ڕاپەڕینی دووەمی فەلەستین

ڕاپەڕینی دووەمی فەلەستین (بە عەرەبی: الانتفاضة الفلسطینیة الثانیة)یان ڕاپەڕینی ئەقسا، لە ٢٨ی ئەیلوول ٢٠٠٠ دەستی پێکرد و لە ٨ی شوبات ٢٠٠٥ بە کردەوە وەستا دوای ڕێککەوتنی ئاگربەست کە لە لووتکەی شارمی شێخ ئەنجامدرا و کە سەرۆکی تازە ھەڵبژێردراوی فەلەستین محەممەد عەباس و سەرۆک وەزیرانی ئیسرائیل ئیرایل شارون کۆکردەوە، و ئەم ڕاپەڕینە لە بەراورد بە پێشووی خۆی بە زۆری پێکدادانی چەکدار و زیادبوونی خێرایی کارەکانی سەربازی لەنێوان بەرخۆدانەکەی فەلەستینە و سوپای ئیسرائیل قوربانیی نزیکەی ٤٤١٢ فەلەستینەوە و ٤٨٣٢٢ بریندار گیانی لەدەستدا. لە زیانەکانی سوپای ئیسرائیلدا ٣٣٤ کوژراو و ٧٣٥ کۆڵبەر کوژراون، کۆی کوژراو و بریندارەکانی ئیسرائیل ١٠٦٩ کوژراو و ٤٥٠٠ بریندار بوون، ٥٠ تانکێک جۆری میرکافا و ژمارەیەک جەبات و چەکدارانی سەربازی ئیسرائیل تێکشکێنران. ناوچەکانی کەناری ڕۆژاوا. و کەرتی غەززە. لە ماوەی ئەو دا چەندین داگیرکاری ئیسرائیلییان بەسەردا ھاتووە لەوانە دەستدرێژیی بەرگ و باران و بارینی ھاوین و تۆپ ھەڵدراو. شارنەی ھەڵگیرساندنی ئەو ھەڵگیرساندنە بریتی بوو لە ھاتنی سەرکردەی ئۆپۆزسیۆنی ئەوکاتە، ئاریل شارون بۆ حەوشەی مزگەوتەکەی لەگەڵ پاسەوانەکانی، ئەمەش بووەتە ھۆی ئەوەی کە کۆمەڵێک نوێژخوێن بۆ جەماوەرەکە بچن و ھەوڵ بدەن بەرەنگار بن، کە دەرئەنجامی ئەو بوو کە یەکەم کارەکانی توندوتیژی لەو ھەڵگیرساندایە. منداڵێکی فەلەستینی (محمد الدرا) وەک نیشانەی ڕاپەڕینی دووەم دادەنرێت. دوای دوو ڕۆژ لە ھەڵدێبڕینی مزگەوتی قەزا، گرتەیەکی ڤیدیۆیی کە لەلایەن پەیامنێری کەناڵی تەلەڤیزیۆنی فەڕەنسییەوە لە ٣٠ی ئەیلوولی ٢٠٠٠ وەرگیراوە، دیمەنەکانی لەسێدارەدانی منداڵەکە (١١ ساڵ) نیشاندا کە لە تەنیشت باوکی بە بەرمیلێکی سێمنتی لە شەقامی سەڵاحەدین لە باشووری شاری غەزە دەژێت.

ئینتیفادەی دووەم بە ڕووبەڕووبوونەوەی زۆر لە نێوان لایەنە فەلەستینییەکان و سوپای ئیسرائیلدا بوو، ھەروەھا خێرایی چالاکییە سەربازییەکان لە نێوان ئەو دوو لایەنەدا پەرەی سەند، فراکسیۆنە فەلەستینییەکان چەندین ئۆپەراسیۆنی شەھیدکردنیان لە ناو شارەکانی ئیسرائیل ئەنجامدا، خاڵە ئەمنییەکان و چێشتخانەکان و پاسەکانیان کردە ئامانج. بووە ھۆی مردنی سەدان ئیسرائیلی، و گەیشتە لووتکە لە ساڵی ٢٠٠٢ بە ڕێژەی ٢٢. لە مردن لە مانگێکدا.

