بزاڤی ژینگەیی
بزاڤی ژینگەیی ھەندێکجار بە بزاڤی ژینگەناسی ناودەبرێت (بە ئینگلیزی: environmental movement) بزاڤێکی کۆمەڵایەتییە کە ئامانجی پاراستنی جیھانی سروشتییە لە پراکتیزە ژینگەیییە زیانبەخشەکان بە مەبەستی دروستکردنی ژیانی بەردەوام.[١] ژینگەپارێزان داکۆکی لە بەڕێوەبردنی دادپەروەرانە و بەردەوامی سەرچاوەکان و بەڕێوەبردنی ژینگە دەکەن لە ڕێگەی گۆڕانکاری لە سیاسەتی گشتی و ڕەفتاری تاکەکەسیدا.[٢] لە دانپێدانانی مرۆڤایەتی وەک بەشداربوویەک لە (نەک دوژمنی) ئیکۆسیستەمەکاندا، بزووتنەوەکە سەنتەری لەسەر ژینگەناسی، تەندروستی، ھەروەھا مافەکانی مرۆڤە.
بزووتنەوەی ژینگەپارێزی بزووتنەوەیەکی نێودەوڵەتییە، کە کۆمەڵێک ڕێکخراوی ژینگەپارێزی نوێنەرایەتی دەکەن، لە کارگەکانەوە تا دەگاتە بنەڕەتی و لە وڵاتێکەوە بۆ وڵاتێکی تر جیاوازە. بەھۆی زۆری ئەندامێتی و بیروباوەڕی جۆراوجۆر و بەھێز و ناوبەناو سروشتی گەمژانەی، بزووتنەوەی ژینگەپارێزی ھەمیشە لە ئامانجەکانیدا یەکگرتوو نییە. لە فراوانترین ئاستیدا، بزووتنەوەکە ھاووڵاتیانی تایبەت، پیشەیی، پەرستیارانی ئایینی، سیاسەتمەداران، زانایان، ڕێکخراوە قازانج نەویستەکان، و داکۆکیکارانی تاکەکەسی وەک سیناتۆری پێشووی ویلایەتی ویسکۆنسێن گەیڵۆرد نیلسۆن و ڕەچەڵ کارسۆن لە سەدەی بیستەمدا لەخۆدەگرێت.
مێژوو
[دەستکاری]ھۆشیاری پێشوەختە
[دەستکاری]سەرچاوەی بزووتنەوەی ژینگەیی لە وەڵامی زیادبوونی ئاستی پیسبوونی دووکەڵ لە بەرگەھەوادا بوو لە سەردەمی شۆڕشی پیشەسازیدا. سەرھەڵدانی کارگەی گەورە و گەشەسەندنی بێئەندازەی ھاوکات لە بەکارھێنانی خەڵوزدا، ئاستێکی بێ وێنەی پیسبوونی ھەوای لە ناوەندە پیشەسازییەکاندا لێکەوتەوە؛ لە دوای ساڵی ١٩٠٠ قەبارەی زۆری دەردانی ماددە کیمیایییە پیشەسازییەکان زیاد بوو بۆ باری گەشەسەندنی پاشماوەی مرۆڤی چارەسەرنەکراو.[٣] لەژێر فشاری سیاسی چینی ناوەندی شارەکاندا، یەکەم یاسای ژینگەیی گەورە و مۆدێرن لە شێوەی یاسای ئەلکالی بەریتانیا ھاتە ئاراوە، کە لە ساڵی ١٨٦٣ پەسەندکرا، بۆ ڕێکخستنی پیسبوونی ھەوای زیانبەخش (ترشی ھایدرۆکلۆریکی گازی) کە بەھۆی پرۆسەی لێبلانکەوە دەرچوو، بەکاردێت بۆ بەرھەمھێنانی خۆڵەمێشی سۆدە.[٤]
گرنگیدانی سەرەتایی بە ژینگە تایبەتمەندییەکی بزووتنەوەی ڕۆمانسی بوو لە سەرەتای سەدەی نۆزدەھەمدا. شاعیر ویلیام وۆردسوۆرس گەشتێکی زۆری کردبوو لە ناوچەی دەریاچەی ئینگلتەرا و نووسیبووی کە «جۆرێکە لە موڵک و ماڵی نەتەوەیی کە ھەموو پیاوێک ماف و بەرژەوەندییەکی ھەیە کە چاوێکی ھەیە بۆ ھەستکردن و دڵێکی ھەیە بۆ چێژوەرگرتن».[٥]
بزووتنەوەی پاراستن
[دەستکاری]
بزووتنەوەی پاراستنی مۆدێرن بۆ یەکەمجار لە دارستانەکانی ھیندستان دەرکەوت، بە بەکارھێنانی پراکتیکی بنەماکانی پاراستنی زانستی. ئەو ئەخلاقی پاراستنەی کە دەستی بە پەرەسەندن کرد سێ بنەمای سەرەکی لەخۆگرتبوو: چالاکییەکانی مرۆڤ زیانیان بە ژینگە گەیاند، ئەرکێکی مەدەنی ھەبوو بۆ پاراستنی ژینگە بۆ نەوەکانی داھاتوو، و پێویستە شێوازی زانستی و ئەزموونی بەکاربھێنرێت بۆ دڵنیابوون لەوەی ئەم ئەرکە جێبەجێ دەکرێت. جەیمس ڕاناڵد مارتن لە پێشخستنی ئەم ئایدۆلۆژیایەدا دیار بوو، زۆر ڕاپۆرتی پزیشکی-تۆپۆگرافی بڵاوکردەوە کە قەبارەی ئەو زیانانەی نیشان دا کە لە ڕێگەی دارستانبڕین و وشککردنەوەی بەرفراوانەوە تووشی بوون، ھەروەھا لۆبییەکی بەرفراوانی بۆ بەدامەزراوەییکردنی چالاکییەکانی پاراستنی دارستانەکان لە ھیندستانی بەریتانیا لە ڕێگەی دامەزراندنی وەزارەتەکانی دارستانەوە کرد.[٦]
