ھیندستان
کۆماری ھیندستان भारत गणराज्य |
||||||
---|---|---|---|---|---|---|
دروشم: "ساتیامێڤ جایەتی" (ڕاستی سەردەکەوێت) | ||||||
سروود: "جانا گانا مانا" (بەنگلا)[١][٢] "Thou Art the Ruler of the Minds of All People"[٣][١] |
||||||
سروودی نیشتیمانی "ڤاندێ ماتەرەم" "کڕنووشت بۆ دەبەم، دایە"[ئ][٤][١] |
||||||
ئەو ناوچانەی لەژێر کۆنتڕۆڵی ھیندستاندان بە ڕەنگی سەوزی تۆخن، ئەو ناوچانەی کە ھیندستان بە ھی خۆی دەزانێت بەڵام لەژێر کۆنتڕۆڵی ئەودا نین ئەوا بە ڕەنگی سەوزی کاڵ ڕەنگکراون.
|
||||||
پایتەخت | نیوودێلھی | |||||
گەورەترین شار | ||||||
زمانە فەرمییەکان | ||||||
زمانە نیشتمانییەکان | نییە[٨][٩][١٠] | |||||
زمانە ناوچەییەکان | ||||||
ژمارەی زمانەکانی ھیندستان | ٤٤٧ زمان[ب] | |||||
ناوی هاووڵاتی | ھیندی | |||||
ئەندامێتی | ||||||
دەوڵەت | فیدرالیزم، پەرلەمانی، دەستووری وڵات | |||||
- | سەرۆک کۆمار | دراوپادی مورمو | ||||
- | جێگری سەرۆک کۆمار | جاگدیب دانخکار | ||||
- | سەرۆک وەزیران | نارێندرا مۆدی | ||||
یاسادانەر | پەرلەمان | |||||
- | ئەنجومەنی باڵا | ڕاجیە سەبھا | ||||
- | ئەنجومەنی خواروو | لۆک سەبھا | ||||
سەربەخۆیی لە شانشینی یەکگرتوو | ||||||
- | شانشین | ١٥ی ئابی ١٩٤٧ | ||||
- | کۆمار | ٢٦ی کانوونی دووەمی ١٩٥٠ | ||||
ڕووبەر | ||||||
- | سەرجەم | ٣,٢٨٧,٢٦٣[١] کیلۆمەتری چوارگۆشە [پ](٧ەمین) ١٬٢٦٩٬٣٤٦ مایلی چوارگۆشە |
||||
- | ئاو (%) | ٩٫٦ | ||||
ژمارەی دانیشتوان | ||||||
- | بەراوردی ٢٠١٨ | ١٬٣٢٦٬٠٩٣٬٢٤٧ (2nd) | ||||
- | سەرژمێریی ٢٠١١ | ١٬٢١٠٬٨٥٤٬٩٧٧[١٤][١٥] (2nd) | ||||
GDP (PPP) | بەراوردی ٢٠٢٠ | |||||
- | سەرجەم | $٨٫٦٨٣ تریلیۆن دۆلار[١٦] (3rd) | ||||
- | سەرانە | $٦٬٢٨٣[١٦] (١١٨ەمین) | ||||
GDP (nominal) | بەراوردی ٢٠٢٠ | |||||
- | سەرجەم | $٢٫٥٩ تریلیۆن دۆلار[١٦] (٦ەمین) | ||||
- | سەرانە | $١٬٨٧٦[١٦] (١٣٩ەمین) | ||||
Gini (٢٠١٣) | ٣٣٫٩ (٧٩ەمین) | |||||
HDI (٢٠١٩) | ٠٫٦٤٥ (١٣١ەم) | |||||
دراو | ڕووپیەی ھیندی (₹) (INR ) |
|||||
ناوچەی کاتی | IST (UTC+٠٥:٣٠) | |||||
DST is not observed | ||||||
شێوازەکانی ڕێکەوتنووسین |
|
|||||
لای لێخوڕین | چەپ[١٧] | |||||
پاوانی ئینتەرنێت | .in (others) | |||||
کۆدی تەلەفۆن | +91 |
ھیندستان یان کۆماری ھیند (بە ئینگلیزی: India؛ بە ھیندی: भारत)[١٨] وڵاتێکە لە باشووری ئاسیا، دووەم پڕدانیشتووانترین وڵاتی جیھانە. حەوتەمین گەورەوڵاتی جیھانە لەڕووی ڕووبەرەوە و گەورەترین وڵاتی دیموکراسییە لە جیھان لەڕووی دانیشتووانەوە. لە باشوورەوە بە زەریای ھیندی لکاوە، ھەروەھا لە باشووری ڕۆژاوا بە دەریای عەرەبییە. ھیندستان لە ڕۆژاواوە ھاوسنوورە لەگەڵ پاکستان،[ج] ھەروەھا ھەریەکە لە چین، نیپاڵ و بوتان دەکەونە باکوور؛ بەنگلادیش و میانماریش دەکەونە ڕۆژھەڵات، ھەروەھا ھیند لە زەریای ھیندییەوە دراوسێی سریلانکا و ماڵدیڤە. لەپاڵ ئەوانەش سنووری ئاویی ھاوبەشی لەگەڵ تایلەند و ئیندەنووسیا ھەیە.
مرۆڤ نزیکەی ٥٥ ھەزار ساڵ لەمەوبەر لە ئەفریقاوە ھاتە نیمچەکیشوەری ھیندی.[١٩] مانەوەیان لەم ناوچەیە لە فۆرم و گرووپی جیاواز وایکرد ناوچەکە جیاواز دەرکەوێت، بەجۆرێک لەدوای ئەفریقا دووەم ناوچەیە کە زۆرترین ژمارەی جیاوازی جینی مرۆڤی لێ بێت.[٢٠] نزیکەی ٩٠٠٠ ساڵ لەمەوبەر، ژیان لە نیمچەکیشوەری ھیندی جێگیریی وەرگرت، لەم نێوانەدا دەرکەوتنی شارستانیی دۆڵی ئیندوس لە میلینیۆمی پێش زایینن ھەبوو.[٢١] لە ١٢٠٠ ساڵ بەر لە زایین، زمانی سانسکریت بنچینەیەکی سەرەتایی دروست بوو، و دواتر لە باکووری ڕۆژاوای ھیندستان بڵاوبوویەوە.[٢٢] لە لایەکی دیکەوە زمانی ڕیجڤدا دەرکەوت کە بەکاردەھات بۆ تۆمارکردن و وێنەکردن لە ئایینی ھیندووئیزم لە ھیندستان.[٢٢] لە باکوور و ڕۆژاوای ھیند، زمانە دراڤیدییەکان چیتر نەمان.[٢٣] لە ٤٠٠ ساڵ بەر لە زایین، سیستمی چینایەتی و پۆلێنکردن لە ئایینی ھیندووئیزم دەرکەوت،[٢٤] ھاوکات ھەریەکە لە ئایینەکانی بوودیزم و جاینیزم دەرکەوتن، کە ئەوان فەرمانە کۆمەڵایەتییەکانیان بەبێ گەڕانەوە بۆ پۆلین و بنەچەی کەسەکان دەسەپاند.[٢٥] ئیمپراتۆریەتیی ماوریا و ئیمپراتۆریەتیی گوپتا لەیەکەمین دەسەڵاتدارە سیاسییەکانی ناوچەکە بوون،[٢٦] دواتر سەردەمی دەسەڵاتیان بە داھێنانەکانیانەوە کۆتایی ھات،[٢٧] لەپاڵ ئەوەش شکۆ و بوونی ژنیان نەھێشت لە کایەی سیاسەت،[٢٨] ھەروەھا سیستەمی پۆلێنکردن و چینایەتی ھیندووئیزم بەڕێکخراوییەوە خستە ناو بیرووباوەڕەکانی بەڕێوەبردن.[چ][٣٠] لە باشووری ھیند، شا و فەرمانڕەواکانی ناوەڕاستی ھیند ھەستان بە ھاوردەکردنی کەلتووری دین و زمانی دراڤیدییەکان بۆ شانشینەکانی باشووری ڕۆژھەڵاتی ھیندستان.[٣١]
لە سەدەکانی ناوین، ھەریەکە لە ئایینەکانی مەسیحی، ئیسلام و زەردەشتی گەیشتنە باشوور و ڕۆژاوای ھیندستان.[٣٢] دواتر سوپای موسڵمانەکان لە ناوەڕاستی ئاسیاوە بەرەو باکووری ھیندستان بەپچڕ پچڕ ھەنگاویان نا،[٣٣] لە ئەنجامدا شانشینی دەلھی دامەزرا، بەمەش باکووری ھیندستان بوو بە بەشێک لە شارستانییەتی ئیسلامی لە سەردەمی زێڕینی ئیسلام.[٣٤] لە سەدەی پازدەیەم، ئیمپراتۆرییەتی ڤیجایاناگارا لە باشووری ھیندستان دامەزرا کە ڕێبەرایەتی لە کولتووری ھیندوو دەکرد.[٣٥] لە ناوچەی پەنجابیش، ئەوا سیکییەکان سەریان ھەڵدا.[٣٦] لە ساڵی ١٥٢٦، دەسەڵاتی ئیمپراتۆرییەتی مەغۆل ھات و دوو سەدەی ئاشتی بۆ وڵاتەکە ھێنا،[٣٧] لەدوای خۆشییەوە کۆمەڵێک تەلار و کۆشکی گرانبەھای جێھێشت.[ح][٣٨] دوا بەدوای ئەوەش، دەسەڵاتی کۆلۆنیالیزمی بەریتانی لە ھیندستان پەرەی سەند لەڕێی ھاتنە پێشەوەی دەسەڵاتی کۆمپانی بەریتانی لە ھیند، بەمەش ھیندستان بووە وڵاتێکی ئابووری کۆلۆنی بەڵام بە لەدەستدانی سەروەرییەکەی.[٣٩] دواتر شێوازی دەسەڵاتەکە بوو بە دەسەڵاتی شاھانەی بەریتانیا ناسراو بە بریتش ڕاج، ئەمەش لە ساڵی ١٨٥٨ دەستی پێکرد. بەڵێنی ئینگلیزەکان بۆ پێدانی ماف بە ھیندییەکان بەھێواشی جێبەجێ دەکرا،[٤٠] لەپاڵ ئەوەش گۆڕانکاری دروست بوو لەڕووی پیشەسازی و شێوازی ژیان، خوێندن و خزمەتگوزارییەکان.[٤١] لەو دەمەدا، بیر و بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی و سەربەخۆیی لەنێو ھیندییەکان دروست بوو، لە ئەنجامی دروستکردنی ناڕەزایی ھێمن و ئاشتیانە تێبینی ئەوە کرا بەرە بەرە دەسەڵاتی شاھانەی بەریتانی لە وڵاتەکە لاواز بوو.[٤٢] لە ساڵی ١٩٤٧، ئینگلیز ھیندستانی دابەشی دوو وڵاتی سەربەخۆ کرد، بەشێکی زۆرە ھیندوو خستەوە سەر ھیندستان، بەشەکەی دیکەش کە زۆرینەی موسڵمان بوون کردی بە وڵاتێکی نوێ لە ژێر ناوی پاکستان، لە ئەنجامی ئەم ڕاگواستنە نەزانراوە ئەوا خەڵکێکی زۆر ژیانیان لەدەست دا.[٤٣][٤٤]
ھیند لەوەتەی ساڵی ١٩٥٠ بووەتە وڵاتێکی کۆماری سێکولار، بە سیستمی پەرلەمانیی دیموکراسی بەڕێوەدەچێت. وڵاتێکی ھەمەچەشنی سیاسییە، ھەمەجۆر لە زمان و پێکھاتە نەتەوەیییە جیاوازەکان. ژمارەی دانیشتووانی ھیند لە ٣٦١ ملیۆن کەس لە ساڵی ١٩٥٠ گەشەی کرد بۆ ١٫٢١١ ملیار کەس لە ساڵی ٢٠١١.[٤٥] لە ھەمان کاتدا، داھاتی تاک لە ساڵێک لە ٦٤ دۆلاری ئەمریکی بەرزبوویەوە بۆ ١٬٤٩٨ دۆلاری ئەمریکی، ھەروەھا ڕێژەی خوێندەواری لە ١٦٫٦٪ بەرزبوویەوە بۆ ٧٤٪. ھیند لە وڵاتێکی نەبوونەوە لە ساڵی ١٩٥١ دەستی پێکرد،[٤٦] ئەمڕۆ بووەتە وڵاتێکی ئابووریی خێرا گەشەسەندوو بەتایبەتیش لە بوار و خزمەتگوزارییە تەکنۆلۆژییەکان، ھاوکات لەگەڵ گەشەسەندی چینی ناوەڕاست لە وڵاتەکە.[٤٧] ھیندستان پڕۆگرامی بۆشاییی ئاسمانیی ھەیە، ھەروەھا لەڕێی فیلم، گۆرانی ھەروەھا گوتنەوەی وانەی ڕۆحانی و یۆگا توانیویانە کولتووری خۆیان بە جیھان ئاشنا بکەن.[٤٨] ھیندستان بەشێوەی بەرچاو توانیویەتی ڕێژەی ھەژاری لە وڵاتەکەی کەم بکاتەوە، ھەرچەندە لەژێر سیستمێکی نایەکسانیی ئابووریدا دەژی.[٤٩] ھیندستان یەکێکە لەو وڵاتانەی کە خاوەنی چەکی ئەتۆمییە و ھەروەھا لە ڕیزەکانی پێشەوەی بەھێزترین سوپاکانی جیھان دەبیندرێت. ھیند کێشەی ھەیە لەگەڵ دراوسێیەکانی (پاکستان و چین) لەسەر خاکی کەشمیر، ئەم کێشەیە لەوەتەی ناوەڕاستی سەدەی بیستەم چارەسەر نەکراوە.[٥٠] لەنێو ئالنگارییە کۆمەڵایەتییەکاندا، ھیند کێشەی نایەکسانیی جێندەری، بەدخۆراکی منداڵان،[٥١] و پیسبوونی ئاووھەوای ھەیە.[٥٢] ھیند زەوییەکی ھەمەچەشنی ھەیە، کە لە چوار جۆر پێکھاتە پێکھاتووە، تێیدا ٢١٫٤٪ لەو ڕێژەیە ھی دارستانەکانییەتی. ژیانی جەنگڵی ھیندی کە زۆربەی کات ھاوتەریب کراوە لەگەڵ کولتووری ھیندی، ئەوا بەشێک لەو دارستانانە پێکدێنێت.[٥٣]
وشەڕەتناسی
[دەستکاری]بەپێی فەرھەنگی ئینگلیزیی ئۆکسفۆرد (چاپی سێیەمی ٢٠٠٩) وشەی ھیندستان/ئیندیا لە وشەیەکی کلاسیکی لاتینی «ئیندیا» ھاتووە، کە بۆ ناوھێنانی باشووری ئاسیا و ئەو ناوچەیە بەدیارینەکراوی بەرەو ڕۆژھەڵات ھاتتووە؛ دواتریش وشەکە بەجۆراوجۆری بەکارھاتووەتەوە لەوانە ئیندیا (Ἰνδία) لە زمانی گریکی کوەینە، ئیندوس (Ἰνδός) لە زمانی ئیغریقی، ھیندوش (Hindūš) لە زمانی فارسیی کۆن، کە ئاماژەیەکە بۆ ھەرێمی ڕۆژھەڵات لە ئیمپراتۆریەتیی ھەخامەنشی.[٥٤][٥٥] لە زمانی گریکی کۆندا، ئیندۆی وەک ناوھێنانی خەڵکی ئیندوس بەکارھاتووە.[٥٦]
دەستەواژەی بھارەت (Bhārat)، لە داستانی شیعری ھیندی و دەستووری وڵاتی ھیند بەکارھاتووە،[٥٧][٥٨] ئەم ناوە بەپێی زمانە جیاوازەکانی ھیندستان بەشێوازی جیاواز ھاتووە، یەکێک لەوانەش بھارەتاڤارشایە کە ئاماژەیە بۆ ناوچەی دۆڵی گەنگ.[٥٩][٦٠] ناوی بھارەت لە ناوەڕاستی سەدەی نۆزدەھەمدا بەکارھێنانی زۆرتر بوو بۆ ناوھێنانی وڵاتەکە (ھیندستان) لە ئاستی ناوخۆییدا.[٥٧][٦١]
ھیندوستان ناوێکی زمانی پاڵەوییە بۆ ھیندستان، کە ھەر لەسەردەمی ئیمپراتۆریەتیی مەغۆلی ھیند بەشێوەی فراوان بەکارھاتووە. ھیندوستان ئاماژەی بۆ ئەو ناوچەیەی کە دەکەوێتە باکووری ھیندستانی ئەمڕۆ لەگەڵ پاکستان، یانیش بەنزیکی تەواوی ھیندستان لە خۆ دەگرێت.[٥٧][٦١][٦٢]
مێژوو
[دەستکاری]مێژووی دێرین
[دەستکاری]نزیکەی ٥٥ ھەزار ساڵ لەمەوبەر، یەکەم مرۆڤی ھاوچەرخ یان ھۆمۆ ساپینس لە ئەفریقاوە گەیشتە نیمچەکیشوەری ھیندی.[٦٥][٦٦][٦٧] نەوەی سەرەتایی لە مرۆڤی ھاوچەرخ تاکوو ٣٠ ھەزار ساڵ لەمەوبەر لە باشووری ئاسیا ماونەتەوە.[٦٨] بەڵگەکان لەسەر مانەوەی مرۆڤ لە ناوچەکە بۆ دوای ٦٥٠٠ ساڵ بەر لە زایین دەگەڕێنەوە، بەڵگەکان ھەریەکە لە کشتووکاڵکردن، چاندن و بەخوێکردنی ئاژەڵ و زەخیرەکردن لە خۆدەگرن، دۆزینەوەی ئەم بەڵگانەش دەگەڕێتەوە بۆ ناوچەی مێھرگارە کە لە ئێستادا دەکەوێتە بەلۆچستان، پاکستان.[٦٩] ھەموو ئەمانەش بۆ شارستانی دۆڵی سیند دەگەڕێتەوە، کە یەکەم چاندی ژیانی مرۆڤ بووە لە شاردا و لەناوچەی باشووری ئاسیا.[٧٠][٧١] کە ماوەی ٢٥٠٠ بۆ ١٩٠٠ ساڵ بەر لەزایین دەگرێتەوە، ئەم ناوچەیەش لە ئێستادا دەکەوێتە پاکستان و بەشی ڕۆژاوای ھیندستان.[٧٢] لەم ناوچەیە چەندین شار و شوێنەواری لێبووە لەوانە مۆھینجۆ دارۆ، ھارپا، دۆلاڤیرا و کالیبانگان.[٧٣]
لە ماوەی ساڵانی ٢٠٠٠ بۆ ٥٠٠ ساڵ پێش زایین، زۆربەی ناوچەکە لە قۆناغی سەردەمی مسەوە ڕاگواسترایەوە بۆ سەردەمی ئاسن.[٧٤] ڤێداکان بەکۆنترین دەقی پەیوەندیدار بە ھیندووئیزم دادەنرێت،[٧٥] کە مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ ئەو سەردەمە.[٧٦] زۆربەی مێژوونووسان لەسەر ئەوە کۆکن کە لەو سەردەمە چەند شەپۆڵێکی کۆچکردنی ئیندۆ-ئاریانی لە باکووری ڕۆژاواوە ڕووی کردووەتە نیمچەکیشوەرەکە.[٧٥] سیستمی تائیفی ھەر لەو سەردەمە دروست بوو، کە تێیدا لە شێوەی ھەڕەمی پیاوی ئایینی، جەنگاوەر و جووتیار ئازادی لەخۆگرتبوو، بەبێ ھەژمارکردنی خەڵکی ڕەسەنی ناوچەکە کە بەھۆی ناپاکی و تاوانەکانیانەوە دوورخرابوونەوە.[٧٧] بەپێی شوێنەوارە بەردییەکانی ھیند، ئەوا بەڵگەی ئەوە بەدەست ھاتوون کە لەو سەردەمە بەجۆرێک لە جۆرەکان ڕێکخستنی سیاسیی بوونی ھەبووە.[٧٤]
لە کۆتایییەکانی سەردەمی ڤێداکەکان، واتە لە دەورووبەری ٦ سەدە بەر لەزایین، ویلایەت و دەسەڵاتی بچووک لە دەوری ڕووباری گەنگ دروست بوون لە بەشی باکووری ڕۆژاوای
ھیندستان، ژمارەی ئەو کۆمەڵانە لە ١٦ کۆمەڵە خۆیان دەبینییەوە و پێشیان دەگوترا مەھاجاناپاداس.[٧٨][٧٩] لەگەڵ بە شارستانیی بوونی ناوچەکە، دوو ئایینی دیکە دوور لە ڤێداکییەکان دروست بوون و بوون بە ئایینی سەربەخۆ ئەوانیش جاینیزم[٨٠] و بوودیزم بوون. بوودیزم لەسەر وانە و پەندەکانی گاوتاما بوودا دروست بوو، ئەم ئایینە سەرنجی خەڵکی لە ھەموو چین و ئاستەکان ڕاکێشا، ماوەی ژیانی بوودا بووە سەرەتای نووسینەوە و تۆمارکردنی مێژوو لە ھیندستان.[٨١][٨٢][٨٣] لە سەدەی سێیەمی پێش زایین، ئیمپراتۆری ماوریان دروست بوو،[٨٤] ئەم ئیمپراتۆرییەتە ژمارەی ویلایەتەکانی کەم کردەوە لەپێناو گرتنە دەسەڵاتی باشتر. ماوریان دەسەڵاتی بەسەر زۆربەی ناوچەکانی ھیند ھەبوو، جگە لە چەند ناوچەیەک لە قووڵایی باشوور.[٨٥][٨٦] پاشاکانی ماوریان بەوە ناسراوبوون بە دروستکردن یان بەڕێوەبردنی سیستمی ژیانی خەڵک. ئاشۆکا یەکێک بوو لە پاشاکانی ماوریان کە ئایینی بوودیزیمی بەناو ھیندا زیاتر بڵاوکردەوە.[٨٧][٨٨]
