چا
چا یان چایی چای ناوێکی چینییە بەکاردێت بۆ ئەو درەخت و دەوەن و گەڵا و خواردنەوەیەی لە گەڵا دروستدەکرێت، ڕوەکەکەی ھەردەم سەوزە، و شوێنی بنەڕەتی ڕۆژھەڵاتی ئاسیایە، لە شوێنی خۆیدا تا ٩ مەتر بەرز دەبێتەوە، بەڵام لە کێڵگەکاندا دەوەنی بچووکن درێژییان ٩٠–١٥٠ سم. گەڵاکانی ڕمییە لە شێوەدا و ڕەنگی سەوزی تۆخە، وگوڵەکانی سپی زەردباوی بۆنخۆشە، ولە سەدەی ھەشتدا چێنراوە بە شێوەیەکی بازرگانی.
چا بە خواردنەوەیەک ھەژمار دەکرێت کە زۆرترین بەکارھێنانی ھەیە لە دوای ئاوەوە، و گرنگترین وڵاتانی بەرھەمھێنی چا ئەمانەن: ھیند، چین، سریلانکا، ئەندەنووسیا و ژاپۆن. و ئەو وڵاتانەی زۆرترین وەری دەگرن، شانشینی یەکگرتوو، وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا، ئوسترالیا، ڕووسیا، کەنەدا، ھۆڵەندا. چاندنی پێویستی بە خاکێکی پاراوی سووک ھەیە، لەگەڵ کەشێکی گەرم، و ھەوای شێدار و بارانێکی زۆر. گەڵاکانی بە سەوزی بە دەست لێدەکرێنەوە و وازیان لێ دەھێنرێت تا وشک دەبن.
تامی چا ھۆکارەکەی زەیتێکی فڕۆکە، تایبەتمەندیی بێدارکردنەوەی ھەیە بەھۆی ئەو کافایینەی تیایەتی، لە ناودارترین و بەچێژترین خواردنەوەکانە لە جیھاندا، لە شێوە و تامی جیاوازا پێشکەش دەکرێت و ئامادەکردنی پێنج دەقیقە دەخایەنێت، خەڵک جیاوازن لە خواردنەوەی چادا، ھەندێک زۆر پێیان خۆشە، ھەندێکی تر بە شیرەوە پێیان خۆشترە وھەندێک بە سادەیی.
مێژوو
[دەستکاری]
ھەندێک سەرچاوەی زانیاری وەک ئینسایکلۆپیدیای بەریتانی ئاماژە بەوە دەکەن کە سەرەتا چا لە وڵاتی چین ھاتووە، لەوێوە بڵاو بووەتەوە بە ئاسیادا، لە پێنج ھەزار ساڵەوە.[ژێدەر پێویستە]
چینییەکان بۆ یەکەم جار چایان چاندووە و بەکاریانھێناوە، وا دەگێڕنەوە کە پاشا شینۆگ خولیای کۆکردنەوە و چارەسەر بە ڕوەک بووە، و حەزی کردووە بە خواردنەوەی ئاوی گەرم دوای کوڵانی، و ھەندێک گەڵای چای لە باخەکە جێھێشتووە و بە ڕێکەوت با گەڵایەکی وشکی چا دەباتە ناو ئاو گەرمەکە، و پاشاکە ھەست بە گۆڕانی ڕەنگی ئاوەکە دەکات، کە لێی دەخوات زۆر بە دڵی دەبێت و دواتر بەردەوام دەبێ لەسەر خواردنەوەی بەم شێوەیە بەکارھێنانی لە چین و دەرەوەیدا بڵاو دەبێتەوە.
و چا بە گشتی ناسرا لە جیھاندا لە سەدەی حەڤدەدا و یەکەم باری چا گەیشتە ئەورووپا لە ساڵی ١٦١٠ و لەوێوە بەکارھێنانی چا لای ئەورووپییەکان دەست پێدەکات، ھەروەھا خواردنەوەی چا لای عەرەب باو نەبووە تا دوای سەردەمی عەبباسی و لە دوای ئەم مێژووە ھاتووەتە ناوچە عەرەبییەکان و بە تایبەت عێراق کە لە ئێستادا ناسراوترین و ناودارترین خواردنەوەیە لە عێراقدا.
چا لە جیھاندا
[دەستکاری]
گرنگترین خواردنەوەی مەزاجییە، و چا لە ئاسیاوە گواستراوەتەوە بۆ ئەورووپا لەڕێگەی پورتوگالییەکانەوە، و دوای نزیکەی سەد ساڵ ئینجا بەردەست دەکەوت بۆ ھەموو خەڵک بە نرخێکی گونجاو لە بازاڕە ئەورووپییەکاندا. پاشان خواردنەوەی بووە بە عادەتێکی کۆمەڵایەتی لە ئەورووپا و لە ناوچە جیاوازەکانی جیھاندا؛ و چا بە زۆری لە ھیندەوە دێت لەگەڵ دوورگەی سیلان و چین و ئەندەنوسیا.