دەستەی داھاتی مەدرەس لە ساڵی ١٨٤٢ ھەوڵەکانی پاراستنی ناوخۆیی دەستپێکرد، بە سەرۆکایەتی ئەلێکساندەر گیبسۆن، ڕووەکناسێکی پیشەیی کە بە شێوەیەکی سیستماتیکی بەرنامەیەکی پاراستنی دارستانەکانی لەسەر بنەمای بنەما زانستییەکان پەسەند کرد. ئەمە یەکەم حاڵەتی بەڕێوەبردنی دارستانەکانی دەوڵەت بوو لە جیھاندا.[٧] لە کۆتاییدا حکوومەت لەژێر دەستی حاکمی گشتی لۆرد دالھۆزی یەکەم بەرنامەی ھەمیشەیی و بەرفراوانی پاراستنی دارستانەکانی لە جیھاندا لە ساڵی ١٨٥٥دا ناساند، مۆدێلێک کە زۆری نەخایاند بۆ کۆلۆنییەکانی دیکە بڵاوبووەوە، ھەروەھا ئەمریکا. لە ساڵی ١٨٦٠ وەزارەتەکە بەکارھێنانی چاندنی گۆڕاوی قەدەغە کرد.[٨] کتێبی ڕێنمایی ھیو کلیگۆرن لە ساڵی ١٨٦١ بە ناوی دارستان و باخەکانی باشووری ھیندستان بووە کارێکی یەکلاکەرەوە لەسەر ئەم بابەتە و بە شێوەیەکی بەرفراوان لەلایەن یاریدەدەرانی دارستانەکانەوە لە کیشوەری خوارەوە بەکارھێنرا.[٩][١٠]
دیتریش براندیس لە ساڵی ١٨٥٦ وەک سەرپەرشتیاری دارستانەکانی تیکی بەشی پێگو لە ڕۆژھەڵاتی بۆرما پەیوەندی بە خزمەتکردنی بەریتانیاوە کرد. لەو ماوەیەدا دارستانەکانی تیکی بۆرما لەلایەن خێڵەکییە چەکدارەکانی کارێنەوە کۆنترۆڵکرابوون. ئەو سیستەمی «تاونگیا»ی ناساند،[١١] کە تێیدا گوندنشینانی کارێن ھێزی کاریان بۆ پاککردنەوە و چاندن و گژوگیاکردنی کێڵگەکانی تیکی دابین دەکرد. ھەروەھا یاسای نوێی دارستانەکانی داڕشت و یارمەتی دامەزراندنی دامەزراوەی توێژینەوە و ڕاھێنانی دا. براندیس ھەروەھا قوتابخانەی دارستانی ئیمپریال لە شاری دێھرادون دامەزراندووە.[١٢][١٣]
پێکھێنانی کۆمەڵگەی پاراستنی ژینگە
[دەستکاری]لە کۆتایی سەدەی نۆزدەھەمدا یەکەم کۆمەڵەی پاراستنی گیانلەبەرە کێوییەکان دروستبوون. زانای ئاژەڵان ئەلفڕێد نیوتن زنجیرەیەک لێکۆڵینەوەی لەبارەی خواستراوی دامەزراندنی 'کاتی نزیک' بۆ پاراستنی ئاژەڵە ڕەسەنەکان لە نێوان ساڵانی ١٨٧٢ و ١٩٠٣ بڵاوکردەوە. داکۆکیکردنی لە یاسادانان بۆ پاراستنی ئاژەڵەکان لە ڕاوکردن لە وەرزی جووتبووندا بووە ھۆی پێکھێنانی کۆمەڵەی پەڵە (دواتر کۆمەڵەی شاھانەی پاراستنی باڵندەکان) لە ساڵی ١٨٨٩[١٤] کۆمەڵگاکە وەک گرووپێکی ناڕەزایەتی ھەڵسوکەوتی دژی بەکارھێنانی پێست و پەڕەکانی گرێبی گەورەی کرێست و کیتیواک لە جل و بەرگی پەڕدا دەکرد.[١٥] کۆمەڵەکە پشتگیرییەکی گەشەسەندوو لەلایەن چینی ناوەڕاستی دەرەوەی شارەکانەوە ڕاکێشا،[١٦] و کاریگەری ھەبوو لەسەر پەسەندکردنی یاسای پاراستنی باڵندەی دەریایی لە ساڵی ١٨٦٩ وەک یەکەم یاسای پاراستنی سروشت لە جیھاندا.[١٧][١٨]
بەڵام بۆ زۆربەی سەدەی ساڵی ١٨٥٠ تا ١٩٥٠ ھۆکاری سەرەکی ژینگەیی کەمکردنەوەی پیسبوونی ھەوا بوو. کۆمەڵەی کەمکردنەوەی دووکەڵی خەڵوز لە ساڵی ١٨٩٨ دامەزراوە و ئەمەش بووەتە یەکێک لە کۆنترین ڕێکخراوە ناحکومییە ژینگەیییەکان. لەلایەن ھونەرمەند سێر ویلیام بلەیک ڕیچمۆند دامەزراوە، بێزار بوو لە دارەتەرم بەھۆی دووکەڵی خەڵوزەوە. ھەرچەندە پێشتر پارچە یاسا ھەبوو، بەڵام یاسای تەندروستی گشتی ساڵی ١٨٧٥ داوای لە ھەموو کوورە و کوورەی دیواری دەکرد دووکەڵی خۆیان لەکاربخەن.