بەگوێرەی ئەدەبیاتی سەنگام، زمانی تامیلی لە نێوان ٢٠٠ ساڵ پێش زایین بۆ ساڵی ٢٠٠ی زایین دەگەڕێتەوە. لەو سەردەمانە ئەوا باشوور لەلایەن دەسەڵاتدارەکانی چێراس، چۆلاس و پاندیاس بەڕێوەبراوە و بەچڕیش لە پەیوەندی بازرگانیدا بوون لەگەڵ ئیمپراتۆری ڕۆمانی، ھەروەھا بەشی ڕۆژاوا و باشووری ڕۆژھەڵاتی ئاسیا.[٨٩][٩٠] لە باکووری ھیندستان، ھیندووئیزم دەسەڵاتی نێرینە و پیاوسالاری فراوانترکرد، کە بووە ھۆی ژێردەستەیی بوونی ژنان.[٩١] لە سەدەی چوارەم و پێنجەمینی زایین، ئیمپراتۆری گوپتە کە دەسەڵاتی لە دەورووبەری ڕووباری گەنج بوو، سیستمێکی گەورەی دروست کرد بۆ بەڕێوەبردن و باج؛ ئەم سیستمە دواتر بووە نموونە یان مۆدێلێک بۆ شانشینەکانی ھیندستان.[٩٢][٩٣] لەژێر دەسەڵاتی گوپتەدا، سەردەمێکی نوێی ھیندووئیزم لەسەر بنەمای دڵسۆزیی بوون دروست بوو.[٩٤] ئەم گۆڕانکارییەش لەسەر پەیکەرەکان و تەلارسازیی ئەو ماوەیە ڕەنگی دایەوە.[٩٥]
مێژووی ناوەڕاست
[دەستکاری]مێژووی ناوەڕاستی ھیندستان ماوەی ساڵانی ٦٠٠ بۆ ١٢٠٠، ئەو سەردەمە بە ھەبوونی شانشینی ناوچەیی و کەلتووری ھەمەچەشن دەناسرێتەوە.[٩٦] لە ساڵانی ٦٠٦ بۆ ٦٤٧، ھەرشە پاشا و فەرمانڕەوای ناوچەی ئیندو-گەنگ ویستی دەسەڵاتی فەرمانڕەوایییەکەی فراوانبکات بۆ باشووری وڵات، بەڵام لەوێ لەلایەن دەسەڵاتداریی چالوکیا شکێنرا.[٩٧] دوای خۆشی ئەوا جێگرەوەکەی ویستی ھەمان کار بکات، بەڵام لەلایەن پالا، پاشای بەنگال شکێنرا.[٩٧] کاتێک چالوکیایییەکان ویستیان دەسەڵاتی خۆیان لە باشوور زیاتر فراوان بکەن، ئەوا ئەوانیش لەلایەن دەسەڵاتداریی پالاڤا ڕێگرییان لێکرا.[٩٧] بەم جۆرە ھیچ یەکێک لەو پاشایانە نەیانتوانی دەسەڵاتی فەرمانڕەوایییەکەیان لەو سەردەمە
فراوانتر بکەن بەراورد بەو ناوچە جوگرافییەی خۆیان.[٩٦] لەو سەردەمە سیستمی پۆلینکردن و چینایەتی پەرەی سەند.[٩٨]
لە ناو دەسەڵاتە شاھانەیییە بچووک و گەورەکان، خەڵکیان ڕاکێشا بۆ ناو پایتەختەکەیان و ئەمەش وایکرد کە سوودی ئابووری لێ وەرگرن.[٩٩] لەو سەردەمە، دروستکردنی پەرستگاکان زۆربەی شار و شوێنەکانی گرتەوە.[٩٩] دوابەدوای سەدەکانی ھەشتەم و نۆیەم، باشووری ڕۆژھەڵاتی ئاسیا لە ھیندستان دابڕا و بووە ھۆی دروستبوونی وڵاتەکانی میانمار، تایلەند، لاوس، کەمبۆدیا، ڤییەتنام، فلیپین، مالیزیا و جاڤا (ئێستا ئیندەنووسیا).[١٠٠] بازرگان، زانا و بەشێک لە لایەنی چەکداریی ھیندی لەم ڕاگواستنەی باشووری ڕۆژھەڵاتی ئاسیا بەشداربوون، ھەر لەو دەمە ئەو وڵاتانە دەقە ئاینییەکانی ھیندووئیزم و بوودیزمیان بۆ زمانەکانی خۆیان وەرگێڕا.[١٠٠]
لە دوای سەدەی دەیەم، ڕەوەند و خێلە موسڵمانەکانی ناوەڕاستی ئاسیا لەڕێی ئەسپەوە وەک سوپایەکی ئایینی یەکگرتوو ھێرشیان بردە ناوچەکانی باشووری ئاسیا و باکووری ڕۆژاوا، ئەمەش وایکرد لە ساڵی ١٢٠٦ شانشینی دەلھی دابمەزرێت لەو ناوچەیە.[١٠١] شانشینەکە زیاتر دەسەڵاتی بەسەر باکووری ھیندستاندا ھەبوو، لە ماوەی مانەوەشیدا چەندینجار ھەڵمەت و ھێرشی بردە سەر باشووری ھیند. وێڕای ئەوەی سەرەتا بوونی دەسەڵاتێکی موسڵمانانە لەناوچەکە بۆ خەڵکێکی زۆرینە ناموسڵمان دژوار بوو بەتایبەت لە یاساکان.[١٠٢][١٠٣] بەڵام شانشینی دەلھی بووە ھۆی پاراستنی وڵات لە لەناوچوونێکی گەورە، ھاوشێوەی ئەو لە ناوچوونەی لە ڕۆژاوا و ناوەڕاستی ئاسیا ڕوویدا، ئەمەش بە بەرپەچدانەوەی ھێرشەکانی ئیمپراتۆری مەغۆل بوو.[١٠٤][١٠٥] ھێرشەکانی شانشینی دەلھی و لاوازکردنی دەسەڵاتدارانی باشووری ھیند، ڕێگە خۆشکەربوون بۆ ھاتنە کایەوەی ئیمپراتۆری ڤیجایانگارە.[١٠٦] ئەم ئیمپراتۆرە ماوەیەکی درێژ بەکاریگەریی مایەوە لە باشووری ھیندستان.[١٠٦]
سەرەتای مێژووی ھاوچەرخ
[دەستکاری]لە سەرەتاکانی سەدەی شازدە، باکووری ھیندستان لەژێر دەسەڵاتی فەرمانڕەوا موسڵمانەکاندا بوو،[١٠٧] بەڵام بۆجارێکی دیکە دەسەڵاتی ئەو ناوچەیە گۆڕا،[١٠٨] کۆمەڵەیەکی دیکەی موسڵمان لە ئاسیای ناوەڕاست ھاتن و ئیمپراتۆری مەغۆلی ھیندیان دامەزراند. مەغۆلەکان دەسەڵاتێکی ناوەندیی و یەکگرتوویان لەناوچەکە چەسپاند.[١٠٩] ئەکبەری مەزن یەکێک بوو لە دیارترین پاشاکانی ئەو دەمە.[١١٠] کۆڵەکەی ئابووری سەردەمی مەغۆل پشت بەستوو بوو بە کشتووکاڵ.[١١١] جووتیاران و دەستڕەنگینانی کاری دەستی بازاڕێکی باشیان ھەبوو.[١٠٩] بەرپابوونی ئاشتی لە ناوچەکە و بەتایبەت لە سەدەی حەڤدەھەم ئەوا وایکرد ئابووری ھیند گەشەی باش بەخۆیەوە ببینێت.[١١٢] تاقمە کۆمەڵایەتییەکانی باکوور و ڕۆژاوای ھیند لە ناویاندا ماراتاس، ڕاجپوت و سیکییەکان ئارەزووی خۆبەڕێوبەرییان زیادبوو لە سەردەمی دەسەڵاتیی مەغۆل، ئەو کۆمەڵانە لەڕێی ھەوڵ و تێکۆشانییانەوە توانیان بوونی خۆیان بسەلمێنن و ھێزی چەکداری خۆشیان دابمەزرێنن.[١١٣] فراوانکردنی پێگەی بازرگانی لە سەردەمی مەغۆل وایکرد کە دەستە و خانەدانی زیاتر لە باشوور و ڕۆژھەڵاتی ئاسیا سەرھەڵبدەن.[١١٣] دواتر ھەر لەگەڵ ڕووخانی ئیمپراتۆری مەغۆل، زۆرێک لەو خانەدانانە توانیان لەشوێنی خۆیانن دەسەڵات وەربگرن و کارووباری خۆیان بەڕێوەببەن.[١١٤]
لە سەرەتاکانی سەدەی ھەژدەھەم، کاتێک ھێڵەکانی بازرگانی و سیاسیی لە ناوچەکە زیاتر بەرەو لێڵی دەچوون، ژمارەیەک کۆمپانیای بازرگانی ئەورووپی، لە ناویاندا کۆمپانیای بەریتانی 'ئێست ئیندیا کۆمپەنی' خۆی گەیاندە کەنارەکانی ھیند.[١١٥][١١٦] ئێست ئیندیا کۆمپەنی کۆنتڕۆڵی دەریای کرد، لەپاڵ ئەوەشدا ڕۆڵی ھەبوو لە پەرەپێدان و مەشقی سەربازی و تەکنەلۆژی، کۆمپانیاکە بووە ھۆی زۆربوونی سەرچاوەی زیاتر بۆ بە بەھێزبوونی لایەنی سەربازی بەمەش سەرنجی خانەدانەکانی بەلای خۆیدا ڕاکێشا؛ ئەم ھۆکارانە وایانکرد کە کۆمپانیاکە لە ساڵی ١٧٦٥ دەسەڵاتی درێژبێتەوە بۆ ناوچەی بەنگال لەبەرامبەر کۆمپانیا ئەورووپییەکاننی دیکە.[١١٧][١١٥][١١٨][١١٩] بەتێپەڕبوونی کات، دەسەڵاتەکە تەشەنەی کرد بۆ تەواوی بەنگال و پاشان لە دەیەی ١٨٢٠ گەیشتە زۆربەی خاکی ھیند.[١٢٠] لەو سەردەمە ھیند چیتر وەک جاران نەبووە پێگەیەکی گرنگ بۆ ھەناردەکردنی بەرھەم، بەڵکوو بووە ناوەندێک بۆ پاڵپشتیکردنی ئیمپراتۆری بەریتانی لەڕێی پێدانی ماددەی خام. زۆرێک لە مێژوونووسان ھەر ئەو سەردەمە بە دەستپێکی کۆلۆنیالیزمی بەریتانی دادەنێن لەسەر خاکی ھیندستان.[١٢١] ھەر لەو سەردەمە کۆمپانیاکە خۆی خزاندە ناو بوارەکانی دوور لە ئابووری وەک پەروەردە، چاکسازی کۆمەڵایەتی و کەلتوور.[١٢٢]
مێژووی ھاوچەرخ
[دەستکاری]مێژوونووسان دەستپێکی چەرخی مێژووی ھاوچەرخی ھیندستان لە نێوان ١٨٤٨ بۆ ١٨٨٥ دەگەڕێننەوە. ساڵی ١٨٤٨ ھاوکاتە لەگەڵ پێدانی پلەی پارێزگاری گشتی بە لۆرد دالھاوسی لە ناو ئێست ئیندیا کۆمپەنی، دوابەدوای ئەوە وڵات بەرەو قۆناغی نوێبوونەوە ھەنگاوی نا. ئەم قۆناغەش ھەریەکە لە دانانی سەروەریی وڵات، چاودێریکردنی دانیشتووان، پەروەردەکردنی ھاووڵاتیان بوو، لەپاڵ ئەوانەشدا ھێنانی تەکنەلۆژیای نوێ لە نێویاندا ھێڵی شەمەندەفەر و تەلەگراف، ئەمەش نزیک بوو لەوکاتەی کە ئەم تەکنەلۆژیایانە گەیشتبوونە ئەورووپا.[١٢٣][١٢٤][١٢٥][١٢٦] لەپاڵ ئەوانەشدا، لە دەورووبەری ساڵی ١٨٥٧، یاخیبوون لە دژی کۆمپانیا سەری ھەڵدا و گرووپە سەربەخۆخوازەکان لە باکوور و ناوەڕاستی ھیند دژ بە یاساکانی باجی زەوی و سیستمەکە چالاکیان دەستی پێکرد.[١٢٧][١٢٨] ھەرچەندە کە گرووپە یاخیبوویییەکان لە ساڵی ١٨٥٨ سەرکووت کران، بەڵام ئەم ڕووداوانە بوونە ھۆی ھەڵوەشانەوەی ئێست ئیندیا کۆمپەنی، لەو دەمەوە ھیندستان بەفەرمی کەوتە ژێر دەسەڵاتی حکوومەتی بەریتانی.[١٢٩][١٣٠] دوای دەیەک، ژیان لە سەرتاسەری جوگرافیای ھیندستانی گرتەوە، لەلەلایەکی دیکەشەوە ساڵی ١٨٨٥ حیزبی کۆنگرێسی نیشتمانی ھیند دامەزرا.[١٣١][١٣٢][١٣٣][١٣٤]
لەگەڵ گەشەی خێرای تەکنەلۆژیا و بەبازرگانیکردنی کەرتی کشتووکاڵ ئەوا لە سەدەی نۆزدەھەمدا، ئابووری گەڕایەوە بۆ ھیندستان. زۆرێک لە جووتیاران پشتیان بەساغ کردنەوەی بەرووبوومەکانیان دەبەست لە شوێن و بازاڕە دوورە دەستەکان.[١٣٥] سەرباری ئەوانەش، لەو سەردەمە ژمارەی خەڵکی برسی زیادیان کرد.[١٣٦] ھێڵەکانی شەمەندەفەر لەو سەردەمە کاریگەربوون بۆ ژیاندنەوەی خەڵکی لە برسیێتی ھەروەھا بۆ کارئاسانی و کەمکردنەوەی تێچووی گواستنەوەی شتومەک بەکاردەھاتن.[١٣٧][١٣٨][١٣٩]
لەدوای تەواوبوونی جەنگی جیھانیی یەکەم، کە تێیدا بە نزیکەیی ١ ملیۆن ھیندی وەک بەشێک لە سوپای ئینگلیز بەشداربوون،[١٤٠] ئەوا سەردەمێکی نوێ لە ھیند دەستی پێکرد. ئەو سەردەمە بە سەردەمی چاکسازی بەریتانی ناودەبردرێت، ھاوکات لەلایەن ھیندییەکان بە داواکردنی خۆبەڕێوبەری بەڕێگای ئاشتیانە دەناسرێتەوە، ئەمەش ئەوکاتەبوو کە غاندی بووە سیمبوڵی وڵات.[١٤١] لە ماوەی سییەکاندا، بەریتانیا دەسەڵاتێکی بچووکی بەخشییە ھیندییەکان، لەم ھەڵبژاردنەکەشدا حیزبی کۆنگرێس براوە بوو.[١٤٢] دەیەی دواتر، ھیند دووچاری قەیرانەکان بوویەوە ھەر لەڕێی بەشداریکردنیان لە جەنگی جیھانیی دووەم، ھاوکات دروستبوونی ڕەوتی ناسیۆنالیزمی موسڵمانان. ھەموو ئەو ڕووداوانەی ئەو دەیە وایانکرد کە لە ساڵی ١٩٤٧، ھیندستان دابەش ببێت بۆ دوو وڵاتی بەناوەکانی ھیندستان و پاکستان.[١٤٣]
بەشێوەیەکی بنچینەیی ھیندستان لە ساڵی ١٩٥٠ بەشێوەیەکی تەواو و دەستووریی سەربەخۆیی وەرگرت، ھیند بوو بە وڵاتێکی کۆماری سێکولار و دیموکراسی.[١٤٤] تا ئەمڕۆش وەک وڵاتێکی دیموکراسی، ئازادی تاک و دادگایەکی باڵای چالاک و میدیای سەربەخۆ ماوەتەوە.[١٤٥] بە لیبرالکردنی ئابووری لە دەیەی نەوەدەکان، ھیندستانی کردە وڵاتێکی ئابووریی خێرا گەشەکردوو، ھەروەھا بووە ھۆی دروستبوونی شاری گەورە بەتایبەت بۆ چینی ناوەند،[١٤٦] لە پاڵ ئەوەشدا بوو بە وڵاتێکی گرنگ لە پێگە جوگرافییەکەیدا. فیلمی ھیندی، مۆسیقا و چالاکییە ڕۆحانییەکانی وەک یۆگا بوونە کلیلێک بۆ ئەوەی کە کەلتووری ھیندی بە جیھاندا بڵاوبکرێتەوە.[١٤٥] لەگەڵ ئەوانەشدا، ھیندستان ھێشتا دەناڵێنێت بەدەست ھەژاری لە ناو خەڵکی شار و گوند؛[١٤٥] ئایین و کێشە چینایەتییەکان؛[١٤٧] کێشەی چەپە توندڕەوەکان و ماویزمییەکان؛[١٤٨] داخوازی جیابوونەوەی جامو کەشمیر.[١٤٩]
جوگرافیا
[دەستکاری]پلێتی جوگرافیای ھیندستان ٧٥ ملیۆن ساڵ لەمەوبەر دروست بووە، دواتر بەرەبەرە بەھۆی ڕووداوە سروشتییەکانەوە فراوان و درێژتر بووەتەوە.[١٥٠][١٥٠][١٥٠] ھاوکات لەگەڵ ئەم ڕووداوە سروشتیانەوە، زەریای ھیندی و زنجیرە چیاکانی ھیمالایا دروست بوون.[١٥٠] بەشی باشووری ھیندستان، بەسرووشتی ترین پێگەی جوگرافیی وڵاتەکە ماوەتەوە.[١٥١]
ھیندستان قەراغی زەریای بە درێژایی ٧٬٥١٧ کیلۆمەتر ھەیە.[١٥٢] نزیکەی ٤٣٪ لەو کەنارە ئاوییانە لمین، ھەروەھا ١١٪ بەردی ڕەقن.[١٥٢] زۆرینەی ئەو ڕووبارانەی لە ھیمالایا ھەڵقووڵاون، لە نێویاندا ڕووباری گەنگ و براھماپوترا دەڕژێنە کەنداوی بەنگال.[١٥٣][١٥٤] ڕووبارە لاوەکییەکانیش وەک گۆداڤاری، مەھەندی. کاڤەری و کریشنا ڕۆڵیان ھەیە لە کەمکردنەوەی ڕوودانی لافاو، لە کۆتاییدا ئەوانیش دەڕژێنە کەنداوی بەنگال.[١٥٥] ھەروەھا ڕووبارەکانی نارمادا و تاپتی دەڕژێنە دەریای عەرەبی.[١٥٦]
ئاووھەوای ھیندستان بەچڕی کەوتووەتە ژێر کاریگەری ھیمالایا و بیابانی تار، ھەردووکیان کاریگەری زۆریان لەسەر وەرزی ھاوین، زستان و بارانبارین ھەیە.[١٥٧] چیاکانی ھیمالایا ڕێگری لەو شەپۆلی بایە دەکەن کە لە ئاسیای ناوەڕاست دێت، بەمەش وڵاتەکە گەرمتر دەکەنەوە.[١٥٨][١٥٩] بیابانی تار ڕۆڵێکی کاریگەر دەبینێت لە کۆکردنەوەی ھەور لە باشووری ڕۆژھەڵات بەمەش وایکردووە کە وەرزی ھاویندا بارانێکی چڕ ببارێت لەماوەی مانگەکانی حوزەیران بۆ تشرینی یەکەم.[١٥٧] ھیندستان بێ بەش نەبووە لە گۆڕانەکانی ئاووھەوا، لە ماوەی ساڵانی ١٩٠١ بۆ ٢٠١٨، پلەی گەرمی ٠٫٧ سلیزی بەرزتر بووەتەوە.[١٦٠] خاکی ھیندستان بەرەو وشکبوونەوە و بەبیابان بوون دەچێت.[١٦١]
ھەمەجۆری زیندەیی
[دەستکاری]ھیندستان وڵاتێکی مێگایە لە ھەمەجۆری زیندەیی، بەو مانایەی کە یەکێکە لەو ١٧ وڵاتەی کە زۆرترین ھەمەجۆری زیندەیی تێدایە.[١٦٣] ھیندستان شوێنگای ٨٫٦٪ جۆرە جیاوازەکانی گواندارانە، ١٣٫٧٪ جۆرەکانی باڵندەکان، ٧٫٩٪ خشۆکەکان، ٦٪ لە جۆری وشکاوییەکان، ھەروەھا ١٢٫٢٪ جۆرەکانی ماسییە. ڕووبەری دارستانی ھیندستان خۆی لە ٩٩٬٢٧٨ کیلۆمەتر دووجا (ھاوتای ٣٨٬٣٣١ میل چوارگۆشە)، ئەمەش دەکاتە ٢١٫٦٧٪ ڕووبەری وڵاتەکە.[١٦٤]
١٧٢ ئاژەڵ لە ھیندستان خراونەتە لیستی ئەو ئاژەڵانەی کە مەترسی لە ناوچوونیان لەسەرە، لە ناویاندا پڵنگی بەنگالی و دۆلفینی ڕووباری گەنگ ھەن.[١٦٥][١٦٦]
دانیشتووان
[دەستکاری]بەپێی ئامارەکانی ساڵی ٢٠١٤ ژمارەی دانیشتووانی وڵاتی ھیندستان١٬٢٦٧٬٤٠١٬٨٥٠ کەس بووە کە دەکاتە ١٧٫٥٠٪ لەسەدی ڕێژەی خەڵکی جیھان. تەمەنی مامناوەندی خەڵکی ئەم وڵاتە ٢٦٫٦ ساڵە. ھەروەھا ٣٢ لەسەدی دانیشتووانی وڵات لە شارەکان دەژین.[١٦٧] لە ڕووی ژمارەی دانیشتووانەوە ھندستان دووەم وڵاتی جیھانە و بە گەورەترین وڵاتی دیموکراسی جیھان ناسراوە. لە ناو خۆی وڵات بەردەوامبوونی تێکھەڵچوون و ئاڵۆزی لە نێوان لایەنە ئەتنی و ئایینییەکاندا گورزی کاریگەری لە ژیانی سیاسی وەشاندووە و ھەندێک جار ئەم ڕووداوانە، دیموکراسی و عەلمانییەتی وڵاتی ڕووبەڕووی مەترسی گەورە دەکەنەوە.
