ئادەم
ئادەم (بەعیبری: אָדָם، بەعەرەبی: آدم) کەسایەتییەکە لەنێو بەسەرهاتەکانی درووستبوون، قورئان و کتێبی ئیقاندا ناوی هەیە. بەپێی ئەفسانەی ئەفراندنی ئایینە ئیبراهیمییەکان، ئادەم یەکەمین مرۆڤە.
پێرست
ئادەم لە قورئاندا[دەستکاری]
بەپێی قورئان و باوەڕی موسوڵمانان بێت، سه‌ره‌تا خودا به فریشته‌كانی ڕاگه‌یاند كه‌وا ئاده‌م و نه‌وه‌كانی له‌سه‌ر زه‌ویدا بهدی ده‌هێنێ و به‌ده‌سه‌ڵات و به‌تواناش ئه‌بن؛ هه‌روه‌ها كۆشش ئه‌كه‌ن و له خێروبێری ناو زه‌وی ده‌رئه‌هێنن و به هه‌موو شوێنێكی زه‌ویدا بڵاو ده‌بنه‌وه. خودا فریشته‌كانی بۆ خوداپه‌رستی له‌پێش ئاده‌م بهدی هێناوه و له گووناه و تاوان و سه‌رپێچی پاراستوونی. هه‌روه‌ها به‌خشش و خۆشه‌ویستیی زۆری پێ به‌خشیون، پشتیوانی و ڕێنمونیشی بۆ فه‌رمانبه‌رىكردنی خۆی كردوون. به‌ڵام له‌به‌ر ئه‌وه‌ی خودا ئاده‌م و نه‌وه‌كانی له هه‌ڵه و گوناهه نه‌پاراستووه، بۆیه فریشته‌كان ترسان له‌وه‌ی وه‌ك چۆن خۆیان ئاسمانیان به خواپه‌رستی و به‌زه‌یی و خاوێنی ئاوادان كردۆته‌وه، نه‌وه‌كانی ئاده‌م سه‌رپێچی و كه‌موكورتی بكه‌ن و نه‌توانن وه‌ك فریشته‌كان سه‌رزه‌وی به خوداپه‌رستی ئاوه‌دان بكه‌نه‌وه. دیسان بەپێی باوەڕی ئیسلام، فریشته‌كان وایان ئه‌زانی خۆیان له نه‌وه‌ی ئاده‌م باشترن، بۆیه له لای خودا پاكانه‌ی خۆیان كرد و به خودایان گووت: "چۆن كه‌سی تر دروست ئه‌كه‌ى له‌كاتێكدا ئێمه به‌دڵسۆزییه‌وه پاكی و بێگه‌ردیت بۆ دائه‌نێین و سوپاست ئه‌كه‌ین و ناوت به‌پیرۆز ڕائه‌گرین، كه‌چی ئه‌وانه‌ی سه‌ر زه‌وی به‌تاوانكردن سه‌رزه‌وی خراپ ئه‌كه‌ن و به‌هۆی سوود و قازانجی دنیاوه جیاوازی ئه‌كه‌وێته نێوانیان و ئه‌وكاته‌ش خوێنی زۆر ده‌ڕێژن و گیانی پاك و بێتاوان ئه‌كوژن؟!"