ھەوڵی سیستماتیکی و گشتی بەناوی ژینگەوە تەنیا لە کۆتایی سەدەی نۆزدەھەمەوە دەستی پێکرد؛ لە بزووتنەوەی ئاسوودەیی لە بەریتانیا لە ساڵانی ١٨٧٠دا گەشەی کرد، کە کاردانەوە بوو بەرامبەر بە پیشەسازی و گەشەکردنی شارەکان و خراپتربوونی پیسبوونی ھەوا و ئاو. لە ساڵی ١٨٦٥ەوە لە پێکھێنانی کۆمەڵەی پاراستنی کۆمۆنەکانەوە دەستیپێکرد، بزووتنەوەکە پاڵپشتی پاراستنی گوندەکانی دەکرد لە بەرامبەر دەستدرێژییەکانی پیشەسازیدا. ڕۆبێرت ھانتەر، پارێزەری کۆمەڵگاکە، لەگەڵ ھاردویک ڕاونسلی و ئۆکتاڤیا ھیڵ و جۆن ڕوسکین کاریان کرد بۆ سەرکردایەتیکردنی ھەڵمەتێکی سەرکەوتوو بۆ ڕێگریکردن لە دروستکردنی ھێڵی ئاسن بۆ ھەڵگرتنی تەختە لە کانگاکانەوە، کە دەبووە ھۆی تێکدانی دۆڵی نەگۆڕەکانی نیولاندز و ئێنەردەیل. ئەم سەرکەوتنە بووە ھۆی پێکھێنانی کۆمەڵەی بەرگری ناوچەی دەریاچە (دواتر بوو بە دۆستانی ناوچەی دەریاچە).[١٩]
لە ساڵی ١٨٩٣ ھیڵ، ھانتەر و ڕاونسلی ڕێککەوتن لەسەر دامەزراندنی دەزگایەکی نیشتمانی بۆ ھەماھەنگی ھەوڵەکانی پاراستنی ژینگە لە سەرانسەری وڵاتدا؛ " دامەزراوەی نیشتمانی بۆ شوێنە سەرنجڕاکێشەکانی مێژوویی یان جوانی سروشتی " لە ساڵی ١٨٩٤ بە فەرمی دەستیپێکرد[٢٠] ڕێکخراوەکە لە ڕێگەی پڕۆژە یاسای متمانەی نیشتمانی ساڵی ١٩٠٧ەوە پێگەیەکی دڵنیای بەدەستھێنا، کە ئەمانەتەکەی پێگەی کۆمپانیایەکی یاسایی بەخشی.[٢١] و پڕۆژە یاساکە لە مانگی ئابی ساڵی ١٩٠٧ پەسەند کرا. تاقیکردنەوە تاقیکردنەوە تاقیکردنەوە تاقیکردنەوە تاقیکردنەوە تاقیکردنەوە تاقیکردنەوە تاقیکردنەوە تاقیکردنەوە
بزووتنەوەیەکی سەرەتایی «گەڕانەوە بۆ سروشت» کە پێشبینی ئایدیالی ڕۆمانسی ژینگەپارێزی مۆدێرن دەکرد، لەلایەن ڕۆشنبیرانی وەک جۆن ڕوسکین و ویلیام مۆریس و ئێدوارد کارپێنتەرەوە بانگەشەیان بۆ دەکرا، کە ھەموویان دژی بەکاربەری و پیسبوون و چالاکییەکانی تر بوون کە زیانیان بۆ جیھانی سروشتی ھەبوو.[٢٢] بزووتنەوەکە کاردانەوەیەک بوو بەرامبەر بە بارودۆخی شارستانی شارۆچکە پیشەسازییەکان، کە پاکوخاوێنی ترسناک بوو، ئاستی پیسبوون بەرگەی نەگیرا و خانووبەرە بە شێوەیەکی ترسناک تەنگ بوو. ئایدیالیستەکان وەک یۆتۆپیایەکی ئەفسانەیی پاڵپشتی ژیانی گوندنشینیان دەکرد و بانگەشەیان بۆ گەڕانەوە بۆی دەکرد. جۆن ڕوسکین ئاماژەی بەوەدا کە پێویستە خەڵک بگەڕێنەوە بۆ "پارچەیەکی بچووکی زەوی ئینگلیزی، جوان و ئارام و بەرھەمدار. ھیچ بزوێنەرێکی ھەڵممان لەسەر نابێت … گوڵ و سەوزەواتێکی زۆرمان دەبێت … ھەندێک مۆسیقامان دەبێت". و شیعر؛ منداڵەکان فێر دەبن سەمای بۆ بکەن و گۆرانی بڵێن."[٢٣]
تەنانەت ھەوڵی دەستپێکردنی پراکتیکی لە دامەزراندنی کێڵگەی ھاوبەشی بچووکدا درا و نەریتە کۆنەکانی گوندنشین، بەبێ «پەڵەی بەرھەمھێنان یان شێرپەنجەی دەستکرد»، بە جۆش و خرۆشەوە زیندووکرانەوە، لەنێویاندا سەمای مۆریس و مایپۆل.[٢٤]
بزووتنەوەکە لە ئەمریکا لە کۆتایی سەدەی نۆزدەھەمەوە دەستی پێکرد، لە خەمی پاراستنی سامانە سروشتییەکانی ڕۆژاوا، تاکەکانی وەک جۆن مویر و ھێنری دەیڤید تۆرۆ بەشدارییەکی سەرەکی فەلسەفییان کرد. تۆرۆ حەزی لە پەیوەندی گەلان بوو لەگەڵ سروشت و بە ژیانی نزیک لە سروشت لە ژیانێکی سادەدا لێکۆڵینەوەی لەم بابەتە کردووە. ئەزموونەکانی لە کتێبی واڵدن بڵاوکردەوە کە باس لەوە دەکات مرۆڤەکان دەبێ نزیک بن لەگەڵ سروشت. مویر باوەڕی بە مافی سروشت ھێنا، بەتایبەتی دوای ئەوەی کاتێکی بەسەربرد لە دۆڵی یۆسمایت بە گەشتکردن و لێکۆڵینەوە لە ھەردوو ژینگەناسی و شوێنەوارناسی. سەرکەوتووانە لۆبی بۆ کۆنگرێس کرد بۆ پێکھێنانی پارکە نەتەوەیییەکەی یۆسمایت و دواتر لە ساڵی ١٨٩٢دا یانەی سیێرای دامەزراند[٢٥] بنەماکانی پاراستن و ھەروەھا باوەڕبوون بە مافێکی سروشت دەبوو ببنە بەردی بناغەی ژینگەپارێزی مۆدێرن؛ بەڵام بزووتنەوەی سەرەتایی لە ئەمریکا بە دژایەتییەکەوە پەرەی سەند؛ پارێزەرانی وەک جۆن مویر دەیانویست زەوی و سروشت لە پێناو خۆیدا تەرخان بکرێت، پارێزەرانی وەک گیفۆرد پینچۆت (کە لە ساڵی ١٩٠٥ تا ١٩١٠ وەک یەکەم سەرۆکی خزمەتگوزاری دارستانەکانی ئەمریکا دەستنیشانکرا)، دەیانویست سەرچاوە سروشتییەکان بۆ بەکارھێنانی مرۆڤ بەڕێوەببەن.