سیاسەت و حکوومەت
[دەستکاری]سیاسەت
[دەستکاری]ھیندستان بە گەورەترین وڵاتی دیموکراسی دادەنرێت لەڕووی دانیشتووانەوە.[١٦٩] ھیند وڵاتێکی خاوەن پەرلەمانی کۆماریی و فرە حیزبە،[١٧٠] ھەشت حیزبی گەورەیە لە ئاستی وڵاتدا، لە ناو ئەو حیزبانەش پارتی کۆنگرێسی نیشتماننی و پارتی جەنەتا بھاراتیا (بی جەی پی) ھەن، ھاوکات نزیکەی ٤٠ حیزبی لۆکاڵی و ناوچەیی ھەن. پارتی کۆنگرێس وەک حیزبێکی چەپی ناوەڕاست ھەژمار دەکرێت لەناو کەلتووری ھیندا،[١٧١] لەبەرامبەردا پارتی بی جەی پی وەک پارتێکی ڕاستڕەو دادەنرێت.[١٧٢][١٧٣][١٧٤] ھەر لەدوای سەربەخۆی بوونی ھیندستان لە دەیەی پەنجاکانی سەدەی بیستەم و لەدوای ھەشتاکانەوە ئەوا حیزبی کۆنگرێس وەک حیزبی سەرەکی لە ھیندستان بەدەسەڵات و خاوەن زۆرینەی پەرلەمان بوو. لەگەڵ ئەوەشدا، چەندین جار بەناچاری حکوومەتی ھاوبەشی دروست کردووە لەگەڵ پارتی بی جەی پی،[١٧٥] ھەروەھا لەگەڵ حیزبە ناوچەیییەکانی دیکەشدا و حکوومەتێکی ھاوپەیمانیان سازداوە.[١٧٦]
لە سێ ھەڵبژاردنی گشتیی کۆماری ھیندا، لە ساڵانی ١٩٥١، ١٩٥٧ ھەروەھا ١٩٦٢ حیزبی کۆنگرێس بە سەرکردایەتی جەواھرلەعل نەھرۆ بەئاسانی سەرکەوتنی گەورەی بەدەست ھێنا. لەدوای مردنی نەھرۆ، لە ساڵی ١٩٦٤ لال بھادور شاستری بووە سەرۆک وەزیرانی ھیند؛ بەڵام ئەوەیان زۆری نەخایاند بەھۆی مردنە کتوپڕەکەی شاستری لە ساڵی ١٩٦٦. دواتر، کچەکەی نەھرۆ واتە ئیندریا غاندی ڕێبەرایەتی پارتەکەی کرد بۆ بردنەوە لە ھەڵبژاردنەکانی ١٩٦٧ و ١٩٧١. لەسەردەمی ئیندریا، ھیندستان کەوتە قۆناغی باری لەناکاو، کە لە ئەنجامدا ئیندریا دەستی لەکارکێشایەوە. لە ئەنجامدا، پارتی ئۆپۆزسیۆن واتە جاناتا پارتی بۆ ماوەی دوو ساڵ لە ھیند ھاتنە سەر دەسەڵات، دواتر لە ساڵی ١٩٨٠ جارێکی دیکە پارتی کۆنگرێس دەسەڵاتی گرتەوە دەست بەبوونەوە سەرۆکوەزیرانی ئیندریا غاندی. دواتر لە ساڵی ١٩٨٤، ئیندریا تیرۆر کرا و حیزبەکەش ڕاجیڤ غاندی ھێنایە شوێنی کە کوڕی ئیندریا بوو، بۆ ساڵی دواتر ڕاجیڤ و حیزبەکەی بوونە براوەی ھەڵبژاردنەکان. لە ساڵی ١٩٨٩، جارێکی دیکە پارتی کۆنگرێس دەسەڵاتی لێ وەرگیرایەوە ئەوەش کاتێک بوو ھاوپەیمانییەتی بەرەی نیشتمانی بەڕێبوەبەرایەتی پارتی جەناتا دال و بەرەی چەپ توانیان ھەڵبژاردنەکان ببەنەوە، بەڵام ئەم حکوومەتەش زۆر کورت بوو و تەنیا دوو ساڵی خایاند.[١٧٧] دوابەدوای ئەوە، لە ساڵی ١٩٩١ ھەڵبژاردن ئەنجام درایەوە، ئەمجارەیان ھیچ حیزب و کۆمەڵەیەک بەتەنیا نەبوونە خاوەنی زۆرینە. حیزبی کۆنگرێس وەک تاکە حیزبێک کە زۆرترین دەنگی بەدەستھێنا بوو ئەوا توانی حکوومەتێکی کەمینە پێکبھێنێت بە سەرکردایەتی پی ڤی نارسیمھا ڕاو.[١٧٨]
دوابەدوای بەڕێکردنی دوو ساڵی پڕ لە ئاژاوەی سیاسی، لە ئەنجامدا لە ساڵی ١٩٩٦ ھەڵبژاردنێکی نوێ کرا. کۆمەڵێک لایەن و ھاوپەیمانی بچووک بەیەکەوە ھاوپەیمانییەکی بەھێزیان دروست کرد. حیزبی بی جەی پی توانی لەو ساڵەدا حکوومەت پێکبھێنێت. ئەم ھاوپەیمانییە بووە یەکەم ھاوپەیمانی کە بتوانن پێنج ساڵ حکوومەت بەڕێوەببەن بەبێ بەشداری حیزبی کۆنگرێس.[١٧٩] دواتر لە ھەڵبژاردنی ٢٠٠٤، ھیچ حیزبێک بەتەنھا نەیتوانی زۆرینەی کورسییەکان مسۆگەر بکات، بەڵام حیزبی کۆنگرێس توانی زۆرینەی دەنگەکان کۆبکاتەوە و لەڕێی ھاوپەیمانی پێشکەوتنخوازیی یەکگرتوو توانی حکوومەتێکی نوێ پێکبھێنێت. ئەو ھاوپەیمانییە پشتگیری چەپەکانی ھەبوو بەتایبەت ئەوانەی ئۆپۆزسیۆن بوون لە دژی حیزبی بی جەی پی. لە ھەڵبژاردنی ٢٠٠٩، ئەمجارەیان ھاوپەیمانییەکە دیسان حکوومەتی پێکھێنا، بەڵام لەگەڵ زۆربوونی کورسییەکانی ئەوا چیتر پێویستی بە پشتگیری حیزبە کۆمۆنیستییەکان نەبوو.[١٨٠] لەو ساڵەدا، مەنمۆھان سینگ توانی ببێتە یەکەم سەرۆکوەزیرانی ھیند لەدوای نەھرۆ کە لە دوو خولی پێنج ساڵەی یەک لەدوای یەک وەک سەرۆکوەزیران ھەڵبژێردرێت. دواتر لە ھەڵبژاردنەکانی ٢٠١٤، حیزبی بی جەی پی توانی زۆرینەی دەنگ و کورسییەکان بەدەستبھێنێت و بەتەنھا حکوومەت پێکبھێنێت، ئەمەش یەکەم حیزب بوو کە لە دوای ساڵی ١٩٨٤ بتوانێت ئەو سەرکەوتنە بەدەست بھێنێت.[١٨١] سەرۆکوەزیران نارێندرا مۆدی، کە پێشتر سەرۆکوەزیرانی ویلایەتی گوجەرات بوو کرا بە سەرۆکوەزیرانی ھیندستان. لە ڕۆژی ٢٠ی تەممووزی ٢٠١٧، ڕام نات کۆڤیند وەک ١٤ەمین سەرۆکی ھیندستان ھەڵبژێردرا، لە ڕۆژی ٢٥ی تەممووز سوێندی یاسایی خوارد.[١٨٢][١٨٣][١٨٤]
حکوومەت
[دەستکاری]ھیندستان وڵاتێکی فیدراڵیی و سیستمی پەرلەمانییە، ئەمەش لەناو دەستووری ھیند نووسراوەتەوە. ھیند وڵاتێکی دیموکراسییە کە بە دەنگی زۆرینە بڕیار لەسەر یاساکان دەدرێت، ھەروەھا مافی کەمینەکانیش بەیاسا پارێزگاریی لێدەکرێت. فیدڕالیبوونی ھیند بە دابەشبوونی دەسەڵات بەسەر ویلایەت و ھەرێمە یەکگرتووەکان پێناسە دەکرێت. دەستووری ھیند لە ڕۆژی ٢٦ی کانوونی دووەمی ١٩٥٠ کارایە،[١٨٦] لە ناویدا ئاماژە بەوە کراوە کە ھیندستان «خاوەن سەروەرییە، کۆمارێکی دیموکراتە؛» ئەم بەشەیان لە ساڵی ١٩٧١ دەستکاری کرا بۆ «وڵاتێکی خاوەن سەروەری، سۆسیالیست، سێکولار، کۆمارێکی دیموکرات».[١٨٧] فۆڕمی پێشووتری حکوومەتی ھیندستان لەسەر ئەوە بنیاتنرابوو کە دەسەڵاتی ناوەندی بەھێزبێت و دەسەڵاتی خۆجێی ویلایەتەکان لاوازبێت، بەڵام دوایی لە دەیەی ١٩٩٠ بەپێچەوانەوە دەسەڵاتی فیدرالی زیاتر کرا ئەمەش ڕاشتراپاتی بھاڤان، شوێنی فەرمی سەرۆکی ھیندستان، لەلایەن تەلارسازی بەریتانی ئێدوین لوتینس و ھەربەرت باکەر دروست کراوە لە ماوەی ساڵانی ١٩١١ بۆ ١٩٣١ لەماوەی دەسەڵاتی شاھانەی بەریتانیا.[١٨٨] بووە ھۆی گۆڕان لە سیاسەت، ئابووری و کۆمەڵایەتی.[١٨٩][١٩٠]
حکوومەتی ھیندستان لە سێ لق پێکدێت؛[١٨٥]
- دەسەڵاتی جێبەجێکردن: سەرۆکی ھیندستان دەسەڵاتی سەرۆکی دەوڵەتی ھەیە،[١٩١] سەرۆک بۆ ماوەی پێنج ساڵ لەلایەن ئەندامانی دەسەڵاتی یاسادانان ھەڵدەبژێردرێت.[١٩٢][١٩٣] سەرۆکوەزیرانی ھیندستان وەک سەرۆکی حکوومەت و بەڕێوەبردن ئەوا خاوەنی زۆرترین دەسەڵاتی جێبەجێکردنە.[١٩٤] سەرۆکوەزیران لەلایەن سەرۆکی وڵاتەوە پەسەند دەکرێت، بەرلەوەش سەرۆکوەزیران لەلایەن ئەو حیزبە یان ھاوپەیمانەوە کاندید دەکرێت کە خاوەن زۆرترین کورسییە لەناو پەرلەمان.[١٩٤] دەستەی جێبەجێکاران لە ھیندستاندا پێکدێت لە سەرۆک، جێگری سەرۆک، و یەکێتیی ئەنجومەنی وەزیران بەسەرۆکایەتی سەرۆکوەزیرانی وڵات.[١٩١]
- دەسەڵاتی یاسادانان: پێکدێت لە دوو ئەنجومەن. ئەنجومەنەکان لەسەر شێوازی سیستمی وێستمینستەر بەڕێوەدەبردرێن، خانەی باڵا پێی دەگوترێت ڕاجیا سابھا (ئەنجومەنی وڵات) و خانەی نزم پێی دەڵێن لۆک سابھا (خانەی گەل).[١٩٥] ڕاجیا سابھا لە ٢٤٥ ئەندام پێکدێت، ئەندامانی ئەو خانەیە بۆ ماوەی شەش ساڵان لە خزمەتی کارکردندا دەبن.[١٩٦] زۆربەی ئەندامانی ئەنجومەنەکە بەناڕاستەوخۆ لەلایەن ویلایەت و ھەرێمە یەکگرتووەکانەوە ھەڵدەبژێردرێن.[١٩٧] ھەموو ئەندامان جگە لە دووان لە کۆی ٥٤٥ ئەندام لە لۆک سابھا ڕاستەوخۆ لەلایەن خەڵکەوە ھەڵدەبژێردرێن، ئەندامانی ھەڵبژێردراو بۆ ماوەی پێنج ساڵ لە کارەکەیان خزمەت دەکەن.[١٩٨] دوو ئەندامیش لەو ئەنجومەنە تایبەت کراوە بۆ کەمینەی ئەنگلۆ-ھیندی، ئەم خاڵەیان لە دەستووری وڵات لە بەندی ژمارە ٣٣١ جێگیر کراوە.[١٩٩][٢٠٠]
- دەسەڵاتی دادوەری: ھیندستان سێ پایە لە دەسەڵاتی دادوەریی یەکگرتوو و سەربەخۆی ھەیە.
دابەشبوونە کارگێڕییەکان
[دەستکاری]ھیندستان وەک یەکێتییەکی فیدڕاڵی لە ٢٨ ویلایەت و ٨ ھەرێمی یەکگرتوو پێکدێت.[٢٠١] ھەموو ویلایەتەکان، لەپاڵ ھەرێمە یەکگرتووەکانی جامو و کەشمیر، پودوچێری و ھەرێمی پایتەختی نەتەوەیی دەلھی ئەنجومەنی یاسادانان و حکوومەتی خۆجێییان ھەیە. پێنج ھەرێمەکەی دیکەش ڕاستەوخۆ لەلایەن حکوومەتی ناوەندییەوە بەڕێوەدەبردرێن.[٢٠٢][٢٠٣]
پەیوەندییە نێونەتەوەیییەکان
[دەستکاری]لە ماوەی دەیەی ١٩٥٠، ھیندستان پشتگیری لە ھەڵوەشاندنەوەی کۆلۆنیالیزم لە ئەفریقا و ئاسیای دەکرد، ھەروەھا ڕۆڵێکی سەرەکی بینی لە ناو بزووتنەوەی وڵاتانی بێلایەن.[٢٠٥] دوای ئەوەی لە سەرەتادا پەیوەندییەکی دۆستایەتی باشی لەگەڵ چین دروست کرد، بەڵام لە ساڵی ١٩٦٢ جەنگ کەوتە نێوان ھیند و چین، لەئەنجامی جەنگەکەش چین سەرکەوت. لەلایەکی دیکەشەوە ھەر لە سەرەتاوە، ھیند کێشەی ھەبوو لەگەڵ پاکستانی دراوسێی، ئەوان بەیەکەوە چوار جار بە سەختی کەوتنە جەنگەوە ئەوەش لە ساڵانی ١٩٤٧، ١٩٦٥، ١٩٧١ ھەروەھا ١٩٩٩ بوو. زۆرینەی ئەم جەنگانە لەسەر کێشەی خاکی کەشمیر بوون، جگە لە جەنگی ١٩٧٩ کە تێیدا ھیندستان شەڕی کرد بۆ سەربەخۆیی بەنگلادێش.[٢٠٦] لە کۆتایی دەیەی ١٩٨٠، سوپای ھیندستان دووجار بانگێشت کرا بۆ ئەوەی دەستێوەردان لەسەر کێشەی وڵاتانی نزیک بکات ئەوانیش لە نێوان ساڵانی ١٩٨٧ بۆ ١٩٩٠، بۆ دروستکردن و بەردەوامیدان بە ئاشتی لە سریلانکا، جاری دووەمیش لە ساڵی ١٩٨٨ بوو بۆ ڕێگریکردن لە ھەوڵێکی کودەتا لە وڵاتی ماڵدیڤ. لە دوای جەنگی ١٩٦٥ لەگەڵ پاکستان، ھیندستان پەیوەندییە سەربازی و ئابوورییەکانی لەگەڵ یەکێتیی سۆڤیەت پتەوکرد؛ لە کۆتایی شەستەکان ئەوا یەکێتیی سۆڤیەت بوو بە گەورەترین دابینکەری چەک بۆ ھیند.[٢٠٧]
لەپاڵ پەیوەندییە توندووتۆڵەکەی لەگەڵ ڕووسیا، ھیند پەیوەندییەکی نزیکی ھەیە لەگەڵ ئیسرائیل و فەڕەنسا. لەم چەند ساڵانەی دوایی، ھیند ڕۆڵێکی گرنگی ھەبوو لە یەکێتیی ھەماھەنگی وڵاتی باشووری ئاسیا و ڕێکخراوی بازرگانی جیھانی. ھیند ١٠٠٬٠٠٠ چەکدار و پۆلیسی ھەبووە کە خزمەتیان کردبێت لە ناو ٣٥ کاری ئاشتیخوازی نەتەوە یەکگرتووەکان. ھیند بەشداربووە لە کۆڕ و کۆبوونەوەکانی کۆڕبەندی ڕۆژھەڵاتی ئاسیا، کۆڕبەندی وڵاتانی گی ٨+٥ ھەروەھا کۆمەڵێک کۆبوونەوەی وڵاتانی زلھێز.[٢٠٨] ھیند لە پەیوەندییەکی نزیکی ئابووریدایە لەگەڵ وڵاتانی ئەمریکای باشوور،[٢٠٩] ئاسیا و ئەفریقا.[٢١٠][٢١١]
تاقیکردنەوەی ناوەکیی چین لە ساڵی ١٩٦٤، بووە ھۆی ھەڕەشەیەک بۆ ھیند بەوەی ئەگەری ھەبوو پشتگیری پاکستانی پێ بکەن لەکاتی جەنگی ١٩٦٥. ئەم ڕووداوە وایکرد کە ھیندستان گەشە بە چەکی ناوەکی بدات.[٢١٢] لە ساڵی ١٩٧٤، ھیندستان یەکەمین تاقیکردنەوەی بە وزەی ناوەکی کرد، ھەروەھا لە ساڵی ١٩٩٨ تاقیکردنەوەیەکی دیکەی لە ژێرزەمین کرد. سەرباری ڕەخنەکان و گەمارۆی چەک ئەوا ھیندستان واژووی لەسەر ئەو ڕێککەوتنانە نەکرد کە دەربارەی قەدەغەکردنی تاقیکردنەوەی چەک کراون.[٢١٣] ھیندستان کۆمەڵێک پڕۆگرامیشی ھەیە بۆ پەرەپێدانی سیستمی مووشەک و فڕۆکەی جەنگی.[٢١٤][٢١٥][٢١٦]
دوابەدوای تەواوبوونی جەنگی سارد، ھیندستان پەیوەندییەکانی لە بوارەکانی ئابووری، ستراتیژی و ھاریکاری سەربازی فراوان کرد لەگەڵ ھەریەکە لە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا و یەکێتیی ئەورووپا.[٢١٧] لە ساڵی ٢٠٠٨، ئەمریکا و ھیندستان ڕێککەوتنێکیان لەسەر وزەی ناوەکی سڤیل کرد. ھیندستان شەشەمین وڵاتی جیھانە کە بووبێتە خاوەنی چەکی ناوەکی.[٢١٨] ھیندستان خاوەن ڕێککەوتننامەیە لەگەڵ ھەریەکە لە وڵاتانی ڕووسیا،[٢١٩] فەڕەنسا،[٢٢٠] بەریتانیا[٢٢١] و کەنەدا[٢٢٢] لەسەر ھەماھەنگیکردن لە بواری وزەی ناوەکی.
سەرۆکی ھیندستان خاوەن بڕیارە بەسەر سوپای نیشتمانیی ھیندستان؛ بەھەبوونی ١٫٣٩٥ سەربازی چالاک ئەوا ھیندستان لە دوای چین بە دووەم خاوەن گەورەترین ھێزی چەکداری دادەنرێت لە جیھان. ئەو ھێزە پێکدێت لە سوپای ھیند، سوپای دەریوانی، ھێزی ئاسمانیی ھیند و پاسەوانانی کەنار.[٢٢٣] بودجەی فەرمی ھیند بۆ بواری بەرگری لە ساڵی ٢٠١١ بریتی بوو لە ٣٦٫٠٣ ملیار دۆلاری ئەمریکی ھاوتا بە ١٫٨٣ تێکڕای بەرھەمی ناوخۆیی.[٢٢٤] بۆ ساڵانی دواتر ٢٠١٢–٢٠١٣ بودجەکە گەیشتە ٤٠٫٤٤ ملیار دۆلاری ئەمریکی.[٢٢٥] بەگوێرەی ڕاپۆرتێکی پەیمانگای نێونەتەوەییی توێژینەوەی ئاشتیی ستۆکھۆڵم ئەوا خەرجی ساڵانەی ھیندستان لە کڕینی چەک بریتییە لە ٧٢٫٧ ملیار دۆلاری ئەمریکی.[٢٢٦] لە ساڵی ٢٠١١، بودجەی ساڵانە بە ڕێژەی ١١٫٦٪ زیادکراوە، ھەرچەند ئەوە ئەو بەشە بودجەیە لەخۆ ناگرێت کە تەرخانکراوە بۆ بواری سەربازیی و لەلایەن لق و یەکەکانی دیکەی حکوومەت دەدرێت.[٢٢٧] لە ساڵی ٢٠١٢، ھیندستان بووە گەورەترین وڵاتی ھاوردەکردنی چەک؛ لە ساڵانی ٢٠٠٧ بۆ ٢٠١١، ئەوا ١٠٪ بودجەی سەربازیی دراوە بە کڕینی چەک لە بازاڕی جیھاندا.[٢٢٨] زۆرینەی ڕەھای ئەم کڕینانە لە دژی پاکستانن ھەروەھا لە بەرامبەر فراوانبوونی کاریگەرییەکانی چین بوو لە زەریای ھیندی.[٢٢٩] لە تشرینی یەکەمی ٢٠١٨، ھیندستان واژووی لەسەر ڕێککەوتنێکی ٥٫٤٣ ملیار دۆلاری کرد لەگەڵ ڕووسیا، ئەمەش بۆ وەرگرتنی ئێس-٤٠٠، کە بەھێزترین و پێشکەوتووترین سیستەمی بەرگریی مووشەکییە لە ڕووسیا.[٢٣٠]
ئابووری
[دەستکاری]بە گوێرەی ڕاپۆرتی سندووقی نێونەتەوەییی پارە، ئابووری ھیند لە ساڵی ٢٠٢٠ بەھاکەی ٢٫٧ تریلیۆن دۆلاری ئەمریکی بووە؛ بەمەش شەشەمین گەورە وڵاتی جیھانە لەڕووی بازاڕی ئاڵووگۆڕی پارە،[٢٣١] بە گەشەکردنی تێکڕای بەرھەمی ناوخۆیی لە ڕێژەی ٥٫٨٪ بۆ دوو دەیە، بۆ ٦٫١٪ لە ساڵی ٢٠١١–٢٠١٢ ئەوا ھیندستان بەیەکێک لە گەورەترین وڵات لە ڕووی خێرایی گەشەکردن لە بواری ئابووریدا دادەنرێت.[٢٣٢][٢٣٣] لەگەڵ ئەوەشدا، ھیندستان لە پلەی ١٣٩ی وڵاتانی جیھان دێت لە ڕووی داھاتی تاک.[٢٣٤] تا ساڵی ١٩٩١، ھیندستان لەڕێی سیستمێکی ئابووری سۆسیالیزم بەڕێوەدەچوو. لە ساڵی ١٩٩١، ئابووری وڵاتەکە کەوتە قەیران بەمەش بەناچاری ڕوویان کردە سیستمی ئابووری لیبرال؛[٢٣٥] ھەر لەو کاتەوە بەھێواشی وڵات بەئاراستەی بازاڕی ئازاد چوو،[٢٣٦][٢٣٧] ئەمەش لەڕێی لەئامێزگرتنی بازرگانی دەرەکی و ناوخۆ بوو.[٢٣٨] ھیندستان لەوەتەی ١ی کانوونی دووەمی ١٩٩٥ بووەتە ئەندام لە ڕێکخراوەی دانوستانی جیھانی.[٢٣٩]
ھێزی کار لە ھیند خۆی لە ٥١٣٫٧ ملیۆن کەس دەدات، بەپێی ئامارەکانی ٢٠١٦ ئەوا لەم ڕووەوە لە پلەی دووەمدا دێت.[٢٢٣] سێکتەری خزمەتگوزاریی ٥٥٫٦٪ داھاتی ناوخۆ پێکدێنێت، پیشەسازیش ٢٦٫٣٪ ھەروەھا کشتوکاڵ ١٨٫١٪. ھیندستان بڕی ٧٠ ملیار دۆلاری لەبازاڕدا گۆڕیوەتەوە، ئەمەش لەڕێی ٢٥ ملیۆن ڕەوەندی ھیندی لە دەرەوەی وڵاتەوە کراوە، ھیندستان لەم ڕووەوە لەپێشەنگی ھەموو وڵاتانی جیھاندا دێت.[٢٤٠] زۆرینەی بەرھەمە کشتووکاڵییەکانی ھیند پێکدێت لە برنج، گەنم، چا، پەتاتە و قامیشی شەکر.[٢٠١] ھەروەھا زۆرینەی بەرھەمە پیشەسازییەکان خۆیان لە پۆلینەکاننی ڕستن و چنین، گواستنەوە و گەیاندن، کیمیا، دەرمان، بایۆتێک، خواردنەمەنی، ئاسن، کەلوپەلی گواستنەوە، چیمەنتۆ، نەوت، ئامێر و نەرمەواڵەی کۆمپیوتەر دەبینێتەوە.[٢٠١] لە ساڵی ٢٠٠٦، بەشداری بازرگانی دەرەوە بەرزبوویەوە بۆ ٢٤٪، ئەمەو پێشتر لە ساڵی ١٩٨٥ بریتی بوو لە ٦٪.[٢٣٦] لە ساڵی ٢٠١١، ھیندستان ڕیزبەندی دەیەم وڵاتی جیھانی گرت لەڕووی ھاوردەکردنەوە و نۆیەمین وڵاتیشە لە ڕووی ھەناردەکردنەوە.[٢٤١] زۆربەی ھەناردەکان خۆیان لە بەرھەمەکانی
نەوت، ڕستن و چنین، زێڕ و خشڵ، نەرمەواڵەی کۆمپیوتەر، بەرھەمەکانی ئەندازیاری، کیمیا و بەرھەمی جلدی کە لەڕێی کارگەکانەوە دروست کراون پێکدێت.[٢٠١] لەلایەکی دیکەشەوە ئەو بەرھەمانەی کە ھاوردەکراون زیاتر خۆیان لە نەوت، ئامێر، تۆو بۆ چاندنی کشتوکاڵی ھەروەھا ماددەی کیمیایی دەبینێتەوە.[٢٠١] لە وەتەی ساڵی ٢٠١٣، ھیندستان لە دوای چین بووەتە دووەم گەورەترین وڵات لە ڕووی ھەناردەکردنی بەرھەمی ڕستن و چنین.[٢٤٢]
لەم چەند ساڵەی دوایی، ئابووری ھیند بەبەردەوامیی گەشەی بەخۆیەوە دیوە بەتایبەت لە ساڵی ٢٠٠٧ بەڕێژە گەیشتە ٧٫٥٪،[٢٣٦] بەمەش ڕێژەی مووچەی وەرگرتن بۆ ھەر کاتژمێرێک لە یەکەم دەیەی سەدەی بیست و یەک بۆ دوو ھێندە بەرز بوویەوە.[٢٤٣] دەورووبەری ٤٣١ ملیۆن ھاووڵاتی ھیندی لە دوای ١٩٨٥ توانیویانە دۆخی ھەژاری تێپەڕبکەن؛ وا پلان دانراوە کە ژمارەی چینی ناوەڕاست لە ھیند بۆ ساڵی ٢٠٣٠ بگاتە ٥٨٠ ملیۆن کەس.[٢٤٤] ھیندستان لە سێکتەری بانکدا لە پلەی ٢٤ەمی جیھاندا، لە تەکنەلۆژیای زانیاریدا ١٥ەمینە، ھەروەھا لە پلەی ٣٩ەیمینی وڵاتانی داھێنان دێت، لەم ڕیزبەندییانە لەپێشەوەی زۆر وڵاتی ئابووری بەھێزدایە.[٢٤٥]