چا جۆر و تامی جیاوازوی ھەیە لەوانە:
- گوڵی: دەناسرێتەوە بە بۆنخۆشی
- پرتەقاڵی: بەڵام پەیوەندی نییە بە پرتەقاڵەوە بەڵکو لە ناوچەی ئۆرانیینی ھۆڵەندییەوە دێت.
- بیکۆ: لە چینەوە دێت و دەناسرێتەوە بە تامە تیژەکەی.
- چای نەرم: لە گەڵای وردی نەرم دروست دەکرێت و ڕەنگێکی ئاڵتوونی ھەیە.
پێڕستی وڵاتەکان بەپێی بەکارھێنانی چا
[دەستکاری]ئەمەی خوارەوە =پێڕستی وڵاتەکان بەپێی بەکارھێنانی چا بۆ تاک، لە ٢٠٠٤[١] و ٢٠١٠.[٢]
| ژمارە | دەوڵەت | بەکارھێنانی چا |
|---|---|---|
| ١ |  تورکیا
|
٢٫٥ کگ |
| ٢ |  شانشینی یەکگرتوو
|
٢٫١ کگ |
| ٣ |  ئیرلەند
|
١٫٥ کگ |
| ٤ |  مەغریب
|
١٫٤ کگ |
| ٥ |  ئێران
|
١٫٢ کگ |
| ٦ |  میسر
|
١٫١ کگ |
| ٧ |  نیوزیلاند
|
١ کگ |
| ٧ |  پۆڵەندا
|
١ کگ |
| ٨ |  ژاپۆن
|
٠٫٩ کگ |
| ٩ |  ھۆلەند
|
٠٫٨ کگ |
| ١٠ |  ئوسترالیا
|
٠٫٨ کگ |
| ١١ |  ھیندستان
|
٠٫٧٥ کگ |
| ١٢ |  پاکستان
|
٠٫٧ کگ |
| ١٣ |  ئەڵمانیا
|
٠٫٧ کگ |
| ١٤ |  چین
|
٠٫٦ کگ |
| ١٤ |  چیلی
|
٠٫٦ کگ |
| ١٥ |  نەرویژ
|
٠٫٤ کگ |
| ١٥ |  سویس
|
٠٫٤ کگ |
| ١٥ |  سوێد
|
٠٫٤ کگ |
| ١٦ |  نەمسا
|
٠٫٣ کگ |
| ١٦ |  ئەرژەنتین
|
٠٫٣ کگ |
| ١٦ |  فینلاند
|
٠٫٣ کگ |
| ١٧ |  ویلایەتە یەکگرتووەکان
|
٠٫٢ کگ |
| ١٧ |  کەنەدا
|
٠٫٢ کگ |
| ١٧ |  فەڕەنسا
|
٠٫٢ کگ |
| ١٧ |  دانمارک
|
٠٫٢ کگ |
| ١٧ |  پێروو
|
٠٫٢ کگ |
| ١٧ |  بۆلیڤیا
|
٠٫٢ کگ |
| ١٨ |  بەلجیکا
|
٠٫١ کگ |
| ١٨ |  ئیتاڵیا
|
٠٫١ کگ |
| ٢٨ |  ئیتیۆپیا
|
٠٫١ کگ |
چەشن
[دەستکاری]
چەند جۆرێک چا بەکاردەھێنرێت، ئەوانیش ئەمانەن:
- چای ڕەش
- چای سەوز
- چای ئۆڵۆنگ
- چای سپی
- چای ئیڕڵ گرەی
- چای تی ستیک
تەندروستی
[دەستکاری]سودەکانی چا =
[دەستکاری]
- چا یارمەتی دەرە بۆ پاراستنی ددانەکان لە کلۆربون، نزیکی ٣٠٠ جۆری بەکتریا بەشدارە لە کلۆرکردنی ددانەکان، خواردنەوەی چا ڕێگری دەکات لە نوساندنی بەکتریا بە ددانەکانەوە و لاوازکردنی گەشەی بەکتریا بەھۆی بوونی ڕێژەیەکی بەرزی دژە ئۆکسێنەرەکان لە چادا.
- بەھۆی بوونی پێکھاتە خۆراکی فلاڤۆنید لە چادا، یارمەتی پتەوکردنی ئێسکەکان دەدات، ھەروەھا سودی زۆری ھەیە لە ڕێگرتن لە ھەوکردنی کڕکڕاگەکان.
