پیسبوونی ھەوا
پیسبوونی ھەوا ڕوودەدات کاتێک مەترسییەکی لە ڕادەبەدەر لەلایەن دەستەی پێنجینەی گازەکان (کە بریتین لە CO2، CO، SO2، NO، CH4، CFC و ھتد.) ھەروەھا گەردی (ئەندامی و نا ئەندامی) لەگەل گەردی زیندەوەری کە زیندەوەران پێشکەش بە زەوی دەکەن کە ئەمەش دەبێتە ھۆی نەخۆشی (ھەستیاری و مردنی کت و پڕ) بۆ مرۆڤەکان و ھەروەھا مەترسیدارە بۆ زیندەوەرە زیندووەکان وەکوو ئاژەڵەکان و خۆراکە دانەوێلەکان و ھەروەھا دەبێتە ھۆی تێکشکانی سروشت یاخود بنیاتنانی ژینگەیی. پیسبوونی ھەوای ناوەوە شارستانییەتی ھەژار و ھەروەھا جۆرێیەتی ھەوا وەکو دوو لە خراپترین پیسبوونە ژەھراوییەکان کە کێشەکە لە ساڵی ٢٠٠٨ کە لە فێرگەی ئاسنگەری خراپترین پیسبوونی شوێنی جیھانی و پیسبوونی ھەوای دەرەوە تەنیا ھۆکار ٢٫١ بۆ ٤٫٢١ ملیون بۆ ھەر دەقەیەک ئەوا ڕاپۆرت دەکرێ بە مردنی ساڵانە لە جیھان بەپێی ڕێکخراوی تەندروستی جیھانی لە ساڵی ٢٠١٤ کە وا ڕاپۆرت کراوە پیسبوونی ھەوا لە ساڵی ٢٠١٢ کە بووەتە ھۆی مردنی ٧ ملیون مرۆڤ لە جیھاندا خەملێندراوە کە توندی دووپاتکراوەتەوە لەلایەن بریکاری ئەندازیارانی جیھانی.[١]
پیشاندان
[دەستکاری].jpg)
مەترسییەکانی پیسبوونی ھەوا کە بریتییە لە ڕێژەی مەترسی پیسکەرەکان و ھەروەھا پێشاندانی پیسکەرەکان و پێشاندانی پیسبوونی ھەوا دەتواندرێ پەیوەندی بە ھەر تاکی کەسەوە بکرێ بۆ کۆمەلەیەکی باوەرپێکراو بۆ نموونە (گەرەک-شوێنی نیشتەجێ مندال لە وڵاتان)یاخود بۆ دانیشتووان بۆ نموونە کەوا دەتوانین ھەژماری بکەین بۆ پێشاندانی ڕێژەی مەترسییەکان لەسەر پیسبوونی ھەوا بۆ جوگرافیای زەوی کە پێکدێت لە بەشی جیاواز بەشێکی بچووکی ژینگە و ھەروەھا تەمەنی کۆمەلەکە کە ئەمەش دەتوانین ھەژماربکەین وەکوو پێشاندانی ھەڵمژین کە دەتوانرێ وەکوو قەرزی ڕۆژانە پیشانبدرێ بە ڕێکخستنی جیاواز بۆ نموونە جیاوازی بەشێکی کەم لە ژینگەکە بەشی ناوەوەی و دەرەوەی و پێشاندانی پێویستی کە بەشی جیاواز لە تەمەن و کۆمەلەی ئامار و تایبەتمەندی خەلک بە تایبەتی (مندالی تازە لەدایکبوو-مندال-ژنی دووگیان) و ھەروەھا بەشە گرووپی ھەستیار و پێشاندانی پیسبوونی ھەوا کە دەبێ خەستی ناوەند بێت لە پیسبونی ھەوا لەگەل ڕێزگرتن لە کات بەفیرۆدان و ڕێکخستنی ھەر بەفیرۆدانێک بۆ ھەر بەشە گرووپێکی ڕێکخستن وەک (یاریکردن-چێشتلێنان-خوێندنەوە-کارکردن-کات سەرفکردن لە کاتی ھاتووچودا).
تایبەتمەندیی ھەوا لە باڵەخانەکان
[دەستکاری]کەمی ڕێژەی ھەوا گۆرکێی بەشی ناوەوەی پیسبوونی ھەوا لەوکاتەدا زۆربەی مرۆڤەکان کەوا چەند گازێک بەکاردێنن لەوانە (ڕادۆن گاز-کارسینۆجین) کە دەبێتە ھۆی شێرپەنجە کە دەردەدرێ لەلایەن زەوی و لە شوێنیکی گەمارۆدراو لە ناو خانووەکان. ماددەکانی خانووەکان کە پێکدێن لە فەرش و وردە دار کەوا فۆرمەئەلدیھایدی گاز دەکەنە دەرەوە؛ بۆیەکان لەگەل تواوە بۆ بەدەستێنانی پێکھاتەی ئەندامی ھەڵچوو (VOCs)وەکو بۆیەی وشکی ڕەساسی دەتوانێ بەرەو خراپ بوون بچێت و ببێت بە تۆز و ھەڵدەمژرێ، پیسبوونی ھەوا لەگەل ھەوای خاوێن دەوروژێن و ھەروەھا بۆن کە فرێدەدرێتە دەرەوە و کۆنترۆلکردنی ئاگری دار لە جێی ئاگردان و شوێنی ئاگر دەتوانین بە زیادکردنی بەشێک بایەخی جگەرە لە ھەوا لە ناوەوە و لە دەرەوە پیسبوون مردنی مرۆڤ لە ناوەوە لەوانەیە بەھۆی بەکارھێنانی مێش کوژ یاخود بڕژێنەری زیاتری کیمیاوی بە بێ بەکارھێنانی سیفەتی ھەوا گۆرکێ. کاربۆن مۆنۆکساید ژەھراویبوون دەبێتە ھۆی مردنی مرۆڤ کە زۆربەی جار بەھۆی کەموکورتی لە بۆری ھەوا چوونە دەرەوەی ھەوا ھەڵکێش یاخود بەھۆی سووتانی ڕەژوو لە ناوەوە یاخود لە بۆشایییەکی سنووردارکراو کە وەکوو چادر. کاربۆن مۆنۆکسایدی درێژخایەنی ژەھراویبوون بەھۆی ئەنجامی خراپ چاکردنی فرۆکەوانی لە بەستن و بنیاتنانی شتومەکی خۆماڵی، و بۆری ھەوا بۆ پاراستنی زێراب گاز و ھایدرۆجین سەلکەت لە بەشی ناوەوە و دەرەوە. جلوبەرگەکان دەنێرن بۆ چوارە کلۆریدی ئیسیلین یان لە شلەی خاوێنکردنی وشکی دیکە بۆ چەند ڕۆژێک دوای پاکردنەوەی.