ھەر لە ڕێی گەشەکردنی ئابووریدا، لەوەتەی ساڵی ١٩٩١ داھاتی ساڵانەی تاکی ھیندی بە جێگیری لە ٣٢٩ دۆلار خۆی دەبینێتەوە، دواتر کە ئابووری بە لیبرال کرا ئەوا لە ساڵی ٢٠١٠ گەیشتە ١٬٢٦٥ دواتر لە ساڵی ٢٠١٦ گەیشتە ١٬٧٢٣ دۆلاری ئەمریکی. ھەرچەندە ئەم ژمارانە کەمترن بەراورد بە وڵاتانی گەشەکردووی ئاسیا وەک مالیزیا، ئیندەنووسیا، فلیپین، تایلەند و سری لانکا، وا چاوەڕێ دەکرێت لەم ڕوانگەیەوە ھەروا بەردەوام بێت، لەگەڵ ئەوەشدا چاوەڕێ دەکرێت تاکوو ساڵی ٢٠٥٠ ئەوا داھاتی تاک بەرزبوونەوەی باشتر بەخۆیەوە ببینێت.[٢٤٦][٢٤٦] بەپێی ڕاپۆرتی بانکی جیھانی، لەسەر ھیندستان پێویستە کاربکات بۆ گەشەپێدانی بوارەکانی گواستنەوە، کشتووکاڵ، خوێندن، ئاساییشی وزە، کەرتی تەندروستی حکوومەت و کار ئەمەش لەپێناو بەردەوامیی و گەشەکردنی زیاتری ئابوورییەکەی.[٢٤٧]
بەپێی ڕاپۆرتی تێچووی ژیان لە ساڵی ٢٠١٧دا کە لەلایەن یەکەی ھۆشمەندی ئابووری ئامادەکراوە، ئەوا چوار شاریان لە ھیندستان بوون ئەوانیش ھەریەکە لە بەنگەلۆر (سێیەم)، مومبای (پێنجەم)، چێنای (پێنجەم) و نیودەلھی (ھەشتەم).[٢٤٨]
پیشەسازییەکان
[دەستکاری]پیشەسازیی تەکنەلۆژیای گەیاندن لە ئاستی جیھاندا لە ڕیزی دووەم گەورەترین وڵاتدایە، بەجۆرێک ١٫٢ ملیار بەشداربووی ھەیە. لەم ڕێگایەوە ٦٫٥٪ تێکڕای بەرھەمی ناوخۆیی لە ھیندستان پێکدێت.[٢٤٩] لە دوای چارەگی سێیەمی ٢٠١٧، ھیندستان پێشی ئەمریکای دایەوە و بووە دووەم گەورە بازاڕی مۆبایلە زیرەکەکان لە جیھان، لەمەشدا دوای چین دێت.[٢٥٠]
ھیندستان لە پیشەسازی ئوتومبێلدا لە ڕیزی دووەم خێرا گەشەندووترین وڵاتی جیھاندایە، فرۆشی ناوخۆ بەڕێژەی ٢٦٪ لە ماوەی ساڵانی ٢٠٠٩–٢٠١٠ زیادی کرد،[٢٥١] ھەروەھا ڕێژەی ھەناردەکردن ٣٦٪ زیادیکرد لە ماوەی ساڵانی ٢٠٠٨–٢٠٠٩.[٢٥٢] لە کۆتایییەکانی ٢٠١١، ھیندستان لە سێکتەری تەکنەلۆژیای زانیاریدا ٢٫٨ ملیۆن کەسی وەک فەرمانبەر دامەزراند، ھەر لەو سێکتەرەدا بڕی قازانجی گەڕاوە خۆی لە ١٠٠ ملیار دۆلار دەدات کە دەکاتە ٧٫٥٪ داھاتی وڵات.[٢٥٣]
پیشەسازی دەرمان لە ھیندستان، یەکێکە لە گرنگترین بازاڕەکانی دەرمانسازیی لە جیھاندا. وا چاوەڕێ دەکرێت قازانجی بازاڕی دەرمان لە چەند ساڵی داھاتوو بگاتە ٥٠ ملیار دۆلار.[٢٥٤][٢٥٥] ھیند لە ڕیزی ١٢ لە گەورە وڵاتانی بواری بایۆتێکە.[٢٥٦][٢٥٧] لە ماوەی ساڵانی ٢٠١٢–٢٠١٣، ھیندستان لە سێکتەری بایۆتێک بە ڕێزەی ١٥٫١٪ گەشەکردنی بەخۆیەوە دیوە، کە قازانجی گەڕاوە نزیک بووەتەوە لە ٢٠٤٫٤ ملیار ڕووپیە بۆ ٢٣٥٫٢٤ ملیار ڕووپیە (ھاوتای ٣٫٩٤ ملیار دۆلاری ئەمریکی).[٢٥٨]
وزە
[دەستکاری]توانای بەرھەمھێنانی کارەبا لە ھینندستان خۆی لە ٣٠٠ گێگاوات دەدات، کە تێیدا ٤٢ لەو گێگاواتانە دەتوانن نوێ ببنەوە.[٢٥٩] بەکارھێنانی ڕێژەیەکی زۆر لە خەڵووز لە ھیند، کاریگەری نەرێنی لەسەر ژینگەی وڵاتەکە جێھێشتووە.[٢٦٠][٢٦١][٢٦٢] بەکارھێنانی وزە بۆ بوارەکانی کارەبا، چێشتلێنان و سووتەمەنی شل لە پێداویستییە لەپێشنەیییەکانن بۆ ھیند.[٢٦٣]
ئالنگارییە کۆمەڵایەتییەکان
[دەستکاری]وێڕای گەشەکردنی خێرا و بەردەوامیی ھیند لەبواری ئابووریدا، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا بەردەوام بووە لە کێشە و ئالنگارییە کۆمەڵایەتییەکان کە بەھۆی خراپی ئابوورییەوە بەردەوامیی ھەبووە. بەپێی ئامارەکانی ٢٠٠٦،
ھیندستان زۆرترین ژمارەی خەڵکی ھەیە کە لەخوار ھێڵی ھەژاریدان، پلەبەندکردنی ئەم ھێڵە بەپێی پرەنسیپەکانی بانکی جیھانییە کە بۆ ئاستی ھەژاری دایناوە لە جیھاندا، بەپێی ئەو پلەبەندییە ئەوا ھەرکەسێک لە ڕۆژێکدا داھاتی ١٫٢٥ دۆلار کەمتر بێت ئەوا دەچێتە ناو بازنەی ھەژارییەوە.[٢٦٥] ئەم ڕێژەیەش لە ھیندستان بەردەوام لە کەمبوونەوەدایە، بەجۆرێک لە ساڵی ١٩٨١ ڕێژەی ھەژاری خۆی لە ٦٠٪ دانیشتووان دەدا، دواتر لە ساڵی ٢٠٠٥ دابەزی بۆ ٤٢٪.[٢٦٦] دوای پێداچوونەوەکانی بانکی جیھانی، لە ساڵی ٢٠١١ ڕێژەی ھەژاری دابەزی بۆ ٢١٪.[خ][٢٦٨] ٣٠٫٧٪ منداڵانی خوار تەمەن پێنج ساڵان لە ھیندستان لە خوار کێشی ئاساییدان.[٢٦٩] بەپێی ڕاپۆرتی ساڵی ٢٠١٥ی ڕێکخراوی خواردن و کشتووکاڵ، ڕێژەی ١٥٪ دانیشتووانی ھینندستان دوورن لە خواردنی تەندروست.[٢٧٠][٢٧١]
بەپێی ڕاپۆرتێکی دامەزراوەی واک فری لە ساڵی ٢٠١٦ەدا، نزیکەی ١٨٫٣ ملیۆن کەس کە ھاوتایە لەگەڵ ١٫٤٪ ژمارەی دانیشتووانی ھیندستان لە فۆڕمێکی کۆیلەبووندا دەژین، وەک فۆڕمەکانی کرێکاری و کارکردن لەبەرامبەر قەرز، کارکردنی منداڵان، کڕین و فرۆشتنی مرۆڤ، سواڵکردنی بەزۆر و جۆری دیکە لە کۆیلایەتی ھەن.[٢٧٢][٢٧٣][٢٧٤] بەپێی ئامارەکانی ساڵی ٢٠١١، نزیکەی ١٠٫١ ملیۆن منداڵ ھەن لە ھیندستان کە خەریکی کارکردنن، ئەم ژمارەیە بەراورد بە ساڵی ٢٠٠١ نزیکەی ٢٫٦ ملیۆن منداڵی کەمکردووە، بەجۆرێک لەو ساڵەدا ژمارەکە خۆی لە ١٢٫٦ ملیۆن منداڵ دەدا.[٢٧٥]
لە دوای ساڵی ١٩٩١، نایەکسانی داھات و ئابووری لەنێو ویلایەتەکانی ھیندستان گەشەی کرد.[٢٧٦] لەپاڵ ئەوەشدا گەندەڵی لە وڵات بەرەو کەمبوونەوە دەچێت، بەپێی ئامارەکان ھیندستان لە ڕیزبەندی ٧٨ دێت لە کۆی ١٦٠ وڵات لە ڕووی شەفافییەوە ئەمەش بەپێی ئامارەکانی ٢٠١٨، پێشتر لە ساڵی ٢٠١٤ لە پلەی ٨٥ دابوو.[٢٧٧][٢٧٨]
ڕاگەیاندن
[دەستکاری]دوای کۆتایی ھاتنی قۆرخکردنی ڕاگەیاندن لەلایەن حکوومەتەوە، ئەم پیشەیە زۆر پێشکەوتووە و ڕێژەی کەناڵە ئەھلییەکان لە ھندستان لە زیادبووندان و کەناڵەکانی تایبەت بە ھەواڵ بینەرێکی زۆریان ھەیە. ھەندێک لەم کەناڵانە ٢٤ کاتژمێر بەرنامە بڵاو دەکەنەوە. چەند کەناڵی دیکەش مۆڵەتی فەرمییان بۆ بڵاوکرنەوەی بەرنامەکانیان بەدەست ھێناوەو وا بڕیارە بەم زوانە دەست بەکاربن. ڕادیۆ ئەھلییەکانیش لە زیادبووندان، بەڵام تەنیا ڕادیۆی میری "ئال ئیندیا " ڕێگەی پێدراوە ھەواڵ بڵاو بکاتەوە. چاپەمەنییەکانی ھندستان یەکجار چالاک و لەسەر پێن، لەگەڵ پەرەسەندنی چینی مام ناوەندی کۆمەڵگاشدا خوێنەر و ژمارەی ڕۆژنامەکانیش لە زیادبووندایە. ڕێژەی بەکارھێنەرەکانی تۆڕی ئینتەرنێت لە ساڵی ٢٠٠٧ نزیکەی ٤٢ ملیون کەس بووە.
-
ھیمالایا
-
Rashtrapati Bhavan
-
Jمزگەوتی جاما
-
دەلھی
-
بانگالۆری
دیمۆگرافیا و زمان
[دەستکاری]لە ڕاپۆرتی سەرژمێری ساڵی ٢٠١١دا، ھیندستان دووەم وڵاتی پڕ لە دانیشتووانە لە جیھاندا، کە ژمارەی دانیشتووانی دەگاتە ١٬٢١٠٬١٩٣٬٤٢٢ کەس،[٢٧٩] لە ساڵانی ٢٠٠١ بۆ ٢٠١١ بە ڕێژەی ١٧٬٦٤٪ زیادی کردووە،[٢٨٠] ھەروەھا بە بەراورد بە ٢١٫٥٤٪ گەشەی لە دەیەی پێشوو (١٩٩١–٢٠٠١)[٢٨٠] ڕێژەی جێندەری مرۆڤ، بەپێی سەرژمێریی ساڵی ٢٠١١، ٩٤٠ مێیە لە ھەر ھەزار نێرێک.[٢٧٩] تێکڕای تەمەنی ناوەڕاست لە ھیندستان، ٢٧٫٦ ساڵ بوو لە ساڵی ٢٠١٦.[٢٢٣] یەکەم سەرژمێریی دانیشتووان دوای کۆلۆنیالیزم، لە ساڵی ١٩٥١ ئەنجام درا، ئەوکاتە ھیند لە ٣٦١ ملیۆن کەس پێکدەھات.[٢٧٩] ئەو پێشکەوتنە پزیشکیانەی لە ٥٠ ساڵی ڕابردوودا کراون و ھەروەھا زیادبوونی بەرھەمی دارایی کشتوکاڵی کە لەلایەن «شۆڕشی ھیندستانی سەوز» ەوە کرا، بووە ھۆی ئەوەی کە دانیشتووانی ھیندستان بە خێرایی گەشە بکەن.[٢٨١]
تێکڕای چاوەڕوانیی تەمەن و ژیان لە ھیندستان لە ٦٨ ساڵیدایە، ٦٩٫٦ ساڵ بۆ ژنان، ٦٧٫٣ ساڵ بۆ پیاوان.[٢٨٠] لە دەوروبەری ٥٠ پزیشک ھەیە بۆ ھەر ١٠٠٬٠٠٠ ھیندییەک.[٢٨٢] کۆچکردن لە لادێوە بۆ ناوچە شارنشینەکان، داینەمۆیەکی گرنگ بووە لە مێژووی ئەم دوایییەی ھیندستاندا. ژمارەی ئەو کەسانەی لە ناوچە شارەکاندا دەژین لە نێوان ساڵانی ١٩٩١ بۆ ٢٠٠١ بە ڕێژەی ٣١٫٢٪ زیادی کردووە.[٢٨٣] لەگەڵ ئەوەش بەپێی ئامارەکانی ٢٠٠١، زیاتر لە ٧٠٪ خەڵک لە گوندەکان دەژین.[٢٨٤][٢٨٥] ئاستی شارنشینەکان لە سەرژمێری ساڵی ٢٠٠١ دا زیاتر لە ٢٧٫٨١٪ بوو، لە سەرژمێری ساڵی ٢٠١١ بەرز بووەوە بۆ ٣١٫١٦٪. خاوبوونەوەی ڕێژەی گەشەی گشتی دانیشتووان بەھۆی دابەزینی ڕێژەی گەشەبوو لەناوچە لادێیییەکان ئەمەش لەوەتەی ساڵی ١٩٩١ەوە دەبینرێت.[٢٨٦] بەپێی سەرژمێرییەکانی حکوومەت بۆ ساڵی ٢٠١١، ٥٣ ملیۆن و نیو شارنشین لە ھیندستان ھەن؛ کە زۆرترینیان لە شارەکانی مۆمبای، دەلھی، کۆلکەتا، چێنای، بەنگالور، ھایدرئاباد و ئەحمەدئابادن. ڕێژەی خوێندەواری لە ساڵی ٢٠١١ دا، ٧٤٫٠٤٪ بووە: ٦٥٬٤٦٪ لە ڕەگەزی مێ و ٨٢٫١٤٪ لە ڕەگەزی نێر.[٢٨٧] جیاوازیی خوێندەواری لادێ-شار، کە ٢١٫٢ خاڵ بوو لە ساڵی ٢٠٠١ دا، دابەزی بۆ ١٦٫١ خاڵ لە ڕێژەی سەدی بۆ ساڵی ٢٠١١. گەشەکردنی ڕێژەی خوێندەواری لادێیی دوو ھێندەی ناوچە شارنشینەکانە.[٢٨٦] کێرالا خوێندەوارترین ویلایەتە بە ٩٣٫٩١٪ خوێندەواری؛ لەکاتێکدا بیھار کەمترینە بە ڕێژەی ٦٣٫٨٢٪ خەمڵێندراوە.[٢٨٧]
ھیندستان لە دوو خێزانی سەرەکی زماندا دەژین: ھیندوئاریان (نزیکەی ٧٤٪ی دانیشتووان قسەی پێ دەکەن) و دراڤیدیان (٢٤٪ی دانیشتووان قسەی پێ دەکەن) ئەو زمانانەی تر کە لە ھیندستان قسەی پێ دەکەن لە خێزانی زمانی ئۆسترۆزیاتیک و چینی-تبتییەوە ھاتوون. ھیندستان ھیچ زمانێکی نەتەوەیی نییە.[٢٨٨] زمانی ھیندی بە گەورەترین ژمارەی قسەکەران ھەژمار دەکرێت، زمانی فەرمی حکوومەتە.[٢٨٩][٢٩٠] ئینگلیزی بە شێوەیەکی فراوان لە بازرگانی و کارگێڕیدا بەکار دەھێنرێت[٥] گرنگە لە پەروەردەدا، بە تایبەتی وەک لە ناوەندەکانی خوێندنی باڵا. ھەر ویلایەتێکی وڵاتەکە یەک زمانی فەرمی یان زیاتری ھەیە، دەستووریش بەگشتی ٢٢ زمانی ناساندووە.
ئایین
[دەستکاری]بە پشتبەستن بە ئامارە فەرمییەکانی ٢٠١١، ھیندستان گەورەترین ژمارەی شوێنکەوتوەکانی سەر بە ئایینی ھیندوویزمن بە ڕێژەی %٧٩٫٨٠، شوێنکەوتوانی ئایینی ئیسلام بە ڕێژەی %١٤٫٢٣، کریستیانی %٢٫٣٠، سیخیم %١٫٧٢، بوودیزم %٠٫٧٠، جانیزم %٠٫٣٦، و ئەوانی تر %٠٫٩.[٢٩١] ھیندستان سێیەم گەورەترین ژمارەی موسڵمانی ھەیە، گەورەترین وڵاتی زۆرینە موسڵمانە لەناو ئەو وڵاتانەی کە ئیسلام زۆرینە نییە.[٢٩٢][٢٩٣]
چاند
[دەستکاری]مێژووی کەلتووری ھیندی زیاتر لە ٤٥٠٠ ساڵە،[٢٩٥] لەماوەی سەردەمی ڤێدادا (دەورووبەری ساڵانی نێوان ١٧٠٠ بۆ ٥٠٠ ساڵ پێش زایین)، بناغەکانی فەلسەفەی ھیندوو، میتۆلۆژیا، تیۆلۆژی، و ئەدەب دامەزران، زۆرێک لە باوەڕ و ڕاھێنە ڕۆحانییەکان کە تاکوو ئەمڕۆش ھەن، لەوانە دارما، کارما، یوگا و مۆکشا لەو دەمە دروست بوون.[٥٦] ھیندستان بە جیاوازی ئایینییەوە ناسراوە، بەبوونی ئایینەکانی ھیندووئیزم، بوودیزم، سیخیزم، ئیسلام، مەسیحی و جەینیزم لە نێو ئایینە گەورەکانی وڵاتەکەن.[٢٩٦] ئاینی ھەرە سەرەکی، ھیندووئیزمە، لەلایەن خوێندنگا جۆراوجۆرە مێژوویییەکانی فکرییەوە شێوەیان بۆ کراوە لەوانە؛ ئاپانیشادش،[٢٩٧] یۆگا سوتراس، بزووتنەوەی باکتی[٢٩٦] و بە فەلسەفەی بوودی.[٢٩٨]
نمایشی ھونەریی و ڕاگەیاندن
[دەستکاری]مۆسیقای ھیندی ڕەنگی داوەتەوە بەسەر کۆمەڵێک شێوازی ھەرێمیی و نەریتییەکان. بەمانایەکی دیکە، جوگرافیا گەورەکەی ھیندستان وایکردووە مۆسیقای ھیندی دابەشبێت بەسەر ویلایەتەکانی ئەو وڵاتە. مۆسیقای کلاسیک دوو ژانەر و جۆر لە خۆ دەگرێت: باکووری ھیندوستانیی و باشووری قوتابخانەکانی کارناتیک.[٢٩٩] لەلایەکی دیکەشەوە ھەندێ فۆرمی مۆسیقی لۆکاڵیش ھەن لەوانە: فیلمی و میوزیکی فۆلۆکلۆریی ھیندی. بەھەمان شێوە سەمای ھیندیش دابەشبوونی ناوچەیی بەخۆیەوە بینیوە لەوانە بانگرا لە ویلایەتی پەنجاب، بیھو لە ویلایەتی ئەسام، جومایر ھەروەھا چھاو لە ویلایەتەکانی جارکەند، ئۆدیشا و بەنگالی ڕۆژاوا، گابرا و داندیا لە ویلایەتی گوجەرات، گوومەر لە ویلایەتی ڕاجستان ھەروەھا لاڤانی لە ویلایەتی مەھاراشترا. لەلایەن ئەکادیمیای نەتەوەیی ھیندستان بۆ مۆسیقا، سەما و دراما ھەشت جۆرە سەمای دیکە دەست نیشان کردووە کە لەگەڵ گێڕانەوەی چیڕۆکە میتۆلۆژیاکان ئەنجام دەدرێت، ئەوانیش بریتین لە بھارەتانایتام (لە ویلایەتی تامیل ناندوو)، کاتاک (لە ویلایەتی ئوتار پرادیش)، کاتاکالی و مۆھینیاتام (لە ویلایەتی کێرالا)، کوچیپودی (لە ویلایەتی ئەندرا پرادیش)، مانیپوری (لە ویلایەتی مانیپور)، ئۆدیسی (لە ویلایەتی ئۆدیشا) و ھەروەھا ساتریا (لە ویلایەتی ئەسام).[٣٠٠]
شانۆ لە ھیندستان تێکەڵەیەکە لە مۆسیقا، سەما و دیالۆگی نووسراو.[٣٠١] بەزۆریش پشتی بەستووە میتۆلۆژیای ھیندوو، لەپاڵ ئەوەشدا سوودی لەھەندێ چیڕۆکی خۆشەویستی، کۆمەڵایەتی و ڕووداوی سیاسیی بینیوە لە سەردەمەکانی ناوەڕاست. شانۆی ھیندیش کەوتووەتە ژێر کاریگەری جوگرافیای ھیند و بەسەر ویلایەتەکانی ئەو وڵاتە دابەش بووە.[٣٠٢] ھیندستان ناوەندێکی فێرکردنی ھەیە بۆ شانۆ لەژێر ناوی قوتابخانەی نەتەوەیی دراما، ئەو ناوەندە دەکەوێتە نیودەلھی و بەشێوەیەک لەژێر وەزارەتی کەلتوور، لە حکوومەتی ھیندستان کاردەکات.[٣٠٣] پیشەسازی سینەمای ھیندی ساڵانە پڕبینەرترین فیلمەکانی جیھان بەرھەم دەھێنێت.[٣٠٤] سینەماش بەپێی زمان، ناوچە و ویلایەتەکان دابەش بووە بەسەر ئەسامی، بەنگالی، جۆجپوری، ھیندی، کەنادا، مەیلامی، پەنجابی، گوجاراتی، ماراتی، ئۆدیا، تامیل، ھەروەھا تێلوگۆ.[٣٠٥] سینەمای ھیندی کە ناسراوە بە بۆلیوود، ئەوا زۆرترین قازانجی کەرتی سینەمای بردووە بەڕێژەی ٤٣٪ بەراورد بە سینەمای زمانەکانی دیکە، لەدوای ئەویش ئەوا سینەماکانی باشووری ھیندستان کە ھەردوو زمانەکانی تامیل و تێلووگۆ دەگرێتەوە ئەوا ٣٦٪ بازاڕیان بەدەست ھێناوە.[٣٠٦]
ساڵی ١٩٥٩، پەخشی تەلەڤیزیۆنیی گەیشتە ھیندستان، لەوسادا تەنیا وەک ناوەندێکی دەوڵەت ھەبوو.[٣٠٧][٣٠٨] دواتر لە ساڵانی نەوەدەکانی سەدەی بیستەم، پاوانخوازیی دەوڵەت بەسەر پەخشی تیڤی نەما، لەو سەردەمە ژمارەیەکی زۆر کەناڵی سەتەلایت دامەزران و تەلەڤیزیۆن بوو بە کەلتوورێک لە ناو کۆمەڵگای ھیند.[٣٠٩] لە ڕۆژگاری ئەمڕۆشدا، تەلەڤیزیۆن گەورەترین ناوەندی گەیاندنە لە ھیندستان؛ پیشەسازیی تەلەڤیزیۆن لە ھیندستان بۆ ساڵی ٢٠١٢ خۆی لە خاوەنی ٥٥٤ ملیۆن کڕیار دەبینییەوە، لە نێویاندا ٤٦٢ ملیۆنیان لەڕێی سەتەلایت یان کێبڵەوە بەشدارن. ئەمەش جیاوازییەکی زۆر دادەنرێت لەبەرامبەر ھۆکارەکانی دیکەی ڕاگەیاندن وەک چاپەمەنییەکان (٣٥٠ ملیۆن)، ڕادیۆ (١٥٦ ملیۆن) یان ئینتەرنێت (٣٧ ملیۆن).[٣١٠]
وێژە و تەلارسازی
[دەستکاری]زۆرێک لە تەلارسازییە ھیندییەکان، لە نێویاندا تاج مەحەل، ھەروەھا کارە تەلارسازییەکانی دیکە لە سەردەمی مەغۆل و تەلارسازیی لە باشووری ھیند تێکەڵکێشکراون لەگەڵ نەریت و بنەما کۆنەکانی ھیندی.[٣١١] پەرستاگاکانی ھیندووئیزم کەوتوونە ژێر کاریگەری سروشتی شیلیپا شاستراس.[٣١٢] تاج مەحەل لە ماوەی نێوان ساڵانی ١٦٣١ بۆ ١٦٤٨ لەسەر داوای شاجەھان دروست کرا بۆ بیرەوەریی مومتاز مەحەل، یەکێک لە ژنەکانی شا. لە ئێستادا، تاج مەحەل لە پێرستی میراتی جیھانیی یوونێسکۆدا ھەیە، بەیەکێکیش لە گەوھەرەکانی ھونەری ئیسلامیی لە ھیندستان دادەنریت، ھەروەھا لە ئاستی جیھاندا وەک شوێنەوار و شاکارێکی جیھانیی دادەنرێت.[٣١٣]
کۆنترین ئەدەبیات (وێژە) ی ھیندی دەگەڕێتەوە بۆ نێوان ساڵانی ١٥٠٠ ساڵ پێش زایین بۆ ساڵی ١٢٠٠، ئەم ئەدەبیاتانە بە زمانی سانسکریتی نووسرابوون.[٣١٤] لە سەرەکیترین ئەدەبایتیش ئەوانە لە خۆدەگرێت، ڕیگڤێدا (بەنزیکی ١٥٠٠ بۆ ١٢٠٠ ساڵ بەر لەزایین)، داستانی مەھاباراتە (بەنزیکی ٤٠٠ ساڵ پێش زایین بۆ ساڵی ٤٠٠ زایین)، ھەروەھا ڕامایانا (بەنزیکەیی ٣٠٠ ساڵ پێش زایین و دواتر).[٣١٥][٣١٦][٣١٧] ئەدەبیاتی تامیل و سەنگام بەنزیکەیی لە نێوان ساڵانی ٦٠٠ بۆ ٣٠٠ ساڵ بەر لە زایین دروست بوون. شیعر بەشێکی سەرەکی بوو لە ئەدەبیاتی ئەو سەردەمە.[٣١٨][٣١٩][٣٢٠][٣٢١] لە سەدەی ١٤ بۆ ١٨، ئەدەبیاتی کۆنی ھیندی تووشی گۆڕانکاریی و نوێخوازی بوویەوە ئەمەش لەگەڵ ھاتنی شاعیرانی وەک کەبیر، تولسیداس و گورو نانداک بوو. ئەو سەردەمە بە سەردەمێکی دیار لە خەیاڵ و دەربڕین دادەنرێت، ھەر لەو سەردەمەشدا ئەدەبیاتی ھیندی لە کلاسیک و فۆلکلۆرەوە بازیدا.[٣٢٢] لە سەدەی ١٩، نووسەرانی ھیندی زیاتر تیشکیان دەخستە سەر کێشە کۆمەڵایەتییەکان و وردەکارییە دەروونییەکان. دواتر لە سەدەی ٢٠، ئەدەبیاتی ھیندی کەوتە ژێر کاریگەری فەیلەسووف، شاعیر و نووسەری بەنگالی ڕابیندرانات تاگۆر،[٣٢٣] کە یەکێک بووە لە وەرگرانی خەڵاتی نۆبێل لە وێژە.