- چەندین لێکۆلینەوە لە وڵاتانی ئەمریکا و چین سەلماندویانە کە چا کارگەرییەکی ئیجگار گەورەی ھەیە بۆ دورکەوتنەوە لە تووشبون بە شێرپەنجە، چا بە دژە شێرپەنجە ناودەبرێت بەھۆی بوونی (epigallocatechin-3-gallate (EGCG))، کە ڕێگری دەکات لە گەشەکردنی خانە شێرپەنجەیییەکان.
- چا سودی زۆری ھەیە بۆ دورکەوتنەوە لە نەخۆشییەکانی دڵ و بۆری خوێن و ھەروەھا دورکەوتنەوە لە جەڵتە، چا دەبێتە ھۆی دابەزاندنی کێشی لەش و کەمکردنەوەی کۆلیسترۆل لە خوێندا، بەھۆی خێراکردنی سووتاندنی چەوری.
- چا ھاوسەنگی ئاو لەلەشدا ڕادەگرێت بە ڕێگرتن لە کردنە دەرەوەی ئاو کە سودی زۆری ھەیە بۆ دورکەوتنەوە لە تینوێتی.[٣]
زیانەکانی چا
[دەستکاری]- ڕێگرتنی لە مژینی ئاسن لە ریخۆڵەکاندا کە ئەمەش زیانی زۆر گەورە دەگەیەنێت بۆ ئەو کەسانەی کەم خوێنن.
- چا ڕێگرە لە مژینی پرۆتین و چەندین پێکھاتەی تری خۆراکی لە ڕێخۆڵەدا، ھەروەھا بەھۆی بوونی ئۆکسلەیتس لە چادا زیان دەگەیەنێت بە گورچیلەکان بەتایبەتی ئەوانەی نەخۆشی گورچیلەیان ھەیە.
- بەھۆی بوونی تانین لە چادا ھۆکارێکە بۆ تووشبون بە شێرپەنجەی سوورێنچک بەتایبەتی کاتێک کە چای زۆر گەرم بخورێتەوە.
ڕێنمایی خواردنەوە
[دەستکاری]بۆ کەمکردنەوەی ئەم زیانە لاوەکیانە و سودبینین لە خواردنەوەی چا پێویستە ڕەچاوی ئەم ڕاستیانەی خوارەوە بکەین:
- چا بە ڕێژەیەکی گونجاو بخۆینەوە واتا لە ڕۆژێکدا ٣–٥ کوپ، و لەم ڕێژەیە زیاتر ڕەنگە زیان بگەیەنێت.
- نابێت بە ھیچ شێوەیەک ڕاستەوخۆ پاش نان خواردن چا بخۆینەوە، چونکە ڕێگری دەکات لە مژینی ژمارەیەک پێکھاتەی سودبەخش لە ڕیخۆڵەکاندا، بە تایبەتی لە کەسانی کەم خوێن و لاوازدا زیانی زۆر دەگەیەنێت، وا باشترە ٣٠–٦٠ خولەک پاش نان خواردن چا بخورێتەوە.
- پێویستە خۆمان بپارێزین لە خواردنەوەی چای خەست (پڕ ڕەنگ)، ھەروەھا پێویستە گەرمی ئەو چایەی دەیخۆینەوە ئاسایی بێت نەک داخ بوبێت، چونکە چای زۆرگەرم زیانی زۆری ھەیە بۆ تەندروستی وەک کەمکردنەوەی ھەستی تامکردن لە زماندا، تووشبون بە شێرپەنجەی قورگ و سوورێنچک.
سەرچاوەکان
[دەستکاری]- ^ "وەشانی ئەرشیڤکراو". Archived from the original on 17ی Januaryی 2013. Retrieved 25ی Novemberی 2012.
{{cite web}}: Check date values in:|accessdate=و|archivedate=(help) ١٧ی کانوونی دووەمی ٢٠١٣ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. - ^ "وەشانی ئەرشیڤکراو". Archived from the original on 14ی Juneی 2012. Retrieved 18ی Aprilی 2013.
{{cite web}}: Check date values in:|accessdate=و|archivedate=(help) ١٤ی حوزەیرانی ٢٠١٢ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. - ^ Julie Edgar. WebMD Feature, Experts explain green tea's potential benefits for everything from fighting cancer to helping your heart.
بەستەرە دەرەکییەکان
[دەستکاری]- سبەی - سود و زیانەکانی چا
- ئینسایکلۆپیدیای بەریتانی
 |
کۆمنزی ویکیمیدیا، میدیای پەیوەندیدار بە چا تێدایە. |