زۆر کەس کۆبوونەوەی لووتکەی شەرم شێخ لە ٨ی شوباتی ٢٠٠٥ بە کۆتایی ئینتیفادەی دووەم دەزانن. بە ڕێککەوتنی مەحمود عەباس، سەرۆککۆماری فەلەستین و ئاریێل شارۆن، سەرۆکوەزیرانی ئیسرائیل کە ھەموو کوتلە فەلەستینییەکان ھەموو کردەوەیەکی توندوتیژی دژی ئیسرائیلییەکان لە ھەموو شوێنێک ڕادەگرن، لەکاتێکدا ئیسرائیل ھەموو چالاکییە سەربازییەکانی لە ھەموو شوێنێک دژی فەلەستینییەکان ڕادەگرێت. ھەروەھا پابەندبوونی خۆیان بە نەخشەڕێگای پرۆسەی ئاشتی دووپاتکردەوە. شارۆن ڕەزامەندی دەربڕی لەسەر ئازادکردنی ٩٠٠ زیندانی فەلەستینی لە کۆی ٧٥٠٠ دەستبەسەرکراو لەو کاتەدا، و لە شارەکانی کەناری ڕۆژاوا کە لە سەردەمی ئینتیفادا داگیرکرابوون بکشێتەوە، بەڵام چاودێران پێیان وایە کە ئینتیفادەی دووەم کۆتایی نەھاتووە، چونکە فەلەستینییەکان و ئیسرائیلییەکان کۆتاییان نەھاتووە گەیشتن بە ھەر چارەسەرێکی سیاسی و ڕووبەڕووبوونەوەکان لە شارەکانی کەناری ڕۆژاوا بەردەوام بوون.

پێش ڕاپەڕین

لە کۆتایی ساڵی ١٩٩٩ەوە، ھەستێکی گشتیی بێزاری لەنێو فەلەستینییەکاندا ھەبوو بەھۆی تەواوبوونی ئەو ماوەیەی کە بڕیاربوو بۆ جێبەجێکردنی چارەسەری کۆتایی بەپێی ڕێککەوتننامەکانی ئۆسلۆ، ھەروەھا ھەستکردن بە بێزاری بەھۆی دواکەوتن و وەستانی دانوستانەکانی نێوان لایەنە فەلەستینییەکان و ئیسرائیلییەکان دوای لووتکەی کامپ دەیڤد، و ڕوون بووەوە کە ھەوڵی «ئیسرائیل» بە پشتیوانی ئەمریکا بۆ سەپاندنی چارەسەرێک بەسەر فەلەستینییەکان دوور لە بڕیارنامەکانی شەرعییەتی نێودەوڵەتی (٢٤٢, ٣٣٨, ١٣٩٧)، جگە لە شکستی «ئیسرائیل»ی زایۆنیستەکان لە جێبەجێکردنی زۆرێک لەو لایەنانەی کە لە ئۆسلۆ یان ڕێککەوتن و دانوستانەکانی دواتر لەسەریان ڕێککەوتبوون. زایۆنیستەکان «ئیسرائیل» درێژە بە سیاسەتی تیرۆرکردن، دەستبەسەرکردن و لەشکرکێشی ناوچەکانی دەسەڵاتی فەلەستین دەدەن و ئازادکردنی زیندانیانی فەلەستینی ڕەتدەکەنەوە. جگە لە بەردەوامبوونی بنیاتنانی نیشتەجێبوون و دوورخستنەوەی گەڕانەوەی پەنابەران و دوورخستنەوەی کشانەوە بۆ سنوورەکانی حوزەیرانی ١٩٦٧، فەلەستینییەکانی دڵنیا کرد لە بێھودەیی پرۆسەی ئاشتی بۆ بەدەستھێنانی سەربەخۆیی نیشتمانی.