خواردن
[دەستکاری]خواردنی ھیندی پێکھاتووە لە جۆرەھا ڕەچەتەی خواردنی کلتووری و ناوچەیی، بە ڕەچاوکردنی مەودای ھەمەجۆریی لە جۆری خاک، ئاووھەوا، کولتوور، گروپە ڕەگەزییەکان و داگیرکارییەکان ئەوا ئەم خواردنانە بەشوەیەکی بەرچاو جیاوازن لەیەکتری، ئەوەش بە بەکارھێنانی بەھارات، گیا، سەوزە و میوەی ناوخۆی وڵاتەکە. شێوازی دروستکردنی خواردنی ھیندی کەوتووەتە ژێر کاریگەریی ئاینەکانیش، بە دیاریکراویش لە شێوازی ھەڵبژاردن و نەریتە کۆنەکانی ھیندووئیزم.[٣٢٤] لەلایەکی دیکەشەوە، شێوازی ئیسلامییش کاریگەری خستە سەر خواردنی ھیندی بەتایبەتیش لە سەردەمی مەغۆل. دواتر بە گەیشتنی پورتوگالییەکان بۆ کەنارەکانی باشووری ڕۆژاوای ھیندستان ھەروەھا حووکمرانی بەریتانیاش لە ھیند بازنەی کاریگەرییەکان بەسەر خوانی ھیندی فراوانتر بوو. ئەم سێ لایەنە کاریگەرییەکانی لەسەر ژەمەکانی پیلاف (جۆرێکە لە برنج) و بریانی؛ ڤیندالۆ و تیفین و کاری مەتن دروست کرد.[٣٢٥] پێشتر، لە ئەنجامی ئاڵوگۆڕکردنی کۆڵۆمبی تەماتە، گەنمەشامی، پاقلە، بندوق، ئەنەناس، دەوەن و لە ھەموویان بەرچاوتر کاغەزی چیلی بۆ ھیندستان ھێنرا. ھەریەکێک لەمانە بەبەردەوامی بەکاردەھاتن.[٣٢٦] لە بەرامبەردا، بازرگانی بەھاراتی ھیندستان و ئەورووپا بووە ھۆی ھاندانێک بۆ دەستپێکی سەردەمی دۆزینەوە لە ئەووروپا.[٣٢٧]
دانەوێڵەکان لە ھیندستان توانای گەشەکردنیان ھەیە، ئەوەش بەپشت بەستنێکی تەواو بە وەرزی بارانبارین لە وڵاتەکە و دابەشبوونی جۆری دانەوێڵەکان بەسەر ناوچە جیاوازەکان.[٣٢٨] بە گشتی دابەشکردنی ناوچەی جوگرافیی دانەوێڵەیەکان لە ھیندستان، بە پشت بەستن بە باران دیاری کرابوو، ئەمەش تاوەکوو گەیشتنی ئاودێری دەستکرد بەردەوامیی ھەبوو.[٣٢٨] برنج، کە ئاوێکی زۆری پێویستە، بە شێوازە کۆنەکان گەشەی کردووە لەو ناوچەکانی کە ڕێژەی بارانبارینی زۆربووە بەتایبەت لە باکووری ڕۆژھەڵات و کەناری ڕۆژاوای وڵات. گەنم لە ناوچەکانی بارانبارینی مامناوەند چاندراوە، وەک دەشتەکانی باکووری ھیندستان.[٣٢٨][٣٢٩]
بنچینەی ژەمە باوەکانی ھیند بریتییە لە بەرھەمی دانەوێڵەی کوڵاو لەگەڵ قاپێک خواردنی تیژ (توون).[٣٣٠][٣٣٠][٣٣٠] تایبەتمەندییەکی دیار لە خواردنی ھیندیدا ئەوەیە بوونی ژمارەیەکی زۆر و جیاواز سەوزەیە، ھەر خواردنێک تایبەتمەندییەک لە جوگرافیا و کلتووری ئەو وڵاتە وەرگرتووە.[٣٣١] بوونی ئەھیمسا، فەلسەفەی دوورکەوتنەوە لە تووندوتیژی بەرامبەر بە ھەموو شتێکی ژیان بووە فرمانێک لە سەرەتاکانی مێژووی ھیند، بەتایبەتیش لە نێو ڕێبازەکانی ئوپانیشادیک ھیندوو، بوودیزم و جاینیزم وا دەردەکەوێت کە ئەمە ھۆکارێکی دیار بێت لە بڵاوبوونی سەوزەخۆرەکان لە نێوان بەشێک لە شوێنکەوتووانی ئایینی ھیندوو، بە تایبەتی لە باشووری ھیندستان، گوجارات، ھیندی زمانەکان لە باکوور و ناوەڕاستی ھیندستان ھاوکات لەنێو شوێنکەوتووانی جاینیزم ھەمان شت ھەیە.[٣٣١] لەناو ئەو گرووپانەدا، ھەست بە نائارامییەکی بەھێز دەکرێت لە خواردنی گۆشتدا، ئەمەش وایکردووە کە لە ھیندستان ڕێژەی خواست لەسەر گۆشت کەمتر ببێتەوە.[٣٣٢] بە پێچەوانەی چین، کە لە ساڵانەی گەشەی ئابووریدا ڕێژەی گۆشت بە شێوەیەکی بەرچاو زیادی کردووە، لە بەرامبەردا ھیندستان بەرھەمھێنانی شیرەمەنی زیاتر کردووە.[٣٣٣]
لە ھەزاران ساڵی ڕابردوودا، گرنگترین تەکنیکی ھاوردەکردنی خواردن بۆ ھیندستان لە ماوەی ئیمپراتۆرییەتی مەغۆل ڕوویدا. چاندنی برنج زۆر زووتر بڵاوبووەوە لە ھیندستانەوە بەناو ناوەڕاست و ڕۆژاوای ئاسیا؛ لەگەڵ ئەوەشدا، لە کاتی دەسەڵاتداریی مەغۆلدا بوو کە لە ژەمە خواردنێکدا بەکاربێت، بۆ نموونە لە خواردنی پیلاف،[٣٢٩] لە کاتی خەلافەتی عەباسی دا پەرەی سەند،[٣٣٤] تەکنیکی چێشت لێنان وەک پێچانەوەی گۆشت لە ماست بەناو ناوەڕاست و باکووری ڕۆژاوای وڵات بڵاوبوویەوە.[٣٣٥] برنج گەشەی کرد بۆ باشووری ڕۆژاوای مەغۆل، واتە شاری ئاگرا کە لە جیھانی ئیسلامیدا ناوبانگی پەیدا کردبوو بەھۆی درێژی دەنکەکەیەوە ھەر لەڕێی تەکنیکی جیاوازەوە ئەوا خواردنی بریانی ھیندیش دروست بوو.[٣٣٥][٣٣٦]
کۆمەڵگا
[دەستکاری]کۆمەڵگای ھیندی لە کۆنەوە بەسەر کۆمەڵەی ھەڕەمی دابەش بووە، بەھۆی دروستبوونی سیستمی چینایەتی لە ھیندستان ئەوا کۆمەڵێک بەربەست بۆ چینی دیاریکراو دروست بوون. لە ساڵی ١٩٤٧، ھیندستان چینی ئەنتەچەبڵ قەدەغەکرد، کە نزمترین چینی کۆمەڵگایە.[٣٣٧] ھەر لە کۆنەوە، لە ھیندستاندا خێزان جێگای گرنگی خۆی ھەبووە.[٣٣٨] زۆرینەی ھیندییەکان ھاوسەرگیریان کردووە لەڕێی ڕێکخستنی خێزانییەوە، واتە لەلایەن دایک و باوکیانەوە یان کەسانی بەتەمەنەوە بۆیان ھەڵبژێردراوە.[٣٣٩] لە ھیندستان وابیردەکرێتەوە کە ھاوسەرگیری بۆ ھەموو تەمەنە، ھەروەھا لە سەرتاسەری وڵات ڕێژەی جیابوونەوە و تەڵاق لە ئاستێکی زۆر نزمدایە، بەجۆرێک لە ھەر ھەزار خێزانێک ئەوا یەک ھاوسەرگیری بە جیابوونەوە کۆتایی دێت.[٣٤٠] ھاوسەرگیری لە تەمەنی منداڵیدا لە ناو ھیند باوە، ئەمەش بەتایبەت لەناوچە گوندنشینەکاندا؛ زۆرێک لە کچان بەر لە تەمەنی ١٨ ساڵیدا ھاوسەرگیریان کردووە، کە خۆی لە خۆیدا سەرووی ١٨ ساڵی تەمەنی یاسایییە لە ھیند بۆ ھاوسەرگیریکردن.[٣٤١] لە ھیندستاندا، بەخێونەکردنی کۆرپەلەی مێینە و بەم دواییانەش لەباربردنی کۆرپەلەی مێینە وایان کردووە ئاراستەی ڕێژەی جێندەر لە وڵاتەکە بگۆڕێت؛ ژمارەی ژنانی ونبوو لە وڵاتەکە لە نێوان ١٥ بۆ ٦٣ ملیۆن مێینەیە.[٣٤٢] بەپێی توێژینەوەیەکی حکوومەتی ھیند، نزیکەی ٢١ ملیۆن ژن لەلایەن خێزانەکانیانەوە نەویستراون و ھیچ گرنگییەکیان پێ نادرێت.[٣٤٣] وێڕای ئەوەی حکوومەتی ھیند لەباربردنی کۆرپەلەی لەسەر بنەمای جێندەری قەدەغەکردووە، بەڵام خواستی کۆمەڵگای ھیندی لەسەر ڕەگەزی نێرینە و دژایەتی مێینە کۆتایی نەھاتووە.[٣٤٤] یەکێکی دیکە لە کێشەکانی کۆمەڵگای ھیندی بریتییە لە مارەیی ھەروەھا مارەیی نایاسایی (بەخشینەوەی دیاری بە خێزانی زاوا)، ھەرچەند ئەمەی دوایی بە یاسا قەدەغەکراوە بەڵام بەردەوامیی ھەیە.[٣٤٥] کێشەیەکی دیکەش کە لە مارەیی دروست بووە، خۆکوشتن و سووتاندنی بووکەکەیە بەھۆی پەلار و قسەڕەقی بنەماڵەی زاوا لەسەر مارەیییەکە، بەجۆرێک ساڵانە قوربانییەکی زۆر لەسەر ئەو بابەتە ھەیە.[٣٤٦]
زۆرینەی فیستیڤاڵ و جەژنەکانی ھیند پەیوەندیدارن بە ئایینەکانەوە لەوانە؛ دیوالی، گانیش چاتورتی، تای پۆنگال، ھۆلی، دورگا پوجا، جەژنی ڕەمەزان، جەژنی قوربان، کریسمس و ڤایساکی.[٣٤٧][٣٤٨]
پەروەردە
[دەستکاری]بەپێی سەرژمێرییەکانی ٢٠١١، لە ٧٣٪ خەڵکی ھیندستان خوێندەوارن، لە نێویاندا ٨١٪ پیاوان و ٦٥٪ ژنانن خوێندەوارن، ئەمەش بەرزبوونەوەیەکی گەورەیە بەراورد بە ئامارەکانی ١٩٨١ کاتێک ئاماری خوێندەواران تەنیا ٤١٪ بوو ھەروەھا ٥٣٪ پیاوان و ٢٩٪ ژنان خوێندەواربوون. بەپێی ئامارەکانی ساڵی ١٩٥١، ڕێژەی خوێندەواری ١٨٪ بوو کە تێیدا ٢٧٪ پیاوان و ٩٪ ژنان خوێندەواربوون. لە ساڵی ١٨٩١، ئامارەکە بەجۆرێکی دیکە نزمتر بوو کە تەنیا ٥٪ دانیشتووان خوێندەواربوون و ڕێژەی پیاوان و ژنان بریتی بوو لە ٩٪ و ١٪.[٣٤٩][٣٥٠] بەپێی ئامارەکان، لە ساڵی ١٩١١ لە کۆی ١٠ گوند ئەوا تەنیا ٣ قوتابخانەی سەرەتایی ھەبوو.[٣٥١]
ھیندستان دووەم گەورەترین سیستمی خوێندنی ھەیە لە جیھاندا.[٣٥٢] وڵاتەکە خاوەنی ٩٠٠ زانکۆ، ٤٠٠٬٠٠٠ کۆلێژ[٣٥٣] و ١٫٥ ملیۆن قوتابخانەیە.[٣٥٤] لەم چەند ساڵەی دوایی، سیستمی پەروەردەی ھیندستان گەشەکردنی بەخۆیەوە دی ئەمەش بەیەکێک لە سەرچاوەکانی گەشەکردنی ئابووری لە ھیندستان دادەنرێت.[٣٥٥][٣٥٦]
جلووبەرگ
[دەستکاری]بەربڵاوترین جلووبەرگ لە ھیندستان، بۆ ژنان و پیاوان ھەر لە کۆنەوە تاکوو ئێستا بریتی بووە لە قوماشی پەردەیی.[٣٥٧] بۆ ژنان، جلێک لە فۆرمی ساری دروستکرا، کە پارچە جلێکی درێژژە، زیاتر شەش یارد درێژە، و ناوقەدێک ڕووت بە ژنان دەدات.[٣٥٧] ساری بەدەوری کەمەر دەسووڕێتەوە و ھەر لەوێشەوە دەبەسترێت، پاشان درێژ دەکرێتەوە بۆ سەر شان.[٣٥٧] لە ھەندێ فۆرمی نوێدا ساری درێژبووەتەوە بۆ سەر و وەک سەرپۆشێکیش بەکارھاتووە.[٣٥٧] بۆ پیاوان جلێکی دیکە بەناوی دۆتی دروست کراوە، ئەو جلە زیاتر بۆ بەشی نیوەی خوارەوە پیاوانە.[٣٥٨] جلێکی دیکەش کە باوبووە لە ھیند، بەناوی چادر کە ئەوەیان بۆ ھەردوو ڕەگەز بەکارھاتووە بۆ ئەو ناوچانەی کە سەرمایەکی زۆریان ھەیە. ھیندییەکان جامانەی تایبەتیشیان لەسەریان بەستووە بۆ خۆپاراستنیان لە سەرما ھەروەھا لە تینی تیشکی خۆر.[٣٥٨]
تاکوو ساڵانی ١٠٠٠ی زایینیش ئەوا زۆربەی جلەکانی خەڵکی ھیند نەدووراو بوون.[٣٥٩] لە دەورووبەری ساڵی ٤٨ی زایین، ھاتنی ئیمپراتۆرییەتی کوشانس لە ناوەڕاستی ئاسیا وایکرد کە جۆرێک لە جل و بەرگی ئەو ئیمپراتۆرە ببێتە باو لە ناو خەڵکە خانەدانەکانی باکووری ھیندستان.[٣٥٩] بەڵام ئەوە ڕووینەدابوو ھەتا شانشینی دەلھی دواتریش ئیمپراتۆرییەتی مەغۆل لە ھیند دانەمەزران. لە سەردەمی دەسەڵاتداریی موسڵمان، جلی دووراو بوو بە شتێکی باو و بەفراوانی بڵاوبوویەوە.[٣٥٩] ھەر لە باکووری ھیند، لە سەردەمی ناوەڕاست و سەرەتای سەردەمی ھاوچەرخ ئەوا چەند جلێکی دیکە لەوانە شەرواڵ، بێجامە ھەروەھا کورتە و کەمیز دەرکەوتن.[٣٥٩] لە باشووری ھیندستان، درێژەدانێک ھەبوو بە جلە کۆنەکانی خۆیان.[٣٥٩]
لەم دوایین ٥٠ ساڵەدا، پۆشاکی ھیندی گۆڕانکاری زۆری بەسەردا ھاتووە. بەتایبەت لە شارەکانی باکووری ھیند، چیتر ساری وەک جلی ڕۆژانە بەکارنایەت بەڵکوو زیاتر بۆ بۆنە فەرمییەکانە.[٣٥٩] شەلوار کەمیز چیتر لەنێوان ژنانی لاو باو نییە بەتایبەت لە ناو ئەوانەی حەزیان بە کابۆ و چوریداسە.[٣٦٠]
وەرزش
[دەستکاری]کریکێت بەناوبانگترین وەرزشە لە ھیندستان.[٣٦١] لە دیارترین پاڵەوانییەتییە ناوخۆیییەکان بریتییە لە خولی نایابی ھیندی، کە پڕبینەرترین خولی کریکێتە لە جیھان ھەروەھا لە جیھاندا لە شەشەمین پڕبینەرترین خولە لە یارییە وەرزشییەکان.[٣٦٢]
کۆمەڵێک یاریی فۆلکلۆریش ھەن کە تاکوو ئێستا ئەنجام دەدرێن، لەوانە کەبەدی، کھۆ کھۆ، پەھلەوانی و گیلی داندا. ھەر لەکۆنەوە چەند یارییەکی ھونەری بەرگریش لە ھیندستان ھەبووە، وەک کالاریپایاتو، مەستی یادھا، سیلامبام و ماما ئەدی. یاری شەتڕەنج بنەچەکەی بۆ چاترانجای ھیندی دەگەڕێتەوە.[٣٦٤][٣٦٥] فەرمانڕەوا ئەکبەر یەکێک بوو لەوکەسانەی کە ھۆگری یاری پاچیسی بوو.[٣٦٦]
لە سەرەتاکانی دەیەی ٢٠١٠، یاری تێنس لە ناو ھیندستان بەبەھێزی دەرکەوت.[٣٦٧] لەلایەکی دیکەشەوە ھیندستان، لەیاری قەناسدا خاوەنی چەند مێدالیایەکە لە یارییەکانی ئۆلەمپیاد، پاڵەوانییەتی جیھانیی قەناس و یارییەکانی کۆمۆنویلت.[٣٦٨][٣٦٩] ھیندستان لە یاری بەدمینتۆن سەرکەوتووە.[٣٧٠] ساینە نیھوال و پی ڤی سیندوو دوو لە دیارترین کچە یاریکەرانی بەدمینتۆنن لە جیھان و ناویان لەڕیزبەندی پێشەوەدایە. ھیندییەکان لە یارییەکانی بۆکسین[٣٧١] و زۆرانبازی[٣٧٢] سەرکەوتوون. تۆپی پێ لە ناوچەکانی بەنگالی ڕۆژاوا، گۆوا، تامیل نادو، کێرالا و ویلایەتەکانی باکووری ڕۆژھەڵاتی ھیند بەناوبانگە.[٣٧٣]
ھیندستان بەتەنیا ھەروەھا بە ھاوبەشی میوانداری لە کۆمەڵێک پاڵەوانییەتی وەرزشی نێونەتەوەیی کردووە لەوانە پاڵەوانییەتی یارییەکانی ئاسیا لە ساڵەکانی ١٩٥١ و ١٩٨٢؛ جامی جیھانیی کریکێت لە ساڵەکانی ١٩٨٧، ١٩٩٦ ھەروەھا ٢٠١١؛ پاڵەوانییەتی ئای سی سی ٢٠٠٦؛ جامی جیھانیی ھۆکی ٢٠١٠؛ جامی جیھانیی فیفای ٢٠١٧ بۆ خوار تەمەن ١٧ ساڵان. چەند پاڵەوانییەتییەکی نێونەتەوەییش ھەن کە ساڵانە لە ھیند بەڕێوەدەچن، لەوانە پاڵەوانییەتی تێنسی چێنای کراوە، ماراتۆنی مومبای ھەروەھا نیوە ماراتۆنی دەلھی.
تێبینییەکان
[دەستکاری]- ^ "[…] Jana Gana Mana is the National Anthem of India, subject to such alterations in the words as the Government may authorise as occasion arises; and the song Vande Mataram, which has played a historic part in the struggle for Indian freedom, shall be honoured equally with Jana Gana Mana and shall have equal status with it."(Constituent Assembly of India 1950).
- ^ According to Part XVII of the Constitution of India, Hindi in the Devanagari script is the official language of the Union, along with English as an additional official language.[٥][٤][٦] States and union territories can have a different official language of their own other than Hindi or English.
- ^ Different sources give widely differing figures, primarily based on how the terms "language" and "dialect" are defined and grouped. Ethnologue, produced by the Christian evangelist organisation SIL International, lists 461 tongues for India (out of 6,912 worldwide), 447 of which are living, while 14 are extinct.[١٢][١٣]
- ^ "The country's exact size is subject to debate because some borders are disputed. The Indian government lists the total area as ٣٬٢٨٧٬٢٦٠ km2 (١٬٢٦٩٬٢٢٠ sq mi) and the total land area as ٣٬٠٦٠٬٥٠٠ km2 (١٬١٨١٬٧٠٠ sq mi); the United Nations lists the total area as ٣٬٢٨٧٬٢٦٣ km2 (١٬٢٦٩٬٢١٩ sq mi) and total land area as ٢٬٩٧٣٬١٩٠ km2 (١٬١٤٧٬٩٦٠ sq mi)."(Library of Congress 2004).
- ^ See Date and time notation in India.
- ^ The Government of India also regards Afghanistan as a bordering country, as it considers all of Kashmir to be part of India. However, this is disputed, and the region bordering Afghanistan is administered by Pakistan. Source: «Ministry of Home Affairs (Department of Border Management)» (PDF). لە ڕەسەنەکە (PDF) لە 17 March 2015 ئەرشیڤ کراوە. لە 1 September 2008 ھێنراوە.
{{cite web}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
و|archive-date=
(یارمەتی) ١٧ی ئازاری ٢٠١٥ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. - ^ " A Chinese pilgrim also recorded evidence of the caste system as he could observe it. According to this evidence the treatment meted out to untouchables such as the Chandalas was very similar to that which they experienced in later periods. This would contradict assertions that this rigid form of the caste system emerged in India only as a reaction to the Islamic conquest.[٢٩]
- ^ "Shah Jahan eventually sent her body 800 km (500 mi) to Agra for burial in the Rauza-i Munauwara ("Illuminated Tomb") – a personal tribute and a stone manifestation of his imperial power. This tomb has been celebrated globally as the Taj Mahal."[٣٨]
- ^ In 2015, the World Bank raised its international poverty line to $1.90 per day.[٢٦٧]
سەرچاوەکان
[دەستکاری]- ^ ئ ا ب پ «National Symbols | National Portal of India». India.gov.in. لە ڕەسەنەکە لە 4 February 2017 ئەرشیڤ کراوە. لە 1 March 2017 ھێنراوە.
The National Anthem of India Jana Gana Mana, composed originally in Bengali by Rabindranath Tagore, was adopted in its Hindi version by the Constituent Assembly as the National Anthem of India on 24 January 1950.
{{cite web}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
و|archive-date=
(یارمەتی) - ^ «National anthem of India: a brief on 'Jana Gana Mana'». News18. لە ڕەسەنەکە لە 17 April 2019 ئەرشیڤ کراوە. لە 7 June 2019 ھێنراوە.
{{cite news}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
و|archive-date=
(یارمەتی) - ^ Wolpert 2003, p. 1.
- ^ ئ ا National Informatics Centre 2005.
- ^ ئ ا Ministry of Home Affairs 1960.
- ^ «Profile | National Portal of India». India.gov.in. لە ڕەسەنەکە لە 30 August 2013 ئەرشیڤ کراوە. لە 23 August 2013 ھێنراوە.
{{cite web}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
و|archive-date=
(یارمەتی) - ^ «Constitutional Provisions – Official Language Related Part-17 of the Constitution of India». National Informatics Centre (بە هیندی). لە ڕەسەنەکە لە 8 November 2016 ئەرشیڤ کراوە. لە 1 December 2017 ھێنراوە.
{{cite web}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
و|archive-date=
(یارمەتی) - ^ Khan، Saeed (25 January 2010). «There's no national language in India: Gujarat High Court». The Times of India. لە ڕەسەنەکە لە 18 March 2014 ئەرشیڤ کراوە. لە 5 May 2014 ھێنراوە.
{{cite news}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
،|date=
، و|archive-date=
(یارمەتی) - ^ «Learning with the Times: India doesn't have any 'national language'». The Times of India. لە ڕەسەنەکە لە 10 October 2017 ئەرشیڤ کراوە.
{{cite news}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|archive-date=
(یارمەتی) - ^ Press Trust of India (25 January 2010). «Hindi, not a national language: Court». The Hindu. Ahmedabad. لە ڕەسەنەکە لە 4 July 2014 ئەرشیڤ کراوە. لە 23 December 2014 ھێنراوە.
{{cite news}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
،|date=
، و|archive-date=
(یارمەتی) - ^ «Report of the Commissioner for linguistic minorities: 50th report (July 2012 to June 2013)» (PDF). Commissioner for Linguistic Minorities, Ministry of Minority Affairs, Government of India. لە ڕەسەنەکە (PDF) لە 8 July 2016 ئەرشیڤ کراوە. لە 26 December 2014 ھێنراوە.