سەدەی ٢٠ەم
[دەستکاری]لە سەدەی بیستەمدا بیرۆکەی ژینگەیی بەردەوام بوو لە گەشەکردن لە ناوبانگ و ناساندن. ھەوڵەکان دەستیان پێدەکرد بۆ ڕزگارکردنی گیانلەبەرە کێوییەکان، بەتایبەتی باسێنی ئەمریکی. مردنی دوا کۆتری سەرنشین و ھەروەھا مەترسی لەناوچوونی بایسێنی ئەمریکی یارمەتیدەر بوو بۆ چڕکردنەوەی مێشکی پارێزەران و بەناوبانگکردنی نیگەرانییەکانیان. لە ساڵی ١٩١٦ خزمەتگوزاری پارکە نیشتمانییەکان لەلایەن سەرۆکی ئەمریکا ودرو ویلسۆنەوە دامەزرا.[٢٦] پێشەنگەکانی بزووتنەوەکە داوای بەڕێوەبردنی کاراتر و پیشەییتری سامانە سروشتییەکان دەکەن. ئەوان خەباتیان بۆ چاکسازی کرد، چونکە پێیان وابوو لەناوبردنی دارستان و خاکی بەپیت و کانزا و گیانلەبەرە کێوییەکان و سەرچاوە ئاوییەکان دەبێتە ھۆی ڕووخانی کۆمەڵگا.[٢٧] ئەو گرووپەی کە لەم ساڵانەی دواییدا چالاکترینیان بووە بزووتنەوەی کەشوھەوایە.
سەدەی ٢١ەم
[دەستکاری]لە ساڵی ٢٠٢٢دا، گڵۆباڵ ویتنێس ڕاپۆرتی دا کە لە دەیەی پێشوودا زیاتر لە ١٧٠٠ بەرگریکاری زەوی و ژینگە کوژراون، کە نزیکەی دوو ڕۆژ جارێک یەکێکیان کوژراون. بەڕازیل، کۆلۆمبیا، فلیپین و مەکسیک کوشندەترین وڵات بوون.
لە ساڵی ٢٠٢٣، دەزگای پاراستنی ژینگە لە ١٠ی ١ ڕای گەیاند کە یەکەم ١٠٠ ملیۆن دۆلار لە دادپەروەری ژینگەیی فیدراڵی لە ھەفتەکانی داھاتوودا دەکرێتەوە بۆ ڕێکخراوە کۆمەڵایەتییەکان، حکوومەتە ناوخۆیییەکان و داواکارانی دیکەی شایستە
ئەمریکا
[دەستکاری]سەرەتای سەدەی بیستەم لە بزووتنەوەی پاراستنەوە دەست پێدەکات، دەتوانرێت ڕەگ و ڕیشەی بزووتنەوەی ژینگەپارێزی ھاوچەرخ بگەڕێتەوە بۆ کتێبی بەھاری بێدەنگ لە ساڵی ١٩٦٢ی ڕاچێل کارسن، کتێبی ژینگەی دەستکردی ئێمە لە ساڵی ١٩٦٢ی مەری بوکچین و بۆمبی دانیشتووان لە ساڵی ١٩٦٨ی پۆڵ ئاڕ ئێرلیچ. ژینگەپارێزانی ئەمریکی لە ساڵانی شەست و حەفتاکانی سەدەی ڕابردوودا دژی چەکی ناوکی و ھێزی ئەتۆمی، ترشەباران لە ھەشتاکان، کەمبوونەوەی ئۆزۆن و دارستانبڕین لە ساڵانی نەوەدەکاندا و لەم دواییانەشدا گۆڕانی کەشوھەوا و گەرمبوونی زەوی ھەڵمەتیان ئەنجامداوە.
ئەمریکا لە ساڵانی حەفتاکانی سەدەی ڕابردوودا زۆر پارچە یاسای ژینگەیی دەرکرد، وەک یاسای ئاوی پاک، یاسای ھەوای پاک، یاسای جۆرە لەناوچووەکان و یاسای سیاسەتی ژینگەیی نیشتمانی. ئەمانە وەک بناغەی ستانداردە ژینگەیییەکانی ئێستا دەمێننەوە.