پله‌وپایه‌ی ئاده‌م[دەستکاری]
لەقورئاندا، باوەڕ وەهایە کە خودا وه‌ڵامی فریشته‌كانی دایه‌وه‌و دڵ ئارامی كردنه‌وه‌و فریشته‌كانی تێگه‌یاند؛ كه خودا ڕێزێكی زۆری له نه‌وه‌ی ئاده‌م گرتووه و به‌ده‌ستی خۆی ئاده‌می دروست كردووه‌و له گیانی خۆی گیانی پێداكردووه. ڕاسته‌وخۆش ئاده‌می فێری ناوه‌كان و زانیارییه پێویستییه‌كان كردووه به‌جۆرێك هه‌تا ئاماده‌ییان هه‌بێ له ڕاستییه‌كان و سوننه‌ته‌كانی خودا و له یاساكانی ناو گه‌ردوون تێبگه‌ن، به‌مه‌ش ئه‌توانن له‌سه‌ر زه‌وی ده‌سه‌ڵات په‌یدابكه‌ن و زه‌وی نۆژه‌ن و ئاوه‌دان بكه‌نه‌وه. الله، یاخود خودای ئیسلام ویستی وابوو پیشانی فریشته‌كانی بدات كه ئه‌و دروستكراوه‌ی ئه‌وان له پله‌و پایه‌یان كه‌مده‌كرده‌وه له‌وان زاناتره‌و زانیاری له‌وان فراوانتره. خودا داوای لێكردن ناوی چه‌ند شتێكی دیاریكراوی بۆ بهێنن به‌ڵام فریشتەكان ناوی ئه‌و شتانه‌یان نه‌زانی و بۆیان ده‌ركه‌وت خودا خاوه‌نی داناییه و هه‌رچی ئه‌و ویستی نه‌كردبێ ئه‌وان نایزانن، بۆیه یه‌كسه‌ر وتیان: "ئێمه پاكو بێگه‌ردی بۆ خودا دائه‌نێین و سه‌رپێچی ویستی خودا له هیچ شتێكدا ناكه‌ین." پاشان خودا فه‌رمانی به ئاده‌م كرد ئه‌ویش ناویی شته‌كانی هێنا، هه‌تا فریشته‌كان پله‌و پایه‌ی ئاده‌م بزانن و له‌سه‌ر ده‌ستی ئاده‌م فێری ناوه‌كان ببن.
ڕێزگرتنی ئاده‌م[دەستکاری]
قورئان باس لەوە دەکات كه خودا ئاده‌می له قوڕێكی ره‌ش له باشترین شێوه‌دا دروست كرد و له گیانی خۆی فوی پیاداكرد و كردییه مرۆڤێكی رێكوپێك، پاشان خودا فه‌رمانی به فریشته‌كان كرد سوجده‌ی ڕێز بۆ ئاده‌م ببه‌ن، به‌م شێوه‌یه خودا ڕێزی زۆری له ئاده‌م و نه‌وه‌ی ئاده‌م گرت. قورئان بەم جۆرە باس لە ڕێزی خودا بۆ ئادەم دەکات:
- له باشترین شێوه‌دا ئاده‌میزادی دروستكرد.
- له گیانی خۆی فوی پیادا كرد.
- فه‌رمانی به فریشته‌كان كردووه سوجده‌ی بۆ به‌رن.
- زه‌ویشی بۆ فه‌راهه‌م كردن و به ده‌سه‌ڵاتی كردوون، تاوه‌كو ئاوه‌دانی بكه‌نه‌وه‌و به‌خششه‌كانی خودا له خواپه‌رستیدا به‌كاربهێنن.
له‌به‌رئه‌وه ئه‌بێ نه‌وه‌ی ئاده‌م زۆر سوپاسی ئه‌م نیعمه‌تانه بكات، ئه‌ویش به به‌جێهێنانی مافی خودا و به‌ندایه‌تی بۆ كردنی.
سوجده‌ی فریشته‌كان بۆ ئاده‌م و سه‌رپێچیكردنی ئیبلیس[دەستکاری]
قورئان باس لە وەدەکات کە له‌به‌رئه‌وه‌ی فریشته‌كان خۆیان به كه‌م گرت و خۆیان به گه‌وره نه‌زانی؛ سه‌ركه‌وتنیان له تاقیكردنه‌وه‌كه‌ی خودا‌دا به‌ده‌ست هێناو سوجده‌ی ڕێزیان بۆ ئاده‌م بردو به گه‌وره‌و به‌ڕێزیان دانا. به‌ڵام ئیبلیس خۆی به گه‌وره‌زانی و سه‌رپێچی فه‌رمانی خودای كرد و بوو به یه‌كێك له بێ بڕوایان. كاتێكیش خودا ده‌رباره‌ی هۆی سوجده نه‌بردنی پرسیاری له ئیبلیس كرد، ئیبلیس وتی: "به‌ڕه‌گه‌ز من له ئاده‌م باشترم، منت له ئاگر دروستكردووه به‌ڵام ئاده‌مت له قوڕ دروست كردووه، ئاگریش له قوڕ پاكترو گه‌وره‌تره." به‌و شێوه‌یه ئیبلیس وای گومان برد كه كه‌س له‌و به تواناتر نییه و وتی: "من له ئاده‌م باشترم"، لەباوەڕی ئیسلامیشدا ئەمە به ئاشكرا سه‌رپێچیکردنی خودا‌یە و لەخۆبایبوونە.