{{cite web}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
و|archive-date=
(یارمەتی) ٨ی تەممووزی ٢٠١٦ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. - ^ Lewis, M. Paul، ed. (2014). «Ethnologue: Languages of the World (Seventeenth edition): India». Dallas, Texas: SIL International. لە ڕەسەنەکە لە ١٩ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٤ ئەرشیڤ کراوە. لە 15 December 2014 ھێنراوە.
{{cite web}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
(یارمەتی) - ^ Ethnologue : Languages of the World (Seventeenth edition) : Statistical Summaries 17 December 2014 لە وەیبەک مەشین ئەرشیڤ کراوە.. Retrieved 17 December 2014.
- ^ «Population Enumeration Data (Final Population)». 2011 Census Data. Office of the Registrar General & Census Commissioner, India. لە ڕەسەنەکە لە 22 May 2016 ئەرشیڤ کراوە. لە 17 June 2016 ھێنراوە.
{{cite web}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
و|archive-date=
(یارمەتی) - ^ «A – 2 Decadal Variation in Population Since 1901» (PDF). 2011 Census Data. Office of the Registrar General & Census Commissioner, India. لە ڕەسەنەکە (PDF) لە 30 April 2016 ئەرشیڤ کراوە. لە 17 June 2016 ھێنراوە.
{{cite web}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
و|archive-date=
(یارمەتی) - ^ ئ ا ب پ «World Economic Outlook Database, October 2020». IMF.org. International Monetary Fund. لە ڕەسەنەکە لە ١٥ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە 15 October 2020 ھێنراوە.
{{cite web}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
(یارمەتی) - ^ «List of all left- & right-driving countries around the world». worldstandards.eu. 13 May 2020. لە ڕەسەنەکە لە ٢١ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. لە 10 June 2020 ھێنراوە.
{{cite web}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
و|date=
(یارمەتی) - ^ –The Essential Desk Reference، Oxford University Press، 2002، p. 76، ISBN 978-0-19-512873-4 "Official name: Republic of India.";
–John Da Graça (2017)، Heads of State and Government، London: Macmillan، p. 421، ISBN 978-1-349-65771-1 "Official name: Republic of India; Bharat Ganarajya (Hindi)";
–Graham Rhind (2017)، Global Sourcebook of Address Data Management: A Guide to Address Formats and Data in 194 Countries، Taylor & Francis، p. 302، ISBN 978-1-351-93326-1 "Official name: Republic of India; Bharat.";
–Bradnock، Robert W. (2015)، The Routledge Atlas of South Asian Affairs، Routledge، p. 108، ISBN 978-1-317-40511-5 "Official name: English: Republic of India; Hindi:Bharat Ganarajya";
–Penguin Compact Atlas of the World، Penguin، 2012، p. 140، ISBN 978-0-7566-9859-1 "Official name: Republic of India";
–Merriam-Webster's Geographical Dictionary (3rd ed.)، Merriam-Webster، 1997، pp. 515–516، ISBN 978-0-87779-546-9 "Officially, Republic of India";
–Complete Atlas of the World, 3rd Edition: The Definitive View of the Earth، DK Publishing، 2016، p. 54، ISBN 978-1-4654-5528-4 "Official name: Republic of India";
–Worldwide Government Directory with Intergovernmental Organizations 2013، CQ Press، 10 May 2013، p. 726، ISBN 978-1-4522-9937-2
{{citation}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|date=
(یارمەتی) "India (Republic of India; Bharat Ganarajya)" - ^ (a) Dyson، Tim (2018)، A Population History of India: From the First Modern People to the Present Day، Oxford University Press، p. 1، ISBN 978-0-19-882905-8; (b) Michael D. Petraglia (22 May 2007). The Evolution and History of Human Populations in South Asia: Inter-disciplinary Studies in Archaeology, Biological Anthropology, Linguistics and Genetics. Springer Science + Business Media. p. 6. ISBN 978-1-4020-5562-1.
{{cite book}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|date=
(یارمەتی); (c) Fisher، Michael H. (2018)، An Environmental History of India: From Earliest Times to the Twenty-First Century، Cambridge University Press، p. 23، ISBN 978-1-107-11162-2 - ^ Dyson، Tim (2018)، A Population History of India: From the First Modern People to the Present Day، Oxford University Press، p. 28، ISBN 978-0-19-882905-8، لە ڕەسەنەکە لە ١٠ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە، لە ٣٠ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١ ھێنراوە
- ^ (a) Dyson، Tim (2018)، A Population History of India: From the First Modern People to the Present Day، Oxford University Press، pp. 4–5، ISBN 978-0-19-882905-8; (b) Fisher، Michael H. (2018)، An Environmental History of India: From Earliest Times to the Twenty-First Century، Cambridge University Press، p. 33، ISBN 978-1-107-11162-2
- ^ ئ ا (a) Dyson، Tim (2018)، A Population History of India: From the First Modern People to the Present Day، Oxford University Press، pp. 14–15، ISBN 978-0-19-882905-8; (b) Robb، Peter (2011)، A History of India، Macmillan، p. 46، ISBN 978-0-230-34549-2[بەستەری مردوو]; (c) Ludden، David (2013)، India and South Asia: A Short History، Oneworld Publications، p. 19، ISBN 978-1-78074-108-6
- ^ (a) Dyson، Tim (2018)، A Population History of India: From the First Modern People to the Present Day، Oxford University Press، p. 25، ISBN 978-0-19-882905-8; (b)Dyson، Tim (2018)، A Population History of India: From the First Modern People to the Present Day، Oxford University Press، p. 16، ISBN 978-0-19-882905-8
- ^ Dyson، Tim (2018)، A Population History of India: From the First Modern People to the Present Day، Oxford University Press، p. 16، ISBN 978-0-19-882905-8
- ^ Fisher، Michael H. (2018)، An Environmental History of India: From Earliest Times to the Twenty-First Century، Cambridge University Press، p. 59، ISBN 978-1-107-11162-2، لە ڕەسەنەکە لە ٢٣ی ئازاری ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە، لە ٣٠ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١ ھێنراوە
- ^ (a) Dyson، Tim (2018)، A Population History of India: From the First Modern People to the Present Day، Oxford University Press، pp. 16–17، ISBN 978-0-19-882905-8; (b)Fisher، Michael H. (2018)، An Environmental History of India: From Earliest Times to the Twenty-First Century، Cambridge University Press، p. 67، ISBN 978-1-107-11162-2; (c)Robb، Peter (2011)، A History of India، Macmillan، pp. 56–57، ISBN 978-0-230-34549-2[بەستەری مردوو]; (d) Ludden، David (2013)، India and South Asia: A Short History، Oneworld Publications، pp. 29–30، ISBN 978-1-78074-108-6، لە ڕەسەنەکە لە ٢٧ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە، لە ٣٠ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١ ھێنراوە
- ^ (a) Ludden، David (2013)، India and South Asia: A Short History، Oneworld Publications، pp. 28–29، ISBN 978-1-78074-108-6; (b) Glenn Van Brummelen (2014)، «Arithmetic»، لە Thomas F. Glick (ed.)، Medieval Science, Technology, and Medicine: An Encyclopedia، Routledge، pp. 46–48، ISBN 978-1-135-45932-1، لە ڕەسەنەکە لە ٢٦ی شوباتی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە، لە ٣٠ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١ ھێنراوە
- ^ (a) Dyson، Tim (2018)، A Population History of India: From the First Modern People to the Present Day، Oxford University Press، p. 20، ISBN 978-0-19-882905-8; (b) Stein 2010, p. 90; (c)Ramusack، Barbara N. (1999)، «Women in South Asia»، لە Barbara N. Ramusack, Sharon L. Sievers (ed.)، Women in Asia: Restoring Women to History، Indiana University Press، pp. 27–29، ISBN 0-253-21267-7، لە ڕەسەنەکە لە ٢٦ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە، لە ٣٠ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١ ھێنراوە
- ^ Kulke & Rothermund 2004, p. 93.
- ^ Kulke & Rothermund 2004, p. ٩٣.
- ^ Asher، Catherine B. (2006)، India Before Europe، Cambridge University Press، p. 17، ISBN 978-0-521-80904-7، لە ڕەسەنەکە لە ٣٠ی ئابی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە، لە ٣٠ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١ ھێنراوە
- ^ (a) Ludden، David (2013)، India and South Asia: A Short History، Oneworld Publications، p. 54، ISBN 978-1-78074-108-6، لە ڕەسەنەکە لە ٢٣ی تەممووزی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە، لە ٣٠ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١ ھێنراوە; (b) India Before Europe، Cambridge University Press، 2006، pp. 78–79، ISBN 978-0-521-80904-7، لە ڕەسەنەکە لە ٢٣ی تەممووزی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە، لە ٣٠ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١ ھێنراوە; (c) Fisher، Michael H. (2018)، An Environmental History of India: From Earliest Times to the Twenty-First Century، Cambridge University Press، p. 76، ISBN 978-1-107-11162-2، لە ڕەسەنەکە لە ١ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە، لە ٣٠ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١ ھێنراوە
- ^ (a) Ludden، David (2013)، India and South Asia: A Short History، Oneworld Publications، pp. 68–70، ISBN 978-1-78074-108-6، لە ڕەسەنەکە لە ٢٣ی تەممووزی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە، لە ٣٠ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١ ھێنراوە; (b) India Before Europe، Cambridge University Press، 2006، pp. 19, 24، ISBN 978-0-521-80904-7
- ^ (a) Dyson، Tim (20 September 2018)، A Population History of India: From the First Modern People to the Present Day، Oxford University Press، p. 48، ISBN 978-0-19-256430-6، لە ڕەسەنەکە لە ٢٣ی تەممووزی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە، لە ١٨ی حوزەیرانی ٢٠٢١ ھێنراوە
{{citation}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|date=
(یارمەتی); (b) India Before Europe، Cambridge University Press، 2006، p. 52، ISBN 978-0-521-80904-7، لە ڕەسەنەکە لە ٢٣ی تەممووزی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە، لە ١٨ی حوزەیرانی ٢٠٢١ ھێنراوە - ^ Asher، Catherine B. (2006)، India Before Europe، Cambridge University Press، p. 74، ISBN 978-0-521-80904-7، لە ڕەسەنەکە لە ١٣ی شوباتی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە، لە ١٨ی حوزەیرانی ٢٠٢١ ھێنراوە"
- ^ Asher، Catherine B. (2006)، India Before Europe، Cambridge University Press، p. 267، ISBN 978-0-521-80904-7، لە ڕەسەنەکە لە ٢٥ی شوباتی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە، لە ١٨ی حوزەیرانی ٢٠٢١ ھێنراوە
- ^ Asher، Catherine B. (2006)، India Before Europe، Cambridge University Press، p. 152، ISBN 978-0-521-80904-7، لە ڕەسەنەکە لە ٢٢ی ئازاری ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە، لە ١٨ی حوزەیرانی ٢٠٢١ ھێنراوە
- ^ ئ ا Fisher، Michael H. (2018)، An Environmental History of India: From Earliest Times to the Twenty-First Century، Cambridge University Press، p. 106، ISBN 978-1-107-11162-2، لە ڕەسەنەکە لە ٢٦ی ئەیلوولی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە، لە ١٨ی حوزەیرانی ٢٠٢١ ھێنراوە
- ^ (a) Asher، Catherine B. (2006)، India Before Europe، Cambridge University Press، p. 289، ISBN 978-0-521-80904-7، لە ڕەسەنەکە لە ٢٣ی تەممووزی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە، لە ١٨ی حوزەیرانی ٢٠٢١ ھێنراوە; (b) Fisher، Michael H. (2018)، An Environmental History of India: From Earliest Times to the Twenty-First Century، Cambridge University Press، p. 120، ISBN 978-1-107-11162-2، لە ڕەسەنەکە لە ٢٣ی تەممووزی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە، لە ١٨ی حوزەیرانی ٢٠٢١ ھێنراوە
- ^ Taylor، Miles (2016)، «The British royal family and the colonial empire from the Georgians to Prince George»، لە Aldrish, Robert (ed.)، Crowns and Colonies: European Monarchies and Overseas Empires، Manchester University Press، pp. 38–39، ISBN 978-1-5261-0088-7، لە ڕەسەنەکە لە ٢٥ی ئایاری ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە، لە ١٨ی حوزەیرانی ٢٠٢١ ھێنراوە; (b) Peers، Douglas M. (2013)، India Under Colonial Rule: 1700–1885، Routledge، p. 76، ISBN 978-1-317-88286-2، لە 31 March 2017 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە، لە 13 August 2019 ھێنراوە
{{citation}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
و|archive-date=
(یارمەتی) - ^ Embree، Ainslie Thomas (1988)، «Nationalism Takes Root: The Moderates»، Sources of Indian Tradition: Modern India and Pakistan، Columbia University Press، p. 85، ISBN 978-0-231-06414-9، لە ڕەسەنەکە لە ١٩ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە، لە ١٨ی حوزەیرانی ٢٠٢١ ھێنراوە
- ^ Marshall، P. J. (2001)، The Cambridge Illustrated History of the British Empire، Cambridge University Press، pp. 179–181، ISBN 978-0-521-00254-7
- ^ Copland 2001, pp. 71–78
- ^ Metcalf & Metcalf 2006, p. 222
- ^ Dyson، Tim (2018)، A Population History of India: From the First Modern People to the Present Day، Oxford University Press، pp. 219, 262، ISBN 978-0-19-882905-8، لە ڕەسەنەکە لە ٢٢ی ئازاری ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە، لە ١٨ی حوزەیرانی ٢٠٢١ ھێنراوە
- ^ Fisher، Michael H. (2018)، An Environmental History of India: From Earliest Times to the Twenty-First Century، Cambridge University Press، p. 8، ISBN 978-1-107-11162-2، لە ڕەسەنەکە لە ٢٥ی حوزەیرانی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە، لە ١٨ی حوزەیرانی ٢٠٢١ ھێنراوە
- ^ Metcalf، Barbara D. (2012)، A Concise History of Modern India، Cambridge University Press، pp. 265–266، ISBN 978-1-107-02649-0، لە ڕەسەنەکە لە ١٤ی شوباتی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە، لە ١٨ی حوزەیرانی ٢٠٢١ ھێنراوە
- ^ Metcalf، Barbara D. (2012)، A Concise History of Modern India، Cambridge University Press، p. 266، ISBN 978-1-107-02649-0، لە ڕەسەنەکە لە ١٦ی شوباتی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە، لە ١٨ی حوزەیرانی ٢٠٢١ ھێنراوە
- ^ Dyson، Tim (2018)، A Population History of India: From the First Modern People to the Present Day، Oxford University Press، p. 216، ISBN 978-0-19-882905-8، لە ڕەسەنەکە لە ١٧ی شوباتی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە، لە ١٨ی حوزەیرانی ٢٠٢١ ھێنراوە
- ^ (a) «Kashmir, region Indian subcontinent»، Encyclopaedia Britannica، لە 13 August 2019 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە، لە 15 August 2019 ھێنراوە،
Kashmir, region of the northwestern Indian subcontinent … has been the subject of dispute between India and Pakistan since the partition of the Indian subcontinent in 1947.
{{citation}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
و|archive-date=
(یارمەتی); (b) «Aksai Chin, Plateau Region, Asia»، Encyclopaedia Britannica، لە 2 April 2019 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە، لە 16 August 2019 ھێنراوە،Aksai Chin, Chinese (Pinyin) Aksayqin, portion of the Kashmir region, … constitutes nearly all the territory of the Chinese-administered sector of Kashmir that is claimed by India
{{citation}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
و|archive-date=
(یارمەتی); (c)C. E Bosworth (2006). «Kashmir». Encyclopedia Americana: Jefferson to Latin. Encyclopedia Americana. Scholastic Library Publishing. p. 328. ISBN 978-0-7172-0139-6. لە ڕەسەنەکە لە ٢٠ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە.KASHMIR, kash'mer, the northernmost region of the Indian subcontinent, administered partly by India, partly by Pakistan, and partly by China. The region has been the subject of a bitter dispute between India and Pakistan since they became independent in 1947
{{cite encyclopedia}}
: پارامەتری نەناسراوی|ڕێکەوتی بەدەستھێنان=
چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی) - ^ Narayan، Jitendra (2018). «Malnutrition in India: status and government initiatives». Journal of Public Health Policy. 40 (1): 126–141. doi:10.1057/s41271-018-0149-5. ISSN 0197-5897. PMID 30353132. S2CID 53032234.
- ^ Balakrishnan، Kalpana (2019). «The impact of air pollution on deaths, disease burden, and life expectancy across the states of India: the Global Burden of Disease Study 2017». The Lancet Planetary Health. 3 (1): e26–e39. doi:10.1016/S2542-5196(18)30261-4. ISSN 2542-5196. PMC 6358127. PMID 30528905.
{{cite journal}}
: پارامەتری نەناسراوی|displayauthors=
چاوپۆشیی لێ کرا (|display-authors=
پێشنیار کراوە) (یارمەتی) - ^ Karanth، K. Ullas (2005)، «An ecology-based policy framework for human-tiger coexistence in India»، لە Rosie Woodroffe (ed.)، People and Wildlife, Conflict Or Co-existence?، Cambridge University Press، p. 374، ISBN 978-0-521-53203-7، لە ڕەسەنەکە لە ١٦ی شوباتی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە، لە ١٨ی حوزەیرانی ٢٠٢١ ھێنراوە
- ^ India (noun)، Oxford English Dictionary, 3rd Edition، 2009، لە ڕەسەنەکە لە ١٥ی نیسانی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە، لە ١٨ی حوزەیرانی ٢٠٢١ ھێنراوە (subscription required)
- ^ Thieme، P. (1970)، «Sanskrit sindu-/Sindhu- and Old Iranian hindu-/Hindu-»، لە Mary Boyce (ed.)، W. B. Henning memorial volume، Lund Humphries، pp. 447–450، ISBN 978-0-85331-255-0
- ^ ئ ا Kuiper 2010, p. ٨٦.
- ^ ئ ا ب Clémentin-Ojha، Catherine (2014). «'India, that is Bharat…': One Country, Two Names». South Asia Multidisciplinary Academic Journal. 10. لە ڕەسەنەکە لە 28 September 2015 ئەرشیڤ کراوە.
{{cite journal}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|archive-date=
(یارمەتی) - ^ Ministry of Law and Justice 2008.
- ^ Jha، Dwijendra Narayan (2014)، Rethinking Hindu Identity، Routledge، p. 11، ISBN 978-1-317-49034-0
- ^ Singh، Upinder (2017)، Political Violence in Ancient India، Harvard University Press، p. 253، ISBN 978-0-674-98128-7، لە ڕەسەنەکە لە ٢٦ی تەممووزی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە، لە ١٨ی حوزەیرانی ٢٠٢١ ھێنراوە
- ^ ئ ا Barrow، Ian J. (2003). «From Hindustan to India: Naming change in changing names». South Asia: Journal of South Asian Studies. 26 (1): 37–49. doi:10.1080/085640032000063977. S2CID 144039519.
- ^ Encyclopædia Britannica.
- ^ Lowe، John J. (2015). Participles in Rigvedic Sanskrit: The syntax and semantics of adjectival verb forms. Oxford University Press. pp. 1–2. ISBN 978-0-19-100505-3. لە ڕەسەنەکە لە ١٧ی نیسانی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە.
It consists of 1,028 hymns (suktas), highly crafted poetic compositions originally intended for recital during rituals and for the invocation of and communication with the Indo-Aryan gods. Modern scholarly opinion largely agrees that these hymns were composed between around 1500 BCE and 1200 BCE, during the eastward migration of the Indo-Aryan tribes from the mountains of what is today northern Afghanistan across the Punjab into north India.
{{cite book}}
: پارامەتری نەناسراوی|ڕێکەوتی بەدەستھێنان=
چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی) - ^ Lowe، John J. (2017). Transitive Nouns and Adjectives: Evidence from Early Indo-Aryan. Oxford University Press. p. 58. ISBN 978-0-19-879357-1. لە ڕەسەنەکە لە ٢٠ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە.
The term 'Epic Sanskrit' refers to the language of the two great Sanskrit epics, the Mahābhārata and the Rāmāyaṇa. … It is likely, therefore, that the epic-like elements found in Vedic sources and the two epics that we have are not directly related, but that both drew on the same source, an oral tradition of storytelling that existed before, throughout, and after the Vedic period.
{{cite book}}
: پارامەتری نەناسراوی|ڕێکەوتی بەدەستھێنان=
چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی) - ^ Dyson، Tim (2018)، A Population History of India: From the First Modern People to the Present Day، Oxford University Press، p. 1، ISBN 978-0-19-882905-8، لە ڕەسەنەکە لە ٢٣ی تەممووزی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە، لە ٣٠ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١ ھێنراوە Quote: "Modern human beings—Homo sapiens—originated in Africa. Then, intermittently, sometime between 60,000 and 80,000 years ago, tiny groups of them began to enter the north-west of the Indian subcontinent. It seems likely that initially they came by way of the coast. … it is virtually certain that there were Homo sapiens in the subcontinent 55,000 years ago, even though the earliest fossils that have been found of them date to only about 30,000 years before the present. (page 1)"
- ^ Michael D. Petraglia (22 May 2007). The Evolution and History of Human Populations in South Asia: Inter-disciplinary Studies in Archaeology, Biological Anthropology, Linguistics and Genetics. Springer Science + Business Media. p. 6. ISBN 978-1-4020-5562-1. لە ڕەسەنەکە لە ٢٣ی تەممووزی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە.
{{cite book}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|date=
(یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی|ڕێکەوتی بەدەستھێنان=
چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی) Quote: "Y-Chromosome and Mt-DNA data support the colonization of South Asia by modern humans originating in Africa. … Coalescence dates for most non-European populations average to between 73–55 ka." - ^ Fisher، Michael H. (2018)، An Environmental History of India: From Earliest Times to the Twenty-First Century، Cambridge University Press، p. 23، ISBN 978-1-107-11162-2، لە ڕەسەنەکە لە ٢٣ی تەممووزی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە، لە ٣٠ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١ ھێنراوە Quote: "Scholars estimate that the first successful expansion of the Homo sapiens range beyond Africa and across the Arabian Peninsula occurred from as early as 80,000 years ago to as late as 40,000 years ago, although there may have been prior unsuccessful emigrations. Some of their descendants extended the human range ever further in each generation, spreading into each habitable land they encountered. One human channel was along the warm and productive coastal lands of the Persian Gulf and northern Indian Ocean. Eventually, various bands entered India between 75,000 years ago and 35,000 years ago (page 23)"
- ^ Petraglia & Allchin 2007, p. ٦.
- ^ Coningham & Young 2015, pp. ١٠٤–١٠٥.
- ^ Coningham & Young 2015, pp. 104–105.
- ^ Kulke & Rothermund 2004, pp. ٢١–٢٣.
- ^ Possehl 2003, p. ٢.
- ^ Singh 2009, p. ١٨١.
- ^ ئ ا Singh 2009, p. ٢٥٥.
- ^ ئ ا Singh 2009, pp. ١٨٦–١٨٧.
- ^ Witzel 2003, pp. ٦٨–٦٩.
- ^ Kulke & Rothermund 2004, pp. ٤١–٤٣.
- ^ Singh 2009, pp. 260–265.
- ^ Kulke & Rothermund 2004, pp. ٥٣–٥٤.
- ^ Singh 2009, pp. ٣١٢–٣١٣.
- ^ Kulke & Rothermund 2004, pp. 54–56.
- ^ Stein 1998, p. 21.
- ^ Stein 1998, pp. ٦٧–٦٨.
- ^ Singh 2009, p. ٣١٩.
- ^ Stein 1998, pp. 78–79.
- ^ Kulke & Rothermund 2004, p. ٧٠.
- ^ Singh 2009, p. 367.
- ^ Kulke & Rothermund 2004, p. ٦٣.
- ^ Singh 2009, pp. 408–415.
- ^ Stein 1998, pp. ٨٩–٩٠.
- ^ Stein 1998, pp. ٩٢–٩٥.
- ^ Singh 2009, p. 545.
- ^ Kulke & Rothermund 2004, pp. ٨٩–٩١.
- ^ Stein 1998, pp. ٩٨–٩٩.
- ^ Singh 2009, p. ٥٤٥.
- ^ ئ ا Stein 1998, p. ١٣٢.
- ^ ئ ا ب Stein 1998, pp. ١١٩–١٢٠.
- ^ Stein 1998, pp. ١٢١–١٢٢.
- ^ ئ ا Stein 1998, p. ١٢٤.
- ^ ئ ا Stein 1998, pp. ١٢٧–١٢٨.
- ^ Ludden 2002, p. ٦٨.
- ^ Asher & Talbot 2008, p. 47.
- ^ Metcalf & Metcalf 2006, p. ٦.
- ^ Ludden 2002, p. 67.
- ^ Asher & Talbot 2008, pp. ٥٠–٥١.
- ^ ئ ا Asher & Talbot 2008, p. ٥٣.
- ^ Robb 2001, p. ٨٠.