شارەکان
[دەستکاری]
پیسبوونی ھەوا بەزۆری لە ناوچە گەورەکانی چڕ دانیشتوودا چڕبووەتەوە، بەتایبەتی لە وڵاتانی تازەپێگەیشتودا کە شارەکان گەشەیەکی خێرایان بەخۆوە بینیوە و ڕێساکانی ژینگە تاڕادەیەک لاوازن یان نەبوون. شارنشینی دەبێتە ھۆی بەرزبوونەوەی خێرای مردنی پێشوەختە بەھۆی پیسبوونی ھەوای مرۆیی لە شارە گەرمەکاندا کە بە خێرایی گەشە دەکەن.[٢] بەڵام تەنانەت ناوچە دانیشتووەکانی وڵاتانی پێشکەوتوو ئاستی ناتەندروست لە پیسبوون بەدەست دەھێنن، کە لۆس ئەنجلۆس و ڕۆما دوون نموونە.[٣]ساڵی ٢٠٠٢ و ٢٠١١ ڕێژەی تووشبوون بە شێرپەنجەی سییەکان لە پەکین نزیکەی دوو ھێندە زیادی کردووە. لەکاتێکدا جگەرەکێشان وەک ھۆکاری سەرەکی شێرپەنجەی سییەکان لە چین دەمێنێتەوە، بەڵام ژمارەی جگەرەکێشان لە دابەزیندایە لەکاتێکدا ڕێژەی شێرپەنجەی سییەکان بەرز دەبێتەوە.[٤]
| پیسترین شارەکانی جیھان بۆ ساڵی ٢٠٢٠ | ٢٠٢٠ تێکڕای | ٢٠١٩ تێکڕای |
|---|---|---|
| ھۆتان، لە چین | ١١٠٫٢ | ١١٠٫١ |
| غازی ئاباد لە ھیندستان | ١٠٦٫٦ | ١١٠٫٢ |
| بولاندشار، ھیندستان | ٩٨٫٤ | ٨٩٫٤ |
| بیسراخ جەلالپور، ھیندستان | ٩٦٫٠ | - |
| بیوادی، ھیندستان | ٩٥٫٥ | ٨٣٫٤ |
تاران لە ٢٤ی ئایاری ٢٠٢٢ بە پیسترین شاری جیھان ناسێندرا.[٦]
سەرچاوەکان
[دەستکاری]- ^ «Air pollution». www.who.int (بە ئینگلیزی). World Health Organization. لە ٥ی حوزەیرانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ Vohra، Karn؛ Marais، Eloise A.؛ Bloss، William J.؛ Schwartz، Joel؛ Mickley، Loretta J.؛ Van Damme، Martin؛ Clarisse، Lieven؛ Coheur، Pierre-F. (٨ی نیسانی ٢٠٢٢). «Rapid rise in premature mortality due to anthropogenic air pollution in fast-growing tropical cities from 2005 to 2018». Science Advances (بە ئینگلیزی). ٨ (14): eabm٤٤٣٥. Bibcode:٢٠٢٢SciA....٨M٤٤٣٥V. doi:١٠.١١٢٦/sciadv.abm٤٤٣٥. ISSN ٢٣٧٥-٢٥٤٨. PMC ٨٩٩٣١١٠. PMID ٣٥٣٩٤٨٣٢.
{{cite journal}}:|bibcode=length بپشکنە (یارمەتی) - ^ Michelozzi، P.؛ Forastiere، F.؛ Fusco، D.؛ Perucci، C. A.؛ Ostro، B.؛ Ancona، C.؛ Pallotti، G. (١٩٩٨). «Air Pollution and Daily Mortality in Rome, Italy». Occupational and Environmental Medicine. ٥٥ (9): ٦٠٥–١٠. doi:١٠.١١٣٦/oem.٥٥.٩.٦٠٥. JSTOR ٢٧٧٣٠٩٩٠. PMC ١٧٥٧٦٤٥. PMID ٩٨٦١١٨٢.
- ^ The Daily Telegraph 8 January 2014 'Air pollution killing up to 500,000 Chinese each year, admits former health minister'.
- ^ «World's Most Polluted Cities in 2020 - PM2.5 Ranking | AirVisual». www.iqair.com (بە ئینگلیزیی ئەمەریکایی). لە ١ی شوباتی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ «World Air Quality Index (AQI) Ranking | IQAir». www.iqair.com (بە ئینگلیزی). لە ٢٤ی ئایاری ٢٠٢٢ ھێنراوە.
