاشکرا دەکات کە حوکمڕانی ئەو دیاردانە دەکەن، لەوانەیە ئامانجی ئەوە نەبێت.

گرنگترین بیردۆزە سیاسییەکان

دیارترین بیردۆزە سیاسییەکان بریتین لە: بیردۆزی دەوڵەت و بیردۆزی سەروەری. لەژێر چوارچێوەی ئەم دوو بیردۆزەدا چەندین بیردۆزی لاوەکی ھەن کە سەرھەڵدانی دەوڵەت و دیاردەی سەروەری ڕوون دەکەنەوە.

مێژوو

ھیندستانی کۆن

فەلسەفەی سیاسی ھیندی لە سەردەمە کۆنەکاندا بە ڕوونی جیاوازی دەکرد لەنێوان: ١. نەتەوە و دەوڵەت ٢. ئایین و دەوڵەت. دەستووری دەوڵەتە ھیندۆسییەکان بە تێپەڕبوونی کات پەرەی سەند و لەسەر بنەمای تێزە سیاسی و یاسایییەکان و دامەزراوە کۆمەڵایەتییە باوەکان بوو. دامەزراوەکانی دەوڵەت بە شێوەیەکی سەرەکی دابەشکرابوون بۆ حکوومەت، ئیدارە، بەرگری، یاسا و ئاسایشی گشتی. دەستەی حوکمڕانی سەرەکی ناوی مانترانگا بوو، و پێکدەھات لە پاشا، سەرۆک وەزیران، فەرماندەی گشتی ھێزە چەکدارەکان، و کاھینی گەورەی پاشا. سەرۆک وەزیران سەرۆکایەتی ئەنجومەنی وەزیرانی دەکرد و لە ھەمان کاتدا سەرۆکی دەسەڵاتی جێبەجێکردن بوو (ماھا ئاماتیا).

چاناکیا فەیلەسوفێکی سیاسی ھیندی بوو لە سەدەی چوارەمی پێش زایین. تێزە سیاسییەکەی بە ناوی «ئارساساسترا» شرۆڤەی ئەو زانستە سیاسییە دەکات کە سەرکردەیەکی ژیر پەیڕەوی دەکات، و سیاسەتی دەرەوە و جەنگەکان، و سیستمی سیخوڕی دەوڵەت و چاودێری و سەقامگیری ئابووری دەوڵەت. چاناکیا وتەی چەندین سەرچاوەی وەک بروھاسپاتی، ئوشاناس، پراچێتاسا مانو، پاراسارا، و ئامبی وەرگرتووە، و خۆی وەک ئەندامێکی زنجیرەیەکی درێژ لە فەیلەسوفانی سیاسی ناساندووە، کە باوکی چاناکا پێشینەی ڕاستەوخۆی بووە. تێزێکی تری ھیندی کە پەیوەندی بە فەلسەفەی سیاسییەوە ھەیە و لە سەردەمە کۆنەکانەوە ماوەتەوە، سووکرا نیتییە. یەکێک لە نموونەکانی یاسانامەکان لە ھیندستانی کۆندا مانوسمرتی یان یاساکانی مانووە.

چینی کۆن

مێژووی فەلسەفەی سیاسی چینی دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی بەھار و پاییز، بەتایبەتی بۆ کۆنفیوشس لە سەدەی شەشەمی پێش زایین. فەلسەفەی سیاسی چینی وەک وەڵامێک بۆ تێکچوونی کۆمەڵایەتی و سیاسی تایبەتمەندییەکانی دەوڵەت لە سەردەمی بەھار و پاییز و سەردەمی شانشینە شەڕکەرەکاندا گەشەی کرد. فەلسەفە سەرەکییەکانی ئەو سەردەمە بریتی بوون لە: کۆنفیوشیزم، یاسایی، مۆھیزم، کشتوکاڵیزم، و تاویزم، و ھەریەکەیان لایەنێکی سیاسی لەناو ڕێبازە فەلسەفییەکەیدا ھەبوو. فەیلەسوفانی وەک کۆنفیوشس، مێنسیوس، و مۆزی جەختیان لەسەر یەکێتیی سیاسی و سەقامگیری سیاسی دەکردەوە وەک بنەمای فەلسەفە سیاسییەکانیان. کۆنفیوشیزم بانگەشەی بۆ حکوومەتێکی پلەبەندی شایستەسالاری دەکرد کە لەسەر بنەمای بەشداری سۆزدارانە، دڵسۆزی، و پەیوەندییە نێوانییەکان بوو. یاسایییەکان بانگەشەیان بۆ حکوومەتێکی زۆر دەسەڵاتدار دەکرد کە لەسەر بنەمای یاسا ستەمکارانەکان و سزای توند بوو. مۆھیزم بانگەشەی بۆ حکوومەتێکی گەلێری لامەرکەزی دەکرد کە پشتی بە بنەمای پاشەکەوتکردن و زوھد دەبەست. کشتوکاڵیزمەکان بانگەشەیان بۆ شارێکی کشتوکاڵی نموونەیی ھاوبەش و یەکسانیخواز دەکرد. تاویزم بانگەشەی بۆ لاسەڵاتییەکی سەرەتایی دەکرد. یاسایی فەلسەفەی سیاسی باڵادەست بوو لە سەردەمی حوکمڕانی شانشینی چین، بەڵام کۆنفیوشیزمی دەوڵەت لە سەردەمی شانشینی ھاندا جێی گرتەوە. پێش ئەوەی چین سیستمی شیووعیی قبووڵ بکات، کۆنفیوشیزمی دەوڵەت وەک فەلسەفەی سیاسی باڵادەست لە چیندا مایەوە تا سەدەی بیستەم.

یۆنانی کۆن

سەرچاوەی فەلسەفەی سیاسی ڕۆژاوایی بە فەلسەفەی یۆنانی کۆنەوە بەستراوەتەوە، کە مێژووی فەلسەفە بەلایەنی کەمەوە دەگەڕێتەوە بۆ ئەفلاتوون. مۆدێلی دەوڵەت-شار باڵادەست بوو بەسەر یۆنانی کۆندا، و ئەم دەوڵەتانە چەندین جۆری سیستمی سیاسییان تاقیکردەوە، کە ئەفلاتون لە بەرزترین ئاستی سەقامگیری و ئەخلاقییەوە بۆ نزمترینیان پۆلینی کردوون: پاشایەتی، تیمۆکراسی، حوکمی کەمینە، دیموکراسی، و ستەمکاری. یەکێک لە یەکەمین و گرنگترین کارە کلاسیکەکانی فەلسەفەی سیاسی کتێبی «کۆمار»ی ئەفلاتون بوو، کە دواتر کتێبەکانی «ئەخلاقی نیقۆماخی» و «سیاسەت»ی ئەرستۆ لە دوای ھاتن. فەلسەفەی سیاسی ڕۆمانی کاریگەری فەلسەفەی ڕەواقی و سیاسەتمەداری ڕۆمانی سیسیرۆنی لەسەر بوو.

سەرچاوەکان

• ئەحمەد شەبانی، فەرھەنگی زانستی سیاسی، وەشانخانەی زانستگەی کوردستان، ٢٠١٠، لاپەڕەکانی ٢٢٧ و ٢٢٨