ئەمریکای لاتین
[دەستکاری]دوای کۆنفرانسی نێودەوڵەتی ژینگەیی لە ستۆکھۆڵم لە ساڵی ١٩٧٢ بەرپرسانی ئەمریکای لاتین بە ھیوایەکی زۆرەوە گەڕانەوە بۆ گەشەکردن و پاراستنی سەرچاوە سروشتییە تاڕادەیەک دەست لێنەدراوەکان. حکوومەتەکان ملیۆنان دۆلاریان خەرج کرد، و بەش و ستانداردی پیسبوونیان دروست کرد؛ بەڵام ھەمیشە دەرئەنجامەکان بەو شێوەیە نەبوون کە بەرپرسان لە سەرەتادا ھیوایان بۆ دەخواست. چالاکوانان ئەمە دەخەنە ئەستۆی زیادبوونی ژمارەی دانیشتووانی شارەکان و گەشەی پیشەسازی. زۆرێک لە وڵاتانی ئەمریکای لاتین ھاتنی زۆری کۆچبەرانیان ھەبووە کە لە خانووبەرەی ناستاندارددا دەژین. جێبەجێکردنی ستانداردەکانی پیسبوون لاوازە و سزاکان کەمترینن؛ لە ڤەنزوێلا گەورەترین سزای پێشێلکردنی یاسایەکی ژینگەیی بریتییە لە ٥٠ ھەزار غەرامەکردنی بۆلیڤار (٣٤٠٠ دۆلار) و سێ ڕۆژ زیندانیکردن. لە ساڵانی حەفتاکان یان ھەشتاکانی سەدەی ڕابردوودا، زۆرێک لە وڵاتانی ئەمریکای لاتین لە دیکتاتۆرییەتی سەربازییەوە دەگۆڕان بۆ حکوومەتی دیموکراسی.[٢٨]
بەڕازیل
[دەستکاری]لە ساڵی ١٩٩٢ بەڕازیل بە کۆنفرانسی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ ژینگە و گەشەپێدان لە ڕیۆ دی جانیرۆ کەوتە ژێر چاودێرییەوە. بەرازیل مێژوویەکی کەمی ھۆشیاری ژینگەیی ھەیە. بەرزترین زیندەفرەجۆری زیندوو لە جیھاندا ھەیە و ھەروەھا زۆرترین ڕێژەی لەناوچوونی شوێنی نیشتەجێبوونی ھەیە. یەک لەسەر سێی دارستانەکانی جیھان لە بەڕازیلدایە. شوێنی گەورەترین ڕووباری ئەمازۆن و گەورەترین دارستانی باراناوییە کە دارستانی باراناوی ئەمازۆنە. خەڵک پارەیان کۆکردووەتەوە بۆ دروستکردنی پارکی دەوڵەتی و زیادکردنی ھۆشیاری ئەو کەسانەی کە دارستانەکانیان وێران کردووە و ڕێڕەوی ئاویان پیس کردووە. شوێنی چەندین ڕێکخراوە کە بەرەی بزووتنەوەی ژینگەپارێزی بوون. دامەزراوەی شەپۆلی شین لە ساڵی ١٩٨٩ دروست کراوە و ھاوبەشی لەگەڵ کۆمپانیاکانی ڕیکلام کردووە بۆ پێشخستنی ھەڵمەتە پەروەردەیییە نیشتمانییەکان بۆ پاک ڕاگرتنی کەناراوەکانی بەڕازیل. کۆمپانیای فۆناتورا لە ساڵی ١٩٨٦ دروست کراوە و بەرنامەیەکی پاراستنی ئاژەڵە کێوییەکانە. ڕێکخراوی پرۆ-ناتورا ئینتەرناشناڵ ڕێکخراوێکی تایبەتی ژینگەیییە و لە ساڵی ١٩٨٦ دروست کراوە.[٢٩]
ئەورووپا
[دەستکاری]لە ساڵی ١٩٥٢ ئەڵقەی تەم و مژەی گەورەی لەندەن ھەزاران کەسی کوشت و وای کرد بەریتانیا یەکەم یاسای ھەوای پاک دروست بکات لە ساڵی ١٩٥٦. لە ساڵی ١٩٥٧ یەکەم ڕووداوی ئەتۆمی گەورە لە ویندسکیل لە باکووری ئینگلتەرا ڕوویدا. کەشتیی سوپەرتانکی تۆری کانیۆن لە ساڵی ١٩٦٧ لە کەناراوەکانی شاری کۆرنواڵ کەوتە خوارەوە و بووە ھۆی یەکەم دزەکردنی گەورەی نەوت کە ژیانی دەریایی بەدرێژایی کەناراوەکانی کوشت. لە ساڵی ١٩٧٢ لە ستۆکھۆڵم کۆنفرانسی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ ژینگەی مرۆڤ بەرنامەی ژینگەی نەتەوە یەکگرتووەکانی دروست کرد. سیاسەتی ژینگەیی یەکێتی ئەورووپا بە فەرمی بە بەیاننامەیەکی ئەنجومەنی ئەورووپا دامەزرا و یەکەم بەرنامەی ژینگەیی پێنج ساڵە پەسەند کرا. بیرۆکەی سەرەکی جاڕنامەکە ئەوە بوو کە خۆپاراستن باشترە لە چارەسەر و پیسکەر دەبێ پارە بدات.[٣٠]
