کاتەگۆری
| کاتەگۆری | |
|---|---|
 | |
| لقی | شتی دەرھەست |
| بەشێکە لە | ئۆنتۆلۆجی |
| لێکۆڵینەوە لەلایەن | لۆژیک، واتاناسی، مێتافیزیک |
لە ئۆنتۆلۆجیدا، کاتەگۆرییەکان یان وتەزاکان[١] بەرزترین جنسەکان لە زنجیرەی جنسەکانن،[٢] کەوایە، بە بنچینەییترین و بنەڕەتیترین تێگەیشتەکان دەژمێردرێن. لێکۆڵین و چوون بە دوای کاتەگۆرییەکاندا بە مانای دەسنیشانکردنی بناخەییترین و بەربڵاوترین پۆلەکانی شتەکانە.[٣] بۆ ئەم مەبەستە، دەبێ بۆ ھەر کاتەگۆرییەک ئەوەی کە بە جیاوازیی ئۆنتۆلۆجیک ناسراوە دیاری بکرێ. لە ئەرەستوو بەم لاوە، گەلێ سیستمی جۆراوجۆری کاتەگۆری پێشنیار کراوە، لە زۆربەشیاندا کاتەگۆریگەلێک بۆ جەوھەر و عەرەز و پەیوەندی و بارودۆخ و پێشھات بەدی دەکرێن.[٤]
ئەرەستوو
[دەستکاری]یەکێ لە ھۆگرەتییەکانی ئەرەستوو سەرنجدان بە چۆنیەتیی دابەشبوونی دنیای سروشت بە سەر پۆلە جیاجیاکاندا بوو. بۆ وێنە، چۆن لە پۆلێ وەک «گیانلەبەران»، ئەوەڵ، پۆلی «گیانلەبەرە دووپاکان» و، بە دوای ئەوە، پۆلی «گیانلەبەرە دووپا بێباڵەکان»، جیا دەبێتەوە.[٥] ئەو پەی بەوە بردبوو کە پۆلەکان بەپێی چۆنایەتیگەلێک کە گیانلەبەرەکە ھەیەتی، وەک ژمارەی پاکانی و شێوەی ڕێگەچوونی، لە یەکتر جیا دەکرێنەوە. ئەرەستوو لە کتێبەکەیدا دەڵێ ھەر قسەیەک کە لە بارەی بابەتێکەوە بوترێ و ھەر سیفەت و تایبەتمەندییەک کە شیاوی ئەوە بێ بدرێتە پاڵی، دەچێتە ناو یەکێ لە دە پۆلی جیاوازەوە کە «دە کاتەگۆری» یا «دە وتەزا» یا «مەقوولاتی عەشر» -یان پێ دەوترێ:
ھەروا کە لەم بەندەوە دیارە، دە کاتەگۆرییەکەی ئەرەستوو بریتین لە:[٦]
- جەوھەر، وەک ئەم ئەسپە، ئەم پیاوە
- چەندایەتی، کە یان تەنراوە وەک سێ ڕۆژ، یان پساوە وەک سێ کوڵۆ قەند
- چۆنایەتی، وەک سپی، ڕەش، داخ، شیرین، ڕاست، چەماو
- پەیوەندی، وەک نیوە، دوو ھێندە، گەورەتر
- جێ، وەک لە بازاڕێکدا
- کات، وەک دوێنێ، پارەکە
- بار، وەک دانیشتوو، وەستاو، پاڵکەوتوو
- خاوەنایەتی، وەک پێڵاو لە پێ، چەکدار
- کردن، وەک تیر ھاویشتن، فێنکەوکردن، گڕدان
- کران، وەک ھاویژران، فێنک بوونەوە، گڕگرتن
بۆ نموونە، لە بابەت بەچکەپشیلەکەی پوورە ئامینەوە، کە خۆی جەوھەرێکە، دەتوانرێ ئەمانە بوترێ: دوو کیلۆیە (چەندێتی) و مێیە (چۆنێتی) و ھیی پوورەیە (پەیوەندی) و سەعاتی ۹ی بەیانی (کات) لە پاڵ کوانووەکە (جێ) بە کزکۆڵەیی (بار) و بە سکێکی پڕەوە (خاوەنایەتی) خەوتووە (کردن) یا خەوێنراوە (کران).[٧]
کانت
[دەستکاری]لە سەردەمی مۆدێرندا کانت یەکێ لەو خاوەن ھزرانەیە جیاوازتر کاری لەسەر کاتەگۆرییەکان کردووە. ئەو لە کتێبی یەکەمی خۆیا، ڕەخنە لە ئەقڵی پەتی، کاتەگۆرییەکان بۆ دامەزراندنی زانین لە بابەت دیاردەکانەوە (نەک واقیعی پشتەوەیان) بە بنەڕەتی دادەنێ. جیاوازییەکی گرنگ ھەیە لە نێوان کاتەگۆرییەکانی ئەرەستوو و کاتەگۆرییەکانی کانتدا. کاتەگۆرییەکانی کانت لە نێو تێگەیشتندان و سەر بە سووژەن. تێگەیشتەی پەتین (مەبەست لە «پەتی» ئەوەیە لەگەڵ داتای ھەستەکیدا ئاوێتە نەبووگن) و ھیچ پەیوەندییەکیان بە جیھانی دەرەوە نییە. پەیوەندییەکەیان بە جیھانی دەرەوە لەوێدا دروست دەبێ کە بمانەوێ لە ئۆبژەیەک تێبگەین. لەو کاتەدا، یەک یا چەند کاتەگۆریی نێو تێگەیشتنمان دەخەینە سەر ئۆبژەکە، یا ئۆبژەکە بۆ ژێر ئەو کاتەگۆرییانە ڕادەماڵین تا بە سەریدا بیانسەپێنین و لە ئۆبژەکە تێبگەین.[٨]