ده‌ركردنی ئیبلیس له به‌هه‌شت[دەستکاری]
قورئان دەگێڕێتەوە کە دوای ئه‌وه‌ی ئیبلیس خۆی له‌وه به گه‌وره‌تر زانی كه فه‌رمانی خودا جێبه‌جێ بكات و تانه‌و ته‌شه‌ری له دادگه‌ری و زانستی خودا دا، خوداش پاداشتی سه‌رپێچی كردنه‌كه‌ی دایه‌وه و له به‌زه‌یی خۆی و له به‌هه‌شتی سه‌ر زه‌وی ده‌ریكرد. ئیبلیسیش داوای له خودا كرد كه تا رۆژی دوایی بیهێڵێته‌وه و ژیانی پێ بدات، خوداش قه‌بووڵی كرد. موسوڵمانان بڕوایان وایە کە ئامانجی ئیبلیس له‌مه‌دا بریتی بوو له به‌كارهێنانی وزه‌و تواناكانی له‌سه‌ر لێشێواندن و گومڕاكردنی ئاده‌میزاد، به‌مه‌ش جه‌نگ دروست بوو له نێوان ئاده‌م و نه‌وه‌كانی له لایه‌ك و ئیبلیس و نه‌وه‌كانیشی له لایه‌كی تر. خوداش ویستی وا بوو مرۆڤه‌كان تاقی بكاته‌وه‌و ئاده‌میزاد به ویستی خۆی ڕێگای خواویستیی و به‌هه‌شت هه‌ڵبژێرێت نه‌ك به زۆری خوای خودا. به‌م شێوه‌یە موسوڵمانان وا باوەڕیانە کە دژایه‌تی نێوان ئیبلیس و ئادەم و نێوان نه‌وه‌كانیان دژایه‌تییه‌كی دێرینه. دیسان بەشێک لە باوەڕی ئیسلام و فێرکردنەکانی بەو جۆرەیە کە ئه‌بێ ئاده‌میزاد هۆشیار و وریا بێ له‌و فێڵ و شێوازانه‌ی ئیبلیس، كه له رێیانه‌وه ئه‌یه‌وێ تووشی سه‌رپێچییه‌كانی خودایان بكات.
دروستكردنی حه‌وا[دەستکاری]
وتاری سەرەکی: حەوا
له پاش ئه‌وه‌ی خودا ئیبلیسی له بەهەشت ده‌ركرد، ئاده‌م به ته‌نها مایه‌وه، بۆیه خودا ویستی وابوو هه‌ر له خۆی هاوڕێیه‌كی له‌و به‌هه‌شته‌دا بۆ دروست بكات، به‌وشێوه‌یه خودا خه‌وی له ئاده‌م خستوو له په‌راسویه‌كی ئاده‌م حه‌وای دروست كرد تا ببێته مایه‌ی ئارامی ئاده‌م و هاوڕێیه‌تی یه‌كتر بكه‌ن.