لە ھەشتاکانی سەدەی ڕابردوودا ئەو پارتە سەوزانەی کە دە ساڵ پێشتر دروستبوون دەستیان کرد بە ھەندێک سەرکەوتنی سیاسی. لە ساڵی ١٩٨٦ لە شاری چێرنۆبیلی ئوکراینا ڕووداوێکی ئەتۆمی ڕوویدا. ھەڵمەتێکی ژینگەیی بەرفراوان لە ئوکراینا لە ساڵی ١٩٨٦ بەڕێوەچوو، کۆتایی ھەشتاکان و سەرەتای نەوەدەکان ڕووخانی کۆمۆنیزم لە سەرانسەری ناوەڕاست و ڕۆژھەڵاتی ئەورووپا و ڕووخانی دیواری بەرلین و یەکێتی ئەڵمانیای ڕۆژھەڵات و ڕۆژاوا بەخۆیەوە بینی. لە ساڵی ١٩٩٢ لووتکەی نەتەوە یەکگرتووەکان لە ڕیۆ دی جانیرۆ بەڕێوەچوو کە تێیدا ئەجێندای ٢١ پەسەندکرا. پرۆتۆکۆڵی کیۆتۆ لە ساڵی ١٩٩٧ دروست کراوە و ئامانج و وادەی تایبەتی بۆ کەمکردنەوەی دەردانی گازی گەرمخانەیی جیھانی داناوە. پرۆتۆکۆڵی کیۆتۆ ١٩٢ وڵاتی واژووکاری ھەیە، لەوانە یەکێتی ئەورووپا، دوورگەکانی کوک، نیوە و ھەموو وڵاتانی ئەندامی نەتەوە یەکگرتووەکان جگە لە ئەندۆرا، کەنەدا، باشووری سودان و ئەمریکا. لە سەرەتای ساڵانی ٢٠٠٠دا چالاکوانان پێیانوابوو کە نیگەرانییەکانی سیاسەتی ژینگەیی لەلایەن ئاسایشی وزە و جیھانگەرایی و تیرۆرەوە سێبەری لەسەرە.[٣١]
ئاسیا
[دەستکاری]ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست
[دەستکاری]بزووتنەوەی ژینگەپارێزی بە پلەی جیاوازی سەرکەوتن دەگاتە جیھانی کەم پێشکەوتوو. جیھانی عەرەبی بە ڕۆژھەڵاتی ناوین و باکووری ئەفریقاشەوە، گونجانی جیاوازی لەگەڵ بزووتنەوەی ژینگەپارێزیدا ھەیە. وڵاتانی سەر کەنداوی فارس داھاتیان زۆرە و زۆر پشت بە بڕێکی زۆر سەرچاوەی وزە لەو ناوچەیە دەبەستن. ھەر وڵاتێک لە جیھانی عەرەبیدا پێکھاتەی جۆراوجۆری ھەیە لە بڕێکی کەم یان زۆر لە سامانی سروشتی و بڕێکی کەم یان زۆری ھێزی کار.
کۆمەڵەی کۆمکاری عەرەبی یەک لیژنەی لاوەکی تایبەتمەندی ھەیە، کە لە ١٢ لیژنەی لاوەکی تایبەتمەندی ھەمیشەیی لە لیژنەکانی وەزاری کاروباری دەرەوەدا ھەیە، کە مامەڵە لەگەڵ پرسە ژینگەیییەکان دەکات. وڵاتانی ناو کۆمکاری دەوڵەتانی عەرەبی ئارەزووی خۆیان بۆ پرسە ژینگەیییەکان نیشانداوە، لەسەر کاغەز ھەندێک لە چالاکانی ژینگەیی گومانیان ھەیە لە ئاستی پابەندبوونیان بە پرسە ژینگەیییەکان؛ ڕەنگە بەشێک بوون لە کۆمەڵگەی جیھانی ئەم وڵاتانەی ناچار کردبێت کە نیگەرانی خۆیان بۆ ژینگە نیشان بدەن. ئاستی سەرەتایی ھۆشیاری ژینگەیی ڕەنگە دروستکردنی وەزارەتێکی ژینگە بێت.
ھەروەھا ساڵی دامەزراندنی وەزارەتێک ئاماژەیە بۆ ئاستی بەشداریکردن. سعودیە یەکەم وڵات بوو لە ساڵی ١٩٩٢ یاسای ژینگەیی دامەزراند و دواتر میسر لە ساڵی ١٩٩٤، سۆماڵ تاکە وڵاتە کە یاسای ژینگەیی نییە. لە ساڵی ٢٠١٠دا پێوەرەکانی دەدای ژینگەیی جەزائیری وەک وڵاتی عەرەبی یەکەمی ڕیزبەندی کردووە بە ٤٢ وڵاتی لە کۆی ١٦٣ وڵات؛ مەغریب لە ٥٢ و سووریا لە ٥٦. پێوەرەکانی دەدای ژینگەیی توانای وڵاتێک دەپێوێت بۆ بەڕێوەبردنی چالاکانە و پاراستنی ژینگەکەی و تەندروستی ھاووڵاتیانی. پێوەرێکی قورس بە پێدانی ٥٠٪ کێش بۆ ئامانجی تەندروستی ژینگەیی (تەندروستی) و ٥٠٪ بۆ زیندوویی ئیکۆسیستەم (ئیکۆسیستەم) دروست دەکرێت؛ بەھاکان لە نێوان ٠–١٠٠ دایە. ھیچ وڵاتێکی عەرەبی لە چوارگۆشەی سەرەوەدا نەبووە، ٧ وڵاتیش لە چوارگۆشەی نزمدا نەبوون.[٣٢]
کۆریای باشوور و تایوان
[دەستکاری]کۆریای باشوور و تایوان لە ساڵی ١٩٦٥ تا ١٩٩٠ گەشەیەکی ھاوشێوەیان لە پیشەسازییدا بەخۆیەوە بینی کە کۆنترۆڵی ژینگەیی کەمیان ھەبوو.[٣٣] ڕووباری ھان و ڕووباری ناکدۆنگی کۆریای باشوور بەھۆی فڕێدانی پاشماوەی پیشەسازی بەبێ کۆنترۆڵەوە ئەوەندە پیس بوون کە نزیک بوو لە پۆلێنکردنی وەک مردووی زیندەزانی. فۆرمولەی تایوان بۆ گەشەکردنی ھاوسەنگ بریتی بوو لە ڕێگریکردن لە چڕبوونەوەی پیشەسازی و ھاندانی بەرھەمھێنەران بۆ دامەزراندنی لە لادێکان. ئەمەش بووە ھۆی ئەوەی کە ٢٠٪ی زەوییە کشتوکاڵییەکان بەھۆی پاشماوەی پیشەسازییەوە پیس ببن و ٣٠٪ی ئەو برنجەی کە لە دوورگەکەدا دەچێنرێن بە کانزا قورسەکان پیس بوون. ھەردوو وڵات بزووتنەوەی ژینگەیی خۆبەخۆیان ھەبوو کە بەشداربووانیان لە چینە جیاوازەکانەوە ڕاکێشا. داواکارییەکانیان پەیوەست بوو بە پرسەکانی دامەزراندن، تەندروستی پیشەیی و قەیرانی کشتوکاڵی. ھەروەھا تەواو شەڕانگێز بوون؛ خەڵک فێربوو کە ناڕەزایەتی دەتوانێت ئەنجامەکەی بھێنێت.