- ^ Stein 1998, p. ١٦٤.
- ^ ئ ا Asher & Talbot 2008, p. ١٥٢.
- ^ Metcalf & Metcalf 2006, p. ١٧.
- ^ Asher & Talbot 2008, p. ١٥٨.
- ^ Asher & Talbot 2008, p. ١٨٦.
- ^ ئ ا Metcalf & Metcalf 2006, pp. ٢٣–٢٤.
- ^ Asher & Talbot 2008, p. ٢٥٦.
- ^ ئ ا Asher & Talbot 2008, p. 286.
- ^ Metcalf & Metcalf 2006, pp. ٤٤–٤٩.
- ^ Robb 2001, pp. 98–100.
- ^ Ludden 2002, pp. 128–132.
- ^ Metcalf & Metcalf 2006, pp. ٥١–٥٥.
- ^ Metcalf & Metcalf 2006, pp. ٦٨–٧١.
- ^ Asher & Talbot 2008, p. ٢٨٦.
- ^ Asher & Talbot 2008, p. ٢٨٩.
- ^ Robb 2001, pp. 151–152.
- ^ Metcalf & Metcalf 2006, pp. 94–99.
- ^ Brown 1994, p. 83.
- ^ Peers 2006, p. ٥٠.
- ^ Metcalf & Metcalf 2006, pp. 100–103.
- ^ Brown 1994, pp. ٨٥–٨٦.
- ^ Metcalf & Metcalf 2006, pp. 103–108.
- ^ Stein 1998, p. ٢٣٩.
- ^ Robb 2001, p. 183.
- ^ Sarkar 1983, pp. 1–4.
- ^ Copland 2001, pp. ix–x.
- ^ Metcalf & Metcalf 2006, p. ١٢٣.
- ^ Stein 1998, p. ٢٦٠.
- ^ Bose & Jalal 2011, p. ١١٧.
- ^ Metcalf & Metcalf 2006, p. 97.
- ^ Metcalf & Metcalf 2006, p. 126.
- ^ Metcalf & Metcalf 2006, p. ٩٧.
- ^ Metcalf & Metcalf 2006, p. ١٦٣.
- ^ Metcalf & Metcalf 2006, p. ١٦٧.
- ^ Metcalf & Metcalf 2006, pp. ١٩٥–١٩٧.
- ^ Metcalf & Metcalf 2006, p. ٢٠٣.
- ^ Metcalf & Metcalf 2006, p. ٢٣١.
- ^ ئ ا ب Metcalf & Metcalf 2006, pp. ٢٦٥–٢٦٦.
- ^ United States Department of Agriculture.
- ^ Metcalf & Metcalf 2006, pp. ٢٦٦–٢٧٠.
- ^ Metcalf & Metcalf 2006, p. ٢٥٣.
- ^ Metcalf & Metcalf 2006, p. ٢٧٤.
- ^ ئ ا ب پ Ali & Aitchison 2005.
- ^ Dikshit & Schwartzberg, p. ٨.
- ^ ئ ا Kumar et al. 2006.
- ^ Dikshit & Schwartzberg, p. 15.
- ^ Basu، Mahua (2017)، Fundamentals of Environmental Studies، Cambridge University Press، p. 78، ISBN 978-1-316-87051-8، لە ڕەسەنەکە لە ٢٣ی تەممووزی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە، لە ٢٢ی حوزەیرانی ٢٠٢١ ھێنراوە
- ^ Dikshit & Schwartzberg, p. ١٦.
- ^ Dikshit & Schwartzberg, p. ١٧.
- ^ ئ ا Chang 1967, pp. ٣٩١–٣٩٤.
- ^ Posey 1994, p. 118.
- ^ Wolpert 2003, p. ٤.
- ^ Sharma، Vibha (15 June 2020). «Average temperature over India projected to rise by 4.4 degrees Celsius: Govt report on impact of climate change in country». Tribune India (بە ئینگلیزی). لە ڕەسەنەکە لە ٢١ی ئەیلوولی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە 2020-11-30 ھێنراوە.
{{cite web}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|date=
(یارمەتی) - ^ Gupta، Vivek (2018). «Investigation of multi-model spatiotemporal mesoscale drought projections over India under climate change scenario». Journal of Hydrology (بە ئینگلیزی). 567: 489–509. Bibcode:2018JHyd..567..489G. doi:10.1016/j.jhydrol.2018.10.012. ISSN 0022-1694. لە ڕەسەنەکە لە ٨ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە.
{{cite journal}}
: پارامەتری نەناسراوی|ڕێکەوتی بەدەستھێنان=
چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی) - ^ «India's tiger census shows rapid population growth»، BBC News، 30 July 2019، لە 1 August 2019 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە، لە 2 August 2019 ھێنراوە
{{citation}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
،|date=
، و|archive-date=
(یارمەتی) - ^ Megadiverse Countries، Biodiversity A–Z and UN Environment World Conservation Monitoring Centre
- ^ «Forest Cover in States/UTs in India in 2019». لە ڕەسەنەکە لە ١٣ی ئایاری ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٢ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە.
- ^ Mace 1994, p. 4.
- ^ Lovette، Irby J. (2016)، Handbook of Bird Biology، John Wiley & Sons، p. 599، ISBN 978-1-118-29105-4، لە ڕەسەنەکە لە ٢٣ی تەممووزی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە، لە ٢٢ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە
- ^ «Countries in the world (ranked by 2014 population)» (بە ئینگلیزی). ماڵپەڕی Worldometers. لە ٥ی ئایاری ٢٠١٥ ھێنراوە.
{{cite web}}
: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: خاڵبەندیی زیادە (بەستەر) - ^ Johnston، Hank (2019)، Social Movements, Nonviolent Resistance, and the State، Routledge، p. 83، ISBN 978-0-429-88566-2، لە ڕەسەنەکە لە ١٩ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە، لە ٢٨ی حوزەیرانی ٢٠٢١ ھێنراوە
- ^ United Nations Population Division.
- ^ Burnell & Calvert 1999, p. ١٢٥.
- ^ Saez، Lawrence (2010). «Political cycles, political institutions and public expenditure in India, 1980–2000». British Journal of Political Science. 40 (1): 91–113. doi:10.1017/s0007123409990226. S2CID 154767259.
- ^ Malik & Singh 1992, pp. 318–336.
- ^ BBC 2012.
- ^ Banerjee 2005, p. ٣١١٨.
- ^ Sarkar 2007, p. ٨٤.
- ^ Chander 2004, p. ١١٧.
- ^ Bhambhri 1992, pp. ١١٨, ١٤٣.
- ^ «Narasimha Rao Passes Away». The Hindu. 24 December 2004. لە ڕەسەنەکە لە 13 February 2009 ئەرشیڤ کراوە. لە 2 November 2008 ھێنراوە.
{{cite news}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
،|date=
، و|archive-date=
(یارمەتی) ٣٠ی کانوونی یەکەمی ٢٠٠٤ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. - ^ Dunleavy, Diwakar & Dunleavy 2007.
- ^ Kulke & Rothermund 2004, p. ٣٨٤.
- ^ «BJP first party since 1984 to win parliamentary majority on its own». DNA. IANS. 16 May 2014. لە ڕەسەنەکە لە 21 May 2014 ئەرشیڤ کراوە. لە 20 May 2014 ھێنراوە.
{{cite news}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
،|date=
، و|archive-date=
(یارمەتی) - ^ «Election commission» (PDF). eci.nic.in. 21 July 2017. لە ڕەسەنەکە (PDF) لە 11 August 2017 ئەرشیڤ کراوە.
{{cite web}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|date=
و|archive-date=
(یارمەتی) - ^ «Oath». India Today. لە ڕەسەنەکە لە 21 July 2017 ئەرشیڤ کراوە.
{{cite web}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|archive-date=
(یارمەتی) - ^ «Highlights: Ram Nath Kovind takes oath as India's 14th President». The Indian Express. 25 July 2017. لە ڕەسەنەکە لە 11 August 2017 ئەرشیڤ کراوە. لە 10 August 2017 ھێنراوە.
{{cite news}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
،|date=
، و|archive-date=
(یارمەتی) - ^ ئ ا Bremner، G. A. (2016)، Architecture and Urbanism in the British Empire، Oxford University Press، p. 117، ISBN 978-0-19-102232-6، لە ڕەسەنەکە لە ١٧ی ئازاری ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە، لە ٢٢ی حوزەیرانی ٢٠٢١ ھێنراوە
- ^ Pylee, 2003 & a, p. ٤.
- ^ Dutt 1998, p. ٤٢١.
- ^ Bremner، G. A. (2016)، Architecture and Urbanism in the British Empire، Oxford University Press، p. 117، ISBN 978-0-19-102232-6
- ^ Echeverri-Gent 2002, pp. 19–20.
- ^ Sinha 2004, p. ٢٥.
- ^ ئ ا Sharma 2007, p. ٣١.
- ^ Gledhill 1970, p. 112.
- ^ Sharma 2007, p. ١٣٨.
- ^ ئ ا Sharma 1950.
- ^ Gledhill 1970, p. ١٢٧.
- ^ Sharma 2007, p. ١٦١.
- ^ Sharma 2007, p. ١٦٢.
- ^ Sharma 2007, p. ١٤٣.
- ^ «Cabinet approves scrapping of 2 seats reserved for Anglo-Indians in Parliament». National Herald. 5 December 2019. لە ڕەسەنەکە لە ٢٠ی شوباتی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٨ی حوزەیرانی ٢٠٢١ ھێنراوە.
{{cite web}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|date=
(یارمەتی) - ^ «Explained: Anglo-Indian quota, its history, MPs». 2 January 2020. لە ڕەسەنەکە لە ١ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٨ی حوزەیرانی ٢٠٢١ ھێنراوە.
{{cite web}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|date=
(یارمەتی) - ^ ئ ا ب پ ت Library of Congress 2004.
- ^ Sharma 2007, p. 49.
- ^ «India». Commonwealth Local Government Forum. لە 15 July 2019 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە 7 September 2019 ھێنراوە.
{{cite web}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
و|archive-date=
(یارمەتی) - ^ Dinkel، Jürgen (3 December 2018). The Non-Aligned Movement: Genesis, Organization and Politics (1927–1992). BRILL. pp. 92–93. ISBN 978-90-04-33613-1. لە ڕەسەنەکە لە ٢٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە.
{{cite book}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|date=
(یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی|ڕێکەوتی بەدەستھێنان=
چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی) - ^ Rothermund 2000, pp. ٤٨, ٢٢٧.
- ^ Gilbert 2002, pp. ٤٨٦–٤٨٧.
- ^ Sharma 1999, p. ٥٦.
- ^ Alford 2008.
- ^ Jorge Heine (Spring 2011). «The Other BRIC in Latin America: India». Americas Quarterly. لە ڕەسەنەکە لە 25 May 2017 ئەرشیڤ کراوە. لە 19 May 2017 ھێنراوە.
{{cite web}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
و|archive-date=
(یارمەتی) - ^ Ghosh 2009, pp. 282–289.
- ^ Sisodia & Naidu 2005, pp. ١–٨.
- ^ Perkovich 2001, pp. ٦٠–٨٦, ١٠٦–١٢٥.
- ^ Kumar 2010.
- ^ Pandit، Rajat (8 January 2015). «Make-in-India: Plan to develop 5th-generation fighter aircraft». The Times of India. TNN. لە ڕەسەنەکە لە ٢٥ی شوباتی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٣ی حوزەیرانی ٢٠٢١ ھێنراوە.
{{cite news}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|date=
(یارمەتی) - ^ Abhijit Iyer-Mitra and Pushan Das. «The Advanced Medium Combat Aircraft:A Technical Analysis» (PDF). Observer Research Foundation. لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ١٩ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٣ی حوزەیرانی ٢٠٢١ ھێنراوە.
- ^ «India, Russia Review Defence Ties». The Hindu. 5 October 2009. لە 7 October 2011 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە 8 October 2011 ھێنراوە.
{{cite news}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
،|date=
، و|archive-date=
(یارمەتی) - ^ Europa 2008.
- ^ The Times of India 2008.
- ^ British Broadcasting Corporation 2009.
- ^ Rediff 2008 a.
- ^ Reuters 2010.
- ^ Curry 2010.
- ^ ئ ا ب Central Intelligence Agency.
- ^ Behera 2011.
- ^ Behera 2012.
- ^ Stockholm International Peace Research Institute 2008, p. ١٧٨.
- ^ Shukla 2011.
- ^ Stockholm International Peace Research Initiative 2012.
- ^ Miglani 2011.
- ^ «India Russia S-400 missile deal: All you need to know». The Times of India. 5 October 2018. لە 5 October 2018 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە 9 October 2018 ھێنراوە.
{{cite news}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
،|date=
، و|archive-date=
(یارمەتی) - ^ «World Economic Outlook Database, April 2021». IMF.org. International Monetary Fund. April 2021. لە ڕەسەنەکە لە ١٣ی ئایاری ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. لە 6 April 2021 ھێنراوە.
{{cite web}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
(یارمەتی) - ^ Nayak, Goldar & Agrawal 2010, p. xxv.
- ^ International Monetary Fund 2011a, p. ٢.
- ^ International Monetary Fund.
- ^ Wolpert 2003, p. xiv.
- ^ ئ ا ب Organisation for Economic Co-operation and Development 2007.
- ^ Gargan 1992.
- ^ Alamgir 2008, pp. ٢٣, ٩٧.
- ^ WTO 1995.
- ^ Sakib Sherani (17 April 2015). «Pakistan's remittances». dawn.com. لە ڕەسەنەکە لە 16 December 2015 ئەرشیڤ کراوە. لە 17 December 2015 ھێنراوە.
{{cite web}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
،|date=
، و|archive-date=
(یارمەتی) - ^ World Trade Organization 2010.
- ^ UN Comtrade (4 February 2015). «India world's second largest textiles exporter». economictimes: TechCrunch. لە 5 June 2014 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە 2 June 2014 ھێنراوە.
{{cite web}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
،|date=
، و|archive-date=
(یارمەتی) - ^ Bonner 2010.
- ^ Farrell & Beinhocker 2007.
- ^ Schwab 2010.
- ^ ئ ا Hawksworth & Tiwari 2011.
- ^ India Country Overview September 2010، World Bank، September 2010، لە ڕەسەنەکە لە 22 May 2011 ئەرشیڤ کراوە، لە 23 July 2011 ھێنراوە
{{citation}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
و|archive-date=
(یارمەتی) ٢٢ی ئایاری ٢٠١١ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. - ^ «Measuring the cost of living worldwide». The Economist. 21 March 2017. لە ڕەسەنەکە لە 25 May 2017 ئەرشیڤ کراوە. لە 25 May 2017 ھێنراوە.
{{cite news}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
،|date=
، و|archive-date=
(یارمەتی) - ^ «Indian Telecom Industry – Telecom Sector, FDI, Opportunities». لە ڕەسەنەکە لە 18 May 2021 ئەرشیڤ کراوە.
{{cite web}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|archive-date=
(یارمەتی) - ^ Khan، Danish (28 October 2017). «Indian smartphone market grows 23% to overtake US in Q3; Samsung, Xiaomi drive shipments». The Economic Times. لە ڕەسەنەکە لە 31 October 2017 ئەرشیڤ کراوە. لە 5 November 2017 ھێنراوە.
{{cite news}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
،|date=
، و|archive-date=
(یارمەتی) - ^ Business Line 2010.
- ^ Express India 2009.
- ^ Nasscom 2011–2012.
- ^ Vishal Dutta (10 July 2012). «Indian biotech industry at critical juncture, global biotech stabilises: Report». The Economic Times. لە 16 January 2013 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە 31 October 2012 ھێنراوە.
{{cite news}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
،|date=
، و|archive-date=
(یارمەتی) - ^ «Indian pharmaceutical industry – growth story to continue». Express Pharma. 15 January 2012. لە ڕەسەنەکە لە 16 January 2013 ئەرشیڤ کراوە. لە 31 October 2012 ھێنراوە.
{{cite news}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
،|date=
، و|archive-date=
(یارمەتی) ١٦ی کانوونی دووەمی ٢٠١٣ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. - ^ Biotechnology and Pharmaceutical Sector in India: sector briefing by the UK Trade and Investment 2011, utki.gov.uk
- ^ Yep 2011.
- ^ «Differding Consulting Publi 6». Differding.com. 11 February 2014. لە ڕەسەنەکە لە 23 February 2014 ئەرشیڤ کراوە. لە 4 April 2014 ھێنراوە.
{{cite web}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
،|date=
، و|archive-date=
(یارمەتی) - ^ «India's total power capacity crosses 300 gw mark». NDTV. لە ڕەسەنەکە لە 16 June 2017 ئەرشیڤ کراوە.
{{cite web}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|archive-date=
(یارمەتی) - ^ «India's carbon emissions fall for first time in four decades». BBC News (بە ئینگلیزیی بریتانیایی). 12 May 2020. لە ڕەسەنەکە لە ٢٥ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. لە 3 December 2020 ھێنراوە.
{{cite news}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
و|date=
(یارمەتی) - ^ USAID (September 2018). «Greenhouse Gas Emissions in India» (PDF). لە ١٢ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە (PDF). لە 10 June 2021 ھێنراوە.
{{cite web}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
(یارمەتی) - ^ UN Environment Programme (2019). «Emissions Gap Report 2019». UNEP – UN Environment Programme (بە ئینگلیزی). لە ١٣ی شوباتی ٢٠٢١ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە 10 June 2021 ھێنراوە.
{{cite web}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
(یارمەتی) - ^ «India 2020 – Analysis». IEA (بە ئینگلیزیی بریتانیایی). لە ڕەسەنەکە لە ١٦ی ئازاری ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. لە 3 December 2020 ھێنراوە.
{{cite web}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
(یارمەتی) - ^ Chan، Margaret (11 February 2014)، Address at the "India celebrates triumph over polio" event، New Delhi, India: World Health Organization، لە ڕەسەنەکە لە ٤ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە، لە ٢٦ی حوزەیرانی ٢٠٢١ ھێنراوە
{{citation}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|date=
(یارمەتی) - ^ Inclusive Growth and Service Delivery: Building on India's Success (PDF)، World Bank، 29 May 2006، لە ڕەسەنەکە (PDF) لە 14 May 2012 ئەرشیڤ کراوە، لە 7 May 2009 ھێنراوە
{{citation}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
،|date=
، و|archive-date=
(یارمەتی) - ^ New Global Poverty Estimates – What It Means for India، World Bank، لە ڕەسەنەکە لە 6 May 2012 ئەرشیڤ کراوە، لە 23 July 2011 ھێنراوە
{{citation}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
و|archive-date=
(یارمەتی) ٦ی ئایاری ٢٠١٢ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. - ^ Kenny، Charles (7 October 2015). «Why the World Bank is changing the definition of the word "poor"». Vox. لە ڕەسەنەکە لە 14 January 2017 ئەرشیڤ کراوە. لە 26 February 2017 ھێنراوە.
{{cite web}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
،|date=
، و|archive-date=
(یارمەتی) - ^ «Poverty headcount ratio at $1.90 a day (2011 PPP) (% of population)». World Bank. لە ڕەسەنەکە لە 15 February 2017 ئەرشیڤ کراوە. لە 26 February 2017 ھێنراوە.
{{cite web}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
و|archive-date=
(یارمەتی) - ^ «India's rank improves to 55th position on global hunger index». India Times. 13 October 2014. لە 19 October 2014 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە 18 October 2014 ھێنراوە.
{{cite web}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
،|date=
، و|archive-date=
(یارمەتی) - ^ Internet Desk (28 May 2015). «India is home to 194 million hungry people: UN». The Hindu. لە ڕەسەنەکە لە 2 December 2016 ئەرشیڤ کراوە.
{{cite news}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|date=
و|archive-date=
(یارمەتی) - ^ «India home to world's largest number of hungry people: report». dawn.com. 29 May 2015. لە ڕەسەنەکە لە 29 May 2015 ئەرشیڤ کراوە.
{{cite web}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|date=
و|archive-date=
(یارمەتی) - ^ «India – Global Slavery Index 2016». Walk Free Foundation. لە ڕەسەنەکە لە 3 May 2017 ئەرشیڤ کراوە. لە 21 November 2017 ھێنراوە.
{{cite news}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
و|archive-date=
(یارمەتی) ٣ی ئایاری ٢٠١٧ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. - ^ «Bonded labourers, sex workers, forced beggars: India leads world in slavery». hindustantimes.com. 31 May 2016. لە ڕەسەنەکە لە 1 October 2017 ئەرشیڤ کراوە. لە 21 November 2017 ھێنراوە.
{{cite web}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
،|date=
، و|archive-date=
(یارمەتی) - ^ «India ranks fourth in global slavery survey». The Times of India. 1 June 2016. لە ڕەسەنەکە لە 1 October 2017 ئەرشیڤ کراوە. لە 21 November 2017 ھێنراوە.
{{cite news}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
،|date=
، و|archive-date=
(یارمەتی) - ^ «Child labour in India» (PDF). International Labour Organization. لە ڕەسەنەکە (PDF) لە 1 December 2017 ئەرشیڤ کراوە. لە 21 November 2017 ھێنراوە.
{{cite web}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
و|archive-date=
(یارمەتی) - ^ Pal & Ghosh 2007.
- ^ «India improves its ranking on corruption index». The Hindu. 27 January 2016. لە 20 August 2018 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە 21 November 2017 ھێنراوە.
{{cite web}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
،|date=
، و|archive-date=
(یارمەتی) - ^ «Corruption Perceptions Index 2018» (PDF). transparency.org. Transparency International. لە 21 April 2019 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە (PDF). لە 15 July 2019 ھێنراوە.
{{cite web}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
و|archive-date=
(یارمەتی) - ^ ئ ا ب Provisional Population Totals Paper 1 of 2011 India, p. ١٦٠.
- ^ ئ ا ب Provisional Population Totals Paper 1 of 2011 India, p. ١٦٥.
- ^ Rorabacher 2010, pp. ٣٥–٣٩.
- ^ Dev & Rao 2009, p. ٣٢٩.
- ^ Garg 2005.
- ^ Dyson & Visaria 2005, pp. 115–129.
- ^ Ratna 2007, pp. ٢٧١–٢٧٢.
- ^ ئ ا Chandramouli 2011.
- ^ ئ ا Provisional Population Totals Paper 1 of 2011 India, p. ١٦٣.
- ^ Dharwadker 2010, pp. ١٦٨–١٩٤, ١٨٦.
- ^ Ottenheimer 2008, p. 303.
- ^ Mallikarjun ٢٠٠٤.
- ^ «C −1 Population by religious community – 2011». Office of the Registrar General & Census Commissioner. لە ڕەسەنەکە لە 25 August 2015 ئەرشیڤ کراوە. لە 25 August 2015 ھێنراوە.
{{cite web}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
و|archive-date=
(یارمەتی) - ^ «Global Muslim population estimated at 1.57 billion». The Hindu. 8 October 2009. لە ڕەسەنەکە لە 1 June 2013 ئەرشیڤ کراوە.
{{cite news}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|date=
و|archive-date=
(یارمەتی) - ^ «India Chapter Summary 2012» (PDF). United States Commission on International Religious Freedom. لە ڕەسەنەکە (PDF) لە 7 April 2014 ئەرشیڤ کراوە.
{{cite web}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|archive-date=
(یارمەتی) - ^ بەختیاری، سەعی. جوگرافیا. تاران: ڕێکخراوی جوگرافیاییو کارتۆگرافی گیتاناسی. ISBN 978-964-342-431-2.
{{cite book}}
: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: خاڵبەندیی زیادە (بەستەر) - ^ Kuiper 2010, p. ١٥.
- ^ ئ ا Heehs 2002, pp. ٢–٥.
- ^ Deutsch 1969, pp. ٣, ٧٨.
- ^ Nakamura 1999.
- ^ Massey & Massey 1998.
- ^ Encyclopædia Britannica b.
- ^ Lal 2004, pp. ٢٣, ٣٠, ٢٣٥.
- ^ Karanth 2002, p. ٢٦.
- ^ «The Sunday Tribune – Spectrum». www.tribuneindia.com. لە ڕەسەنەکە لە 10 October 2017 ئەرشیڤ کراوە. لە 4 October 2017 ھێنراوە.
{{cite web}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
و|archive-date=
(یارمەتی) - ^ Dissanayake & Gokulsing 2004.
- ^ Rajadhyaksha & Willemen 1999, p. ٦٥٢.
- ^ «The Digital March Media & Entertainment in South India» (PDF). Deloitte. لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ١٤ی کانوونی دووەمی ٢٠١٦ ئەرشیڤ کراوە. لە 21 April 2014 ھێنراوە.
{{cite web}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
(یارمەتی) - ^ Sunetra Sen Narayan, Globalization and Television: A Study of the Indian Experience, 1990–2010 (Oxford University Press, 2015); 307 pages
- ^ Kaminsky & Long 2011, pp. ٦٨٤–٦٩٢.
- ^ Mehta 2008, pp. ١–١٠.
- ^ Media Research Users Council 2012.
- ^ Kuiper 2010, pp. ٢٩٦–٣٢٩.