دەستکردن بەتاوان[دەستکاری]
بەپێی قورئان، خودا ئاده‌م و خێزانه‌كه‌ی له به‌هه‌شتێكی خۆش له‌سه‌ر زه‌وی دانا و هه‌موو خۆشیه‌كانی ئه‌و به‌هه‌شته‌ی بۆ حه‌ڵاڵ كردن، به مه‌به‌ستی تاقیكردنه‌وه‌شیان ته‌نها دارێك له داره‌كانی ئه‌و به‌هه‌شته‌ی لێ قه‌ده‌غه‌كردن، لێره‌وه یه‌كه‌م روبه‌ڕوبوونه‌وه‌ی نێوان ئاده‌م و ئیبلیس رویدا. ئیبلیس ئه‌وه‌ی به هه‌ل زانی و وه‌سوه‌سه‌ی خسته دڵی ئاده‌مه‌وه و وای تێگه‌یاند كه ئه‌و هاوڕێیه‌تی و ئامۆژگاری به ڕاستگۆیی ده‌كات، كاتێكیش بینیی ئاده‌م و حه‌وا پشتی تێده‌كه‌ن، زیاتر له هه‌ڵخه‌ڵه‌تاندنیان پێی داگرت، تا قایلی كردن به‌وه‌ی بۆیه خودا ناهێڵێ له به‌ری ئه‌و دره‌خته بخۆن تا نه‌بنه فریشتهو به هه‌تا هه‌تایی له‌و به‌هه‌شته‌دا نه‌مێننه‌وه، سوێندیشی بۆ خواردن كه نییه‌تی پاكه و مه‌به‌ستی ئامۆژگاری كردنیانه. به‌ڵام له‌به‌رئه‌وه‌ی ئاده‌م (سه‌ره‌ڕای گه‌وره‌یی پله‌و پایه‌ی لەلای خودا، بەپێی قورئان) ئاده‌میزاده و خودا وه‌ك فریشته له هه‌ڵه و تاوان نه‌ی پاراستووه، بۆیه ئاده‌م و حەوا له بیریان چوو كه ئیبلیس دوژمنیانه و كه‌وتنه داویه‌وه و به قسه‌یان كردو له فه‌رمانی خودا ده‌رچوون و یه‌كه‌م كه‌سی تاوانكار بوون، خوداش نیعمه‌تی خۆی لێسه‌ندنه‌وه. لەئیسلامدا باوەڕ وایە کە خودا ده‌روازه‌ی ته‌وبه و په‌شیمان بوونه‌وه‌ی بۆ كردنه‌وه، ئه‌وانیش به خێرایی ته‌وبه‌یان كرد و خوداش په‌شیمان بوونه‌وه‌یانی لێ وه‌رگرتن و له تاوانه‌كانیان خۆش بوو.
لێبوردن له ئاده‌م و ده‌رهێنانی له به‌هه‌شت[دەستکاری]
پاش ئه‌وه‌ی خودا ئاده‌می فێری چۆنیه‌تی ته‌وبه‌كردن كرد و لێی خۆش بوو، له‌و به‌هه‌شته خۆشه ده‌ریهێنان و له زه‌ویدا داینان و خستنیه تاقیكردنه‌وه‌یه‌كی تری درێژ تر، كه هه‌لی زۆری تێدایه بۆ په‌شیمانی و ته‌وبه‌كردن و لێخۆش بوون و چاكسازی. ئه‌م تاقیكردنه‌وه‌یه‌ش كه ململانێی نێوان ئیبلیس و ئاده‌میزاده له سه‌ر زه‌وی به‌رده‌وام ئه‌بێ هه‌تا ئه‌و كاته‌ی زه‌وی و هه‌رچی وا به‌سه‌ریه‌وه بۆ خودا ده‌مێنێته‌وه، هه‌روه‌ها خوداش بۆی ڕوونكرنه‌وه كه رێنموونی و هیدایه‌تیان بۆ ره‌وانه ده‌كات، هه‌ر كه‌سێكیش له نه‌وه‌ی ئاده‌م رێی هیدایه‌تی خودا بگرێ، بەپێی باوەڕی ئیسلام، و له دوای هه‌موو گوناهێك په‌له له ته‌وبه بكات، ئه‌وه به‌ختیاری دنیاو دواڕۆژ ئه‌بێ و وه‌ك ئاده‌م خودا لێی خۆش ئه‌بێ، له سزای سه‌ختی دواڕۆژیش رزگاری ئه‌بێ و ئه‌چێته به‌هه‌شتی هه‌تاهه‌تاییه‌وه.