کارگەکانی پیسکەر ناچار بوون دەستبەجێ باشترکردنی بارودۆخەکان بکەن یان قەرەبووی قوربانییەکان بدەنەوە. تەنانەت ھەندێکیان ناچار بوون شوێنەکانیان دابخەن یان شوێنەکانیان بگوازنەوە. خەڵک توانی حکوومەت ناچار بکات بە یاسای نوێی سنووردارکردن سەبارەت بە ژەھر و پاشماوەی پیشەسازی و پیسبوونی ھەوا بێتە دەرەوە. ھەموو ئەم ڕێسا نوێیانە بوونە ھۆی کۆچی ئەو پیشەسازییە پیسکەرانە لە تایوان و کۆریای باشوورەوە بۆ چین و وڵاتانی دیکەی باشووری ڕۆژھەڵاتی ئاسیا کە یاسا ژینگەیییەکانیان ئارامتر بوو.
سەرچاوەکان
[دەستکاری]- ^ McCormick، John (1991). Reclaiming Paradise: The Global Environmental Movement (بە ئینگلیزی). Indiana University Press. ISBN 978-0-253-20660-2. لە 8 April 2023 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە 8 April 2023 ھێنراوە.
{{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=و|archive-date=(یارمەتی) - ^ Hawkins، Catherine A. (2010). «Sustainability, human rights, and environmental justice: Critical connections for contemporary social work». Critical Social Work (بە ئینگلیزی). 11 (3). doi:10.22329/csw.v11i3.5833. ISSN 1543-9372. لە 5 March 2023 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە 8 April 2023 ھێنراوە.
{{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=و|archive-date=(یارمەتی) - ^ Fleming، James R. «History of the Clean Air Act». American Meteorological Society. لە ١٠ی حوزەیرانی ٢٠١١ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ١٤ی شوباتی ٢٠٠٦ ھێنراوە.
- ^ «Climate Change First Became News 30 Years Ago. Why Haven't We Fixed It?». Magazine (بە ئینگلیزی). ٢١ی حوزەیرانی ٢٠١٨. لە ڕەسەنەکە لە ١٤ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٤ی تشرینی دووەمی ٢٠١٩ ھێنراوە.
- ^ Wordsworth، William (1835). A guide through the district of the lakes in the north of England with a description of the scenery, &c. for the use of tourists and residents (5th ed.). Kendal, England: Hudson and Nicholson. p. 88.
sort of national property in which every man has a right and interest who has an eye to perceive and a heart to enjoy.
- ^ Stebbing، E.P (1922). The Forests of India. Vol. 1. pp. 72–81. لە 27 May 2021 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە 6 June 2020 ھێنراوە.
{{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=و|archive-date=(یارمەتی) - ^ Barton، Greg (2002). Empire Forestry and the Origins of Environmentalism. Cambridge University Press. p. 48. ISBN 978-1-139-43460-7. لە 27 May 2021 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە 6 June 2020 ھێنراوە.
{{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=و|archive-date=(یارمەتی) - ^ MUTHIAH، S. (5 November 2007). «A life for forestry». The Hindu. Chennai, India. لە ڕەسەنەکە لە ٨ی تشرینی دووەمی ٢٠٠٧ ئەرشیڤ کراوە. لە 9 March 2009 ھێنراوە.
{{cite news}}: زیاتر لە یەک دانە لە|ناونیشانی ئەرشیڤ=و|archive-url=دیاری کراوە (یارمەتی); نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=و|date=(یارمەتی) - ^ Cleghorn، Hugh Francis Clarke (1861). The Forests and Gardens of South India. London: W. H. Allen. OCLC 301345427. لە 15 March 2020 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە 16 December 2013 ھێنراوە.
{{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=و|archive-date=(یارمەتی) - ^ Oliver، J.W. (1901). «Forestry in India». The Indian Forester. Vol. 27. Allahabad: R. P. Sharma. pp. 617–623. لە 8 April 2023 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە 27 October 2020 ھێنراوە.
{{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=و|archive-date=(یارمەتی) - ^ King، KFS (1968). Agro-silviculture (the taungya system). Bulletin no. 1. University of Ibadan / Dept. of Forestry. لە 27 May 2021 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە 6 June 2020 ھێنراوە.
{{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=و|archive-date=(یارمەتی) - ^ Weil، Benjamin (2006). «Conservation, Exploitation, and Cultural Change in the Indian Forest Service, 1875–1927». Environmental History. 11 (2): 319–343. doi:10.1093/envhis/11.2.319. JSTOR 3986234.
- ^ Gadgil، Madhav (1993). This Fissured Land: An Ecological History of India. University of California Press. ISBN 978-0-520-08296-0. لە 27 May 2021 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە 6 June 2020 ھێنراوە.