لە لایەنی ئیسرائیلەوە بنیامین ناتانیاھۆ ھەندێک لە بڕگەکانی ڕێککەوتننامەی ڕووباری وای ١ی جێبەجێ کرد و ھەندێکی دیکەی جێبەجێ نەکرد، بۆیە پارتی لیکود بە سەرۆکایەتی ئیھود باراک دەسەڵاتی گرتە دەست و دەستیان بە پرۆسەی ئاشتی کردەوە ئیھود باراک پەنای بۆ... بۆچوونی دانیشتووانی میانڕەو، و ڕێککەوتنێکی بەدەستھێنا بۆ ھەڵوەشاندنەوەی ١٢ بنکەی نوێی نیشتەجێبوون کە لە دوای ڕێککەوتنی ڕووباری وای لە تشرینی دووەمی ١٩٩٨ ەوە دروستکرابوون، بەڵام بەردەوامبوونی فراوانکردنی نیشتەجێبوونەکانی ئێستا، لەگەڵ پلانی دروستکردنی ٣٬٠٠٠ ماڵی نوێ لە کەناری ڕۆژاوا، ئیدانەکردنی توندی سەرکردایەتی فەلەستینی بەدوای خۆیدا ھێناوە. ھەرچەندە بەپێی ڕێککەوتنەکانی ئۆسلۆ ڕێگەپێدراوە بۆ بیناسازی لەناو شوێنە نیشتەجێبوونەکانی ئێستادا، بەڵام لایەنگرانی فەلەستین پێیان وایە کە ھەر بەردەوامبوونی بیناسازی پێچەوانەی ڕۆحی ئەوانە، زیانی بە ئەنجامی دانوستانەکانی باری کۆتایی گەیاندووە، و متمانەی فەلەستینییەکانی بە خواستی باراک بۆ ئاشتی تێکداوە. پرۆسەی ئاشتی لەرزۆک بوو و دووەمین ئینتیفادەی فەلەستینی دەستی پێکرد، باراک سوودی لە بۆردومانەکانی ١١ی ئەیلوول وەرگرت بۆ ئەوەی شەڕی ئەمریکا لە دژی تیرۆر بکاتە شەڕێک لە دژی ھەموو ئەو ڕێککەوتنە ئاشتیانەی کە لەگەڵ فەلەستینییەکان ئەنجامدراون.

ھاوسەنگی ھێز

لە لایەنی فەلەستینییەوە: ٣٥ ھەزار سەربازی دەزگا ئەمنییەکان بوون، چەکەکانیان تفەنگی کڵاشینکۆف و ٤٥ زرێپۆشی بی ئاڕ دی ئێم-٢ بوو، سەبارەت بە چەکدارانی بەرخۆدان، چەکەکانیان تفەنگی کڵاشینکۆف و ئێم ١٦ و ھەندێک مین بوو کە لە ماڵەوە دروستکرابوون. سەبارەت بە ئیسرائیلییەکان: ئەوان بۆ ئەم شەڕە ٦٠ ھەزار سەربازی سوپای ئیسرائیل و ھەزار تانک و ٤٥٠ فڕۆکەی جەنگی ئێف-١٦ و فانتۆم و ئێف-١٥ ئیگل و ٥٠ ھێلیکۆپتەری ھێرشبەری ئەپاچییان کۆکردەوە.