- ^ Lang & Moleski 2010, pp. ١٥١–١٥٢.
- ^ United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organisation.
- ^ Hoiberg & Ramchandani 2000.
- ^ Johnson 2008.
- ^ MacDonell 2004, pp. 1–40.
- ^ Kālidāsa & Johnson 2001.
- ^ Zvelebil 1997, p. 12.
- ^ Hart 1975.
- ^ Encyclopædia Britannica 2008.
- ^ Ramanujan 1985, pp. ix–x.
- ^ Das 2005.
- ^ Datta 2006.
- ^ Dias (1 January 1996). Steward, The. Orient Blackswan. p. 215. ISBN 978-81-250-0325-0. لە 28 May 2013 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە 29 June 2012 ھێنراوە.
{{cite book}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
،|date=
، و|archive-date=
(یارمەتی) - ^ Gesteland، Richard R. (23 February 2010). India: Cross-cultural Business Behavior: for Business People, Expatriates and Scholars. Copenhagen Business School Press DK. p. 176. ISBN 978-87-630-0222-6. لە 28 May 2013 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە 29 June 2012 ھێنراوە.
{{cite book}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
،|date=
، و|archive-date=
(یارمەتی) - ^ D Balasubramanian (16 October 2008). «Potato: historically important vegetable». The Hindu. Chennai, India. لە 12 July 2012 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە 26 June 2012 ھێنراوە.
{{cite news}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
،|date=
، و|archive-date=
(یارمەتی) ٢٠ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٨ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. - ^ Cornillez، Louise Marie M. (Spring 1999). «The History of the Spice Trade in India». english.emory.edu. لە 3 October 2012 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە 30 August 2016 ھێنراوە.
{{cite web}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
و|archive-date=
(یارمەتی) - ^ ئ ا ب Sen، Colleen Taylor (2014)، Feasts and Fasts: A History of Food in India، Reaktion Books، pp. 164–165، ISBN 978-1-78023-391-8، لە ڕەسەنەکە لە ١٩ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە، لە ٢٥ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١ ھێنراوە
- ^ ئ ا Roger، Delphine (2000)، «The Middle East and South Asia (in Chapter: History and Culture of Food and Drink in Asia)»، لە Kiple, Kenneth F. (ed.)، The Cambridge World History of Food، Vol. 2، Cambridge and New York: Cambridge University Press، pp. 1140–1150، ISBN 978-0-521-40215-6، لە ڕەسەنەکە لە ٢٢ی تەممووزی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە، لە ٢٥ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١ ھێنراوە
- ^ ئ ا ب Davidson، Alan (2014)، The Oxford Companion to Food، Oxford University Press، p. 409، ISBN 978-0-19-967733-7، لە ڕەسەنەکە لە ١٣ی ئازاری ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە، لە ٢٨ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١ ھێنراوە
- ^ ئ ا Davidson، Alan (2014)، The Oxford Companion to Food، Oxford University Press، p. 410، ISBN 978-0-19-967733-7، لە ڕەسەنەکە لە ١ی ئابی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە، لە ٢٨ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١ ھێنراوە
- ^ Sahakian، Marlyne (2016)، Food Consumption in the City: Practices and patterns in urban Asia and the Pacific، Taylor & Francis، p. 50، ISBN 978-1-317-31050-1، لە ڕەسەنەکە لە ٢٥ی شوباتی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە، لە ٢٨ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١ ھێنراوە
- ^ OECD (2018)، OECD-FAO Agricultural Outlook 2018–2027، OECD Publishing، p. 21، ISBN 978-92-64-06203-0، لە ڕەسەنەکە لە ١٥ی ئازاری ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە، لە ٢٨ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١ ھێنراوە
- ^ Sengupta، Jayanta (2014)، «India»، لە Freedman, Paul (ed.)، Food in Time and Place: The American Historical Association Companion to Food History، University of California Press، p. 74، ISBN 978-0-520-27745-8، لە ڕەسەنەکە لە ٢٠ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە، لە ١٣ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە
- ^ ئ ا Collingham، Elizabeth M. (2007)، Curry: A Tale of Cooks and Conquerors، Oxford University Press، p. 25، ISBN 978-0-19-532001-5، لە ڕەسەنەکە لە ٢٧ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە، لە ١٣ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە
- ^ Nandy، Ashis (2004)، «The Changing Popular Culture of Indian Food: Preliminary Notes»، South Asia Research، Vol. 24, no. 1، pp. 9–19، CiteSeerX 10.1.1.830.7136، doi:10.1177/0262728004042760، ISSN 0262-7280، S2CID 143223986
- ^ "Spiritual Terrorism: Spiritual Abuse from the Womb to the Tomb", p. 391, by Boyd C. Purcell
- ^ Makar 2007.
- ^ Medora 2003.
- ^ Biswas، Soutik (29 September 2016). «What divorce and separation tell us about modern India». BBC News. لە ڕەسەنەکە لە ٢١ی ئازاری ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٧ی حوزەیرانی ٢٠٢١ ھێنراوە.
{{cite news}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|date=
(یارمەتی) - ^ Cullen-Dupont 2009, p. ٩٦.
- ^ Kapoor، Mudit (10 February 2014). «India's missing women». The Hindu. لە ڕەسەنەکە لە ٩ی ئازاری ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. لە 17 November 2019 ھێنراوە.
{{cite news}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
و|date=
(یارمەتی) Quote: "In the last 50 years of Indian democracy, the absolute number of missing women has increased fourfold from 15 million to 68 million. This is not merely a reflection of the growth in the overall population, but, rather, of the fact that this dangerous trend has worsened with time. As a percentage of the female electorate, missing women have gone up significantly — from 13 per cent to approximately 20 per cent - ^ The Associated Press (30 January 2018). «More than 63 million women 'missing' in India, statistics show». The Guardian. لە ڕەسەنەکە لە ٩ی ئازاری ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. لە November 17, 2019 ھێنراوە.
{{cite web}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
و|date=
(یارمەتی) Quote: "More than 63 million women are “missing” statistically across India, and more than 21 million girls are unwanted by their families, government officials say. The skewed ratio of men to women is largely the result of sex-selective abortions, and better nutrition and medical care for boys, according to the government’s annual economic survey, which was released on Monday. In addition, the survey found that “families where a son is born are more likely to stop having children than families where a girl is born”. - ^ Trivedi، Ira. «A Generation of Girls Is Missing in India – Sex-selective abortion fuels a cycle of patriarchy and abuse». Foregin Policy. لە ڕەسەنەکە لە ٩ی ئازاری ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. لە 17 November 2019 ھێنراوە.
{{cite web}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
(یارمەتی) Quote: "Although it has been illegal nationwide for doctors to disclose the sex of a fetus since the 1994 Pre-Conception and Pre-Natal Diagnostic Techniques Act, the ease of ordering cheap and portable ultrasound machines, especially online, has kept the practice of sex-selective abortions alive." - ^ «Woman killed over dowry 'every hour' in India». telegraph. 2 September 2013. لە ڕەسەنەکە لە 23 March 2014 ئەرشیڤ کراوە. لە 10 February 2014 ھێنراوە.
{{cite news}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
،|date=
، و|archive-date=
(یارمەتی) - ^ Ignatius Pereira (7 August 2013). «Rising number of dowry deaths in India:NCRB». The Hindu. لە ڕەسەنەکە لە 7 February 2014 ئەرشیڤ کراوە. لە 10 February 2014 ھێنراوە.
{{cite news}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
،|date=
، و|archive-date=
(یارمەتی) - ^ «Indian Festivals»، sscnet.ucla.edu، لە ڕەسەنەکە لە 14 July 2016 ئەرشیڤ کراوە، لە 14 May 2016 ھێنراوە
{{citation}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
و|archive-date=
(یارمەتی) - ^ «Popular India Festivals»، festivals.indobase.com، لە ڕەسەنەکە لە 28 July 2011 ئەرشیڤ کراوە، لە 23 December 2007 ھێنراوە
{{citation}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
و|archive-date=
(یارمەتی) - ^ Rajni Pathania, "Literacy in India: Progress and Inequality." Bangladesh e-Journal of Sociology 17.1 (2020) online ١٢ی تەممووزی ٢٠٢٠ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە..
- ^ Dandapani Natarajan, "Extracts from the All India Census Reports on Literacy." (2016) page 11 online ١٨ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
- ^ Latika Chaudhary, "Determinants of primary schooling in British India." Journal of Economic History (2009): 269–302 online ٢٣ی تەممووزی ٢٠٢١ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە..
- ^ «Study in India». www.studyinindia.gov.in. لە ڕەسەنەکە لە ٢٧ی حوزەیرانی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٧ی حوزەیرانی ٢٠٢١ ھێنراوە.
- ^ HRD to increase nearly 25 pc seats in varsities to implement 10 pc quota for poor in gen category ١٦ی نیسانی ٢٠١٩ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە., Economic Times, 16 January 2019.
- ^ «School Education». dashboard.seshagun.gov.in. لە ڕەسەنەکە لە ١٣ی حوزەیرانی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٧ی حوزەیرانی ٢٠٢١ ھێنراوە. ١٣ی حوزەیرانی ٢٠٢١ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
- ^ India achieves 27% decline in poverty, Press Trust of India via Sify.com, 12 September 2008
- ^ N Jayapalan History Of Education In India (2005) excerpt ١٠ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٠ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە..
- ^ ئ ا ب پ Tarlo 1996, p. 26
- ^ ئ ا Tarlo 1996, pp. 26–28
- ^ ئ ا ب پ ت ج Alkazi، Roshen (2002)، «Evolution of Indian Costume as a result of the links between Central Asia and India in ancient and medieval times»، لە Rahman, Abdur (ed.)، India's Interaction with China, Central and West Asia، Oxford University Press، pp. 464–484، ISBN 978-0-19-565789-0، لە ڕەسەنەکە لە ٢٩ی حوزەیرانی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە، لە ٢١ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە
- ^ Dwyer، Rachel (2014)، Bollywood's India: Hindi Cinema as a Guide to Contemporary India، Reaktion Books، pp. 244–245، ISBN 978-1-78023-304-8، لە ڕەسەنەکە لە ١٢ی حوزەیرانی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە، لە ٢٢ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە
- ^ Shores، Lori (15 February 2007)، Teens in India، Compass Point Books، p. 78، ISBN 978-0-7565-2063-2، لە 17 June 2012 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە، لە 24 July 2011 ھێنراوە
{{citation}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
،|date=
، و|archive-date=
(یارمەتی) - ^ «Top 10 most watched sports leagues in the world». www.sportskeeda.com (بە ئینگلیزی). 11 January 2016. لە 7 April 2019 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە 14 May 2019 ھێنراوە.
{{cite web}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
،|date=
، و|archive-date=
(یارمەتی) - ^ Srinivasan، Radhika (2001)، India، Times Books International، p. 109، ISBN 978-981-232-184-8، لە ڕەسەنەکە لە ٢٣ی تەممووزی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە، لە ٢٦ی حوزەیرانی ٢٠٢١ ھێنراوە Quote: "Girls in India usually play jump rope, or hopscotch, and five stones, tossing the stones up in the air and catching them in many different ways … the coconut-plucking contests, groundnut-eating races, … of rural India."
- ^ Rediff 2008 b.
- ^ Wolpert 2003, p. ٢.
- ^ Binmore 2007, p. ٩٨.
- ^ The Wall Street Journal 2009.
- ^ British Broadcasting Corporation 2010 b.
- ^ The Times of India 2010.
- ^ British Broadcasting Corporation 2010 a.
- ^ Mint 2010.
- ^ Xavier 2010.
- ^ Majumdar & Bandyopadhyay 2006, pp. ١–٥.
ژێدەرە سەرەکییەکان
[دەستکاری]پێشەکی
- «India»، The World Factbook، Central Intelligence Agency، لە 23 August 2017 ھێنراوە
{{citation}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
(یارمەتی) - «Country Profile: India» (PDF)، Library of Congress Country Studies (5th ed.)، Library of Congress Federal Research Division، December 2004، لە 30 September 2011 ھێنراوە
{{citation}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
(یارمەتی) - Heitzman، J. (August 1996)، India: A Country Study، Area Handbook Series، Washington, D.C.: Library of Congress، ISBN 978-0-8444-0833-0
- India، International Monetary Fund، لە 14 October 2011 ھێنراوە
{{citation}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
(یارمەتی) - Provisional Population Totals Paper 1 of 2011 India، Office of the Registrar General and Census Commissioner
{{citation}}
: پارامەتری نەناسراوی|laysummary=
چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی) - Robinson, Francis, ed. The Cambridge Encyclopedia of India, Pakistan, Bangladesh, Sri Lanka, Nepal, Bhutan and the Maldives (1989)
- «Constituent Assembly of India – Volume XII»، Constituent Assembly of India: Debates، National Informatics Centre, Government of India، 24 January 1950، لە ڕەسەنەکە لە 21 July 2011 ئەرشیڤ کراوە، لە 17 July 2011 ھێنراوە
{{citation}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
،|date=
، و|archive-date=
(یارمەتی)
وشەڕەتناسی
- «Hindustan»، Encyclopædia Britannica، لە 17 July 2011 ھێنراوە
{{citation}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
(یارمەتی) - Constitution of India (PDF)، Ministry of Law and Justice، 29 July 2008، لە ڕەسەنەکە (PDF) لە 9 September 2014 ئەرشیڤ کراوە، لە 3 March 2012 ھێنراوە،
Article 1(1): "India, that is Bharat, shall be a Union of States."
{{citation}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
،|date=
، و|archive-date=
(یارمەتی)
مێژوو
- Asher، C. B. (2008)، India Before Europe (1st ed.)، Cambridge University Press، ISBN 978-0-521-51750-8
- Bose، S. (2011)، Modern South Asia: History, Culture, Political Economy (3rd ed.)، Routledge، ISBN 978-0-415-77942-5
- Brown، J. M. (1994)، Modern India: The Origins of an Asian Democracy، The Short Oxford History of the Modern World (2nd ed.)، Oxford University Press، ISBN 978-0-19-873113-9
- Coningham، Robin (2015)، The Archaeology of South Asia: From the Indus to Asoka, c. 6500 BCE – 200 CE، Cambridge University Press، ISBN 978-0-521-84697-4
- Copland، I. (2001)، India 1885–1947: The Unmaking of an Empire (1st ed.)، Longman، ISBN 978-0-582-38173-5
- Kulke، H. (2004)، A History of India، 4th، Routledge، ISBN 978-0-415-32920-0
- Ludden، D. (2002)، India and South Asia: A Short History، One World، ISBN 978-1-85168-237-9
- Metcalf، B. (2006)، A Concise History of Modern India (2nd ed.)، Cambridge University Press، ISBN 978-0-521-68225-1
- Peers، D. M. (2006)، India under Colonial Rule 1700–1885 (1st ed.)، Pearson Longman، ISBN 978-0-582-31738-3
- Petraglia، Michael D. (2007)، «Human evolution and culture change in the Indian subcontinent»، لە Michael Petraglia (ed.)، The Evolution and History of Human Populations in South Asia: Inter-disciplinary Studies in Archaeology, Biological Anthropology, Linguistics and Genetics، Springer Publishing، ISBN 978-1-4020-5562-1
- Possehl، G. (2003)، The Indus Civilization: A Contemporary Perspective، Rowman Altamira، ISBN 978-0-7591-0172-2
- Robb، P. (2001)، A History of India، London: Palgrave، ISBN 978-0-333-69129-8
- Sarkar، S. (1983)، Modern India: 1885–1947، Delhi: Macmillan India، ISBN 978-0-333-90425-1
- Singh، U. (2009)، A History of Ancient and Medieval India: From the Stone Age to the 12th Century، Delhi: Longman، ISBN 978-81-317-1677-9
- Sripati، V. (1998)، «Toward Fifty Years of Constitutionalism and Fundamental Rights in India: Looking Back to See Ahead (1950–2000)»، American University International Law Review، Vol. 14, no. 2، pp. 413–496
- Stein، B. (1998)، A History of India (1st ed.)، Oxford: Wiley-Blackwell، ISBN 978-0-631-20546-3
- Stein، B. (2010)، Arnold، D. (ed.)، A History of India (2nd ed.)، Oxford: Wiley-Blackwell، ISBN 978-1-4051-9509-6
- «Briefing Rooms: India»، Economic Research Service، United States Department of Agriculture، 2009، لە ڕەسەنەکە لە 20 May 2011 ئەرشیڤ کراوە
{{citation}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|archive-date=
(یارمەتی) ٢٠ی ئایاری ٢٠١١ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. - Witzel، Michael (2003)، «Vedas and Upanișads»، لە Gavin D. Flood (ed.)، The Blackwell companion to Hinduism، John Wiley & Sons، ISBN 978-0-631-21535-6، لە 15 March 2012 ھێنراوە
{{citation}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
(یارمەتی) - Wolpert، S. (2003)، A New History of India (7th ed.)، Oxford University Press، ISBN 978-0-19-516678-1
جوگرافیا
- Ali، J. R. (2005)، «Greater India»، Earth-Science Reviews، Vol. 72, no. 3–4، pp. 170–173، Bibcode:2005ESRv...72..169A، doi:10.1016/j.earscirev.2005.07.005
- Chang، J. H. (1967)، «The Indian Summer Monsoon»، Geographical Review، Vol. 57, no. 3، American Geographical Society, Wiley، pp. 373–396، doi:10.2307/212640، JSTOR 212640
- Forest (Conservation) Act, 1980 with Amendments Made in 1988 (PDF)، Department of Environment and Forests, Government of the Andaman and Nicobar Islands، 1988، لە ڕەسەنەکە (PDF) لە 21 July 2011 ئەرشیڤ کراوە، لە 25 July 2011 ھێنراوە
{{citation}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
و|archive-date=
(یارمەتی) ٢١ی تەممووزی ٢٠١١ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. - Dikshit، K. R.، «India: Land»، Encyclopædia Britannica، pp. 1–29
- Duff، D. (1993)، Holmes Principles of Physical Geology (4th ed.)، Routledge، ISBN 978-0-7487-4381-0
- Kumar، V. S. (2006)، «Coastal processes along the Indian coastline» (PDF)، Current Science، Vol. 91, no. 4، pp. 530–536، لە ڕەسەنەکە (PDF) لە 8 September 2009 ئەرشیڤ کراوە
{{citation}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|archive-date=
(یارمەتی) - India Yearbook 2007، New Delhi: Publications Division, Ministry of Information and Broadcasting, Government of India، 2007، ISBN 978-81-230-1423-4
- Posey، C. A. (1 November 1994)، The Living Earth Book of Wind and Weather، Reader's Digest، ISBN 978-0-89577-625-9
{{citation}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|date=
(یارمەتی) - Prakash، B. (2000)، «Holocene Tectonic Movements and Stress Field in the Western Gangetic Plains» (PDF)، Current Science، Vol. 79, no. 4، pp. 438–449
ھەمەجۆری زیندەیی
- Animal Discoveries 2011: New Species and New Records (PDF)، Zoological Survey of India، 2012، لە ڕەسەنەکە (PDF) لە 16 January 2013 ئەرشیڤ کراوە، لە 20 July 2012 ھێنراوە
{{citation}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
و|archive-date=
(یارمەتی) - Basak، R. K. (1983)، Botanical Survey of India: Account of Its Establishment, Development, and Activities، India. Department of Environment، لە 20 July 2011 ھێنراوە
{{citation}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
(یارمەتی) - Crame، J. A. (1 August 2002)، Palaeobiogeography and Biodiversity Change: The Ordovician and Mesozoic–Cenozoic Radiations، Geological Society Special Publication، Geological Society of London، ISBN 978-1-86239-106-2، لە 8 December 2011 ھێنراوە
{{citation}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
و|date=
(یارمەتی) - Karanth، K. P. (2006)، «Out-of-India Gondwanan Origin of Some Tropical Asian Biota» (PDF)، Current Science، Vol. 90, no. 6، pp. 789–792، لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ١١ی نیسانی ٢٠١٩ ئەرشیڤ کراوە، لە 18 May 2011 ھێنراوە
{{citation}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
(یارمەتی) ١١ی نیسانی ٢٠١٩ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. - Mace، G. M. (March 1994)، «1994 IUCN Red List of Threatened Animals»، World Conservation Monitoring Centre، International Union for Conservation of Nature، ISBN 978-2-8317-0194-3
- «Biosphere Reserves of India»، C. P. R. Environment Education Centre، Ministry of Environment and Forests, Government of India، لە ڕەسەنەکە لە 21 August 2011 ئەرشیڤ کراوە، لە 17 July 2011 ھێنراوە
{{citation}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
و|archive-date=
(یارمەتی) ٢٥ی تەممووزی ٢٠١١ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. - Indian Wildlife (Protection) Act, 1972، Ministry of Environment and Forests, Government of India، 9 September 1972، لە 25 July 2011 ھێنراوە
{{citation}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
و|date=
(یارمەتی) - Puri، S. K.، «Biodiversity Profile of India»، ces.iisc.ernet.in، لە ڕەسەنەکە لە 21 November 2011 ئەرشیڤ کراوە، لە 20 June 2007 ھێنراوە
{{citation}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
و|archive-date=
(یارمەتی) - The List of Wetlands of International Importance (PDF)، The Secretariat of the Convention on Wetlands، 4 June 2007، p. 18، لە ڕەسەنەکە (PDF) لە 21 June 2007 ئەرشیڤ کراوە، لە 20 June 2007 ھێنراوە
{{citation}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
،|date=
، و|archive-date=
(یارمەتی) - Tritsch، M. F. (2001)، Wildlife of India، London: HarperCollins، ISBN 978-0-00-711062-9
سیاسەت
- Banerjee، Sumanta (22 July 2005). «Civilising the BJP». Economic & Political Weekly. 40 (29): 3116–3119. JSTOR 4416896.
{{cite journal}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|date=
(یارمەتی) - Bhambhri، C. P. (1992)، Politics in India, 1991–1992، Shipra، ISBN 978-81-85402-17-8، لە 20 July 2011 ھێنراوە
{{citation}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
(یارمەتی) - Burnell، P. J. (1999)، The Resilience of Democracy: Persistent Practice, Durable Idea (1st ed.)، Taylor & Francis، ISBN 978-0-7146-8026-2، لە 20 July 2011 ھێنراوە
{{citation}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
(یارمەتی) - India، Press Trust of (16 May 2009)، «Second UPA Win, A Crowning Glory for Sonia's Ascendancy»، Business Standard India، لە 13 June 2009 ھێنراوە
{{citation}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
و|date=
(یارمەتی) - Chander، N. J. (2004)، Coalition Politics: The Indian Experience، Concept Publishing Company، ISBN 978-81-8069-092-1، لە 20 July 2011 ھێنراوە
{{citation}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
(یارمەتی) - Dunleavy، P. (2007)، The Effective Space of Party Competition (PDF)، London School of Economics and Political Science، لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ٢٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٧ ئەرشیڤ کراوە، لە 27 September 2011 ھێنراوە
{{citation}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
(یارمەتی) ٢٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٧ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. - Dutt، S. (1998)، «Identities and the Indian State: An Overview»، Third World Quarterly، Vol. 19, no. 3، pp. 411–434، doi:10.1080/01436599814325
- Echeverri-Gent، J. (January 2002)، «Politics in India's Decentred Polity»، لە Ayres، A. (ed.)، Quickening the Pace of Change، India Briefing، London: M. E. Sharpe، pp. 19–53، ISBN 978-0-7656-0812-3
- «Current Recognised Parties» (PDF)، Election Commission of India، 14 March 2009، لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ٢٠ی ئابی ٢٠١٨ ئەرشیڤ کراوە، لە 5 July 2010 ھێنراوە
{{citation}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
و|date=
(یارمەتی) - Gledhill، A. (1970)، The Republic of India: The Development of its Laws and Constitution، Greenwood، ISBN 978-0-8371-2813-9، لە 21 July 2011 ھێنراوە
{{citation}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
(یارمەتی) - Halarnkar، Samar (13 June 2012). «Narendra Modi makes his move». BBC News.
The right-wing Hindu nationalist Bharatiya Janata Party (BJP), India's primary opposition party
{{cite news}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|date=
(یارمەتی) - Malik، Yogendra K. (April 1992). «Bharatiya Janata Party: An Alternative to the Congress (I)?». Asian Survey. 32 (4): 318–336. doi:10.2307/2645149. JSTOR 2645149.
- Mathew، K. M. (2003)، Manorama Yearbook، Malayala Manorama، ISBN 978-81-900461-8-3، لە 21 July 2011 ھێنراوە
{{citation}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
(یارمەتی) - «National Symbols»، Know India، National Informatics Centre, Government of India، لە 18 April 2021 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە، لە 18 April 2021 ھێنراوە
{{citation}}
: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=
و|archive-date=
(یارمەتی) - Neuborne، B. (2003)، «The Supreme Court of India»، International Journal of Constitutional Law، Vol. 1, no. 3، pp. 476–510، doi:10.1093/icon/1.3.476
- Pylee، M. V. (2003)، «The Longest Constitutional Document»، Constitutional Government in India (2nd ed.)، S. Chand، ISBN 978-81-219-2203-6