{{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=و|archive-date=(یارمەتی) - ^ Hickling، James (2021-06-01). «The Vera Causa of Endangered Species Legislation: Alfred Newton and the Wild Bird Preservation Acts, 1869–1894». Journal of the History of Biology (بە ئینگلیزی). 54 (2): 275–309. doi:10.1007/s10739-021-09633-w. ISSN 1573-0387. PMID 33782819.
- ^ «Conservation biology». hmoob.in (بە ئینگلیزی). لە ڕەسەنەکە لە 5 March 2023 ئەرشیڤ کراوە. لە 2023-04-08 ھێنراوە.
{{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|archive-date=(یارمەتی) - ^ Mycoo، Michelle (January 2006). «The Retreat of the Upper and Middle Classes to Gated Communities in the Poststructural Adjustment Era: The Case of Trinidad». Environment and Planning A: Economy and Space (بە ئینگلیزی). 38 (1): 131–148. Bibcode:2006EnPlA..38..131M. doi:10.1068/a37323. ISSN 0308-518X.
- ^ G. Baeyens (2007). Coastal Dunes: Ecology and Conservation. Springer. p. 282.
- ^ Makel، Jo (2 February 2011). «Protecting seabirds at Bempton Cliffs». BBC News. لە ڕەسەنەکە لە 2 May 2019 ئەرشیڤ کراوە. لە 16 December 2013 ھێنراوە.
{{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=،|date=، و|archive-date=(یارمەتی) - ^ Yoshikawa، Saeko (2020). William Wordsworth and Modern Travel: Railways, Motorcars and the Lake District, 1830-1940 (بە ئینگلیزی). Oxford University Press. ISBN 978-1-78962-118-1. لە 25 April 2023 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە 8 April 2023 ھێنراوە.
{{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=و|archive-date=(یارمەتی) - ^ "A Proposed National Trust", The Times, 17 July 1894, p. 12
- ^ "Parliamentary Committees", The Times, 26 July 1907. p. 4
- ^ Gould, Peter C. (1988). Early Green Politics, Brighton, Harvester Press, pgs. 15–19, and Wall, Derek, (1994) Green History: A Reader. London, Routledge, pgs. 9–14.
- ^ Marsh، Jan (1982). Back to the Land: The Pastoral Impulse in England, 1880–1914. Quartet Books. ISBN 978-0-7043-2276-9.
- ^ «'Back to nature' movement nothing new – dates back to 1880». The Christian Science Monitor. 15 December 1983. لە 16 December 2013 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە 17 December 2012 ھێنراوە.
{{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=،|date=، و|archive-date=(یارمەتی) - ^ Wulf، Andrea (2015). The Invention of Nature: Alexander Von Humboldt's New World (بە ئینگلیزی). Alfred A. Knopf. ISBN 978-0-385-35066-2. لە 8 April 2023 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە 26 June 2023 ھێنراوە.
{{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=و|archive-date=(یارمەتی) - ^ «National Parks 101». Travel Channel (بە ئینگلیزی). لە ١٠ی حوزەیرانی ٢٠٢٠ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ٩ی حوزەیرانی ٢٠٢٠ ھێنراوە.
- ^ Chapman، Roger (2010). Culture wars: an encyclopedia of issues, viewpoints, and voices. M.E. Sharpe, Inc. pp. 162. ISBN 978-0-7656-1761-3.
- ^ Figdor، Carrie (24 July 1988). «Latin America's Environmental Movement Seen as Well-Meaning but Inadequate». Los Angeles Times. لە 29 October 2013 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە 20 February 2013 ھێنراوە.
{{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=،|date=، و|archive-date=(یارمەتی) - ^ Brooke، Elizabeth Heilman (2 June 1992). «As Forests Fall, Environmental Movement Rises in Brazil». The New York Times. لە 8 May 2013 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە 20 February 2013 ھێنراوە.
{{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=،|date=، و|archive-date=(یارمەتی) - ^ Implementing Sustainable Development: Strategies and Initiatives in High Consumption Societies (بە ئینگلیزی). OUP Oxford. 2000-11-30. ISBN 978-0-19-152227-7. لە 8 April 2023 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە 26 June 2023 ھێنراوە.
{{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=و|archive-date=(یارمەتی) - ^ Publications، Europa (2001). The Environment Encyclopedia and Directory 2001 (بە ئینگلیزی). Psychology Press. ISBN 978-1-85743-089-9. لە 8 April 2023 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە 8 April 2023 ھێنراوە.
{{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=و|archive-date=(یارمەتی) - ^ Djoundourian، Salpie (1 August 2011). «Environmental movement in the Arab world». Environment, Development and Sustainability. 13 (4): 743–758. Bibcode:2011EDSus..13..743D. doi:10.1007/s10668-011-9287-7. S2CID 153447715.
{{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|date=(یارمەتی) - ^ Wu and Wen (2015). Nongovernmental organizations and environmental protests: Impacts in East Asia (chapter 7 of Routledge Handbook of Environment and Society in Asia). London: Routledge. pp. 105–119. ISBN 978-0-415-65985-7.
 ئەم وتارە لەسەر وەشانی ٧ی نیسانی ٢٠٢٤ بووە بە وتارێکی باش (بەراوردکردن بە ئێستا • پەڕەی لێدوان • پەڕەی پاڵاوتن) |
دەروازەی ژینگە
دەروازەی کەش و ھەوا
دەروازەی جوگرافیا
دەروازەی مێژوو
دەروازەی کۆمەڵگا
دەروازەی سیاسەت
دەروازەی وزە
دەروازەی فەلسەفە
 |
کۆمنزی ویکیمیدیا، میدیای پەیوەندیدار بە بزاڤی ژینگەیی تێدایە. |