ھێگڵ
[دەستکاری]بۆ کانت، کاتەگۆرییەکان قاڵبەکانی زەین بوون لە باسی ماریفەتی مرۆڤدا. بەڵام، بۆ ھێگڵ، کاتەگۆرییەکان بنەواشەگەلێک بوون کە زاتی جیھانیان ڕوون دەکردەوە. ھێگڵ دەیویست ئەوە دیاری بکا کە جیھان لە چ کاتەگۆریگەلێک پێک ھاتووە. لەو باوەڕەشدا بوو کە جگە لە دوازدە کاتەگۆرییەکەی کانت، گەلێکی تریش کاتەگۆری ھەیە و، ئەو ئەرکی سەر شانیەتی دانە بە دانەیان دەسنیشان بکا و ڕایان بنێ و بە شێوەی لۆژیکی لە یەکتریان دەربێنێ. لە بەرھەمەکانی ھێگڵدا کاتەگۆرییەکان بوونەوە بە ھەبووگەلی ئۆبژەیی و عەینیی سەربەخۆ و ئازاد لە زەینییەتی تاکەکان (وەکوو ئیدیاکانی ئەفلاتوون). ئەو بەڵگانەش کە بۆ سەلماندنی ئۆبژەییبوون و عەینییەتی کاتەگۆرییەکان دەیھێنایەوە ھەمان بوون کە ئەفلاتوون بۆ سەلماندنی ئۆبژەییبوونی ئیدیاکان و تێکڕایییەکان دەیھێنایەوە. بۆ ھەر شتێ کە بە واقیع ھەیە، باش بڕوانین، بۆ نموونە بۆ لەتە بەردێ، دەبینین کە ھیچ نییە بێجگە کۆمەڵێ تێکڕایی، یانی سپێتی و خرتی و ڕەقی و لەمانە. گشت ئەمانە تێکڕایین، کەوایە حاشاکردنی ئۆبژەییبوونی تێکڕایییەکان حاشاکردنی ئۆبژەییبوونی بەردەکەیە.[٩]
سەرچاوەکان
[دەستکاری]- ^ «وتەزا»، یانی ئەوەی لە «وتە»وە دەردەچێ، لە ھەندێ فەرھەنگدا بەرامبەر بە «مقولة» -ی عەرەبی و «category» -ی ئینگلیزی بە کار ھاتووە. بۆ وێنە، فەرھەنگی زاراوەی ئەدەبیی نووسراوی بەختیار سەجادی و محەممەد مەحموودی کە ساڵی ۲۰۰۲ لەلایەن دەزگای چاپ و پەخشی سەردەمەوە چاپ بووە.
- ^ Thomasson، Amie (2019)، Zalta، Edward N. (ed.)، «Categories»، The Stanford Encyclopedia of Philosophy (چاپی Summer 2019)، Metaphysics Research Lab, Stanford University، لە ١٦ی نیسانی ٢٠٢٢ ھێنراوە
- ^ Mcdaniel، Kris. «A Return to the Analogy of Being: A RETURN TO THE ANALOGY OF BEING». Philosophy and Phenomenological Research (بە ئینگلیزی). ٨١ (3): ٦٨٨–٧١٧. doi:١٠.١١١١/j.١٩٣٣-١٥٩٢.٢٠١٠.٠٠٣٧٨.x.
- ^ Borchert، Donald (2006). «Ontology». Macmillan Encyclopedia of Philosophy, 2nd Edition. Macmillan.
- ^ Aristotle Metaphysics 1075a
- ^ «The Project Gutenberg E-text of The Categories, by Aristotle». www.gutenberg.org. لە ١٨ی نیسانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ Woodfin، Rupert؛ Groves، Judy (٢٠٠٦). Introducing Aristotle. لەلایەن فیروزکوھی، محمد وەرگێڕدراوە.
{{cite book}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: خاڵبەندیی زیادە (بەستەر) - ^ کەمال، محەمەد (٢٠١٦). لۆجیکی ھیگڵ. سلێمانی: ناوەندی چاپ و پەخشی سەردەم. لاپەڕە ٩٠-٩١.
{{cite book}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: خاڵبەندیی زیادە (بەستەر) - ^ ستیس، و.ت. (١٤٠٢). فلسفە ھگل (بە فارسی). لەلایەن عنایت، حمید وەرگێڕدراوە. تھران: امیر کبیر. لاپەڕە ۱۲۳.
{{cite book}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: خاڵبەندیی زیادە (بەستەر)