ڕووداوەکان

ساڵی ٢٠٠٠

لە ٢٨ی ئەیلوولی ٢٠٠٠، ئاریێل شارۆن و ئەندامانی پارتی لیکود، لەگەڵ ھەزار پاسەوانی چەکدار، سەردانی مزگەوتی ئەقسایان کرد و گەشتێکیان بە حەوشەکانیدا کرد و ڕایان گەیاند کە «چیای پەرستگا وەک خاکی ئیسرائیل دەمێنێتەوە»، کە بووە ھۆی وروژاندنی نوێژخوێنانی فەلەستینی و بووە ھۆی خۆپیشاندان؛ کە گازی فرمێسکڕێژ و گوللەی لاستیکیی ئاراستەی جەماوەرەکە کرد و بەھۆیەوە ٧ شەھید و برینداربوونی ٢٥٠ سەربازی ئیسرائیل و برینداربوونی ١٣ سەربازی ئیسرائیل ئەمە سەرەتای ئینتیفادە بوو. لەگەڵ دەستپێکردنی ئینتیفادەی ئەقسا، ئەو دامەزراوەیەی دامەزراند کە بە لیژنەکانی بەرخۆدانی جەماوەری ناسراوە، کە باڵێکی سەربازی پێکھێنا بە ناوی لیواکانی ئەلناسر سەڵاح الدین، و چالاکوانانی کوتلە جیاوازەکانی لەخۆگرتبوو، زۆربەیان خەڵکی فەتح بوون، و ھەندێکیان لە حەماس و جیھادی ئیسلامییەوە. ھەندێک لە شرۆڤەکاران بە ئاماژەدان بە وتارەکانی دواتری بەرپرسانی دەسەڵاتی فەلەستین، بەتایبەتی عیماد ئەلفەلوجی و خودی عەرەفات، دەڵێن کە ئینتیفادە چەند مانگێک پێش ئەم سەردانە پلانی بۆ دانراوە، ڕەنگە لە مانگی تەممووز یان تەممووزدا لەگەڵ گەڕانەوەی یاسر عەرەفات لە دانوستانەکانی کەمپی دەیڤد. وێنۆک| ساتی کوژرانی محمد الدورا، وێنەکەی چارڵز ئەندەرلین فۆتۆگرافەری فەرەنسی بۆ کەناڵی فەرەنسا ٢ گیراوە کوشتنی ئەو کوڕە بەناوی محەممەد ئەلدورا لە شەقامی سەلاحەدین لە کەرتی غەززە لە ٣٠ی ئەیلوولی ٢٠٠٠ لە دووەم ڕۆژی ئینتیفادەی ئەقسا ڕوویدا، ئەمەش لەکاتێکدایە کە ناڕەزایەتییەکان بە شێوەیەکی بەرفراوان لە سەرانسەری خاکەکانی فەلەستین بڵاوبوونەتەوە. عەدەسەی فۆتۆگرافەری فەرەنسی چارڵز ئەندەرلین، پەیامنێری کەناڵی فەرەنسا ٢، دیمەنی جەمال ئەلدورا و کوڕە دوازدە ساڵەکەی بەناوی محەممەدی گرتووە، کە لە پشت بەرمیلێکی چیمەنتۆوە پەنایان گرتووە، دوای ئەوەی لە ناوەڕاستی ھەوڵەکانی… ئاڵوگۆڕی تەقە لە نێوان سەربازانی ئیسرائیل و ھێزە ئەمنییەکانی فەلەستین. ئەم تەقەیە کە زیاتر لە خولەکێکی خایاند، دیمەنی خۆدزینەوە لە یەکتری باوک و کوڕەکە و گریانی کوڕەکە و ئاماژەی باوک بۆ تەقەکەرەکان بۆ وەستان، لە نێوان لافاوێکی ئاگر و خۆڵ و خۆڵدا، دوای ئەوە… کوڕێک لەسەر قاچەکانی باوکی کەوتە خوارەوە. دوای پەنجا و نۆ چرکە لە پەخشی سەرەتایی دیمەنەکە لە فەرەنسا، بە دەنگی بەرپرسی نووسینگەی فەرەنسا ٢ لە ئیسرائیل، چارڵز ئەندەرلین، کە خۆی شایەتحاڵی ڕووداوەکە نەبووە، بەڵام ئاگادارکرایەوە لە ھەموو زانیارییە پەیوەندیدارەکان، لە وێنەگرەکەوە لە ڕێگەی تەلەفۆنەوە، ئەندەرلین بە بینەرانی وتووە کە محەممەد ئەلدوڕە و باوکی «ئامانجی تەقەکردنی ھێزەکانی ئیسرائیلن»، و منداڵەکە کوژراوە. دوای ئەوەی پرسەکە لە پرسەیەکی باو و دڵگیردا بەڕێوەچوو، جیھانی عەرەبی و ئیسلامی محەممەد ئەلدورایان وەک شەھید شکۆمەند کرد.

ڕاپەڕینی تشرینی یەکەم

وێنۆک|227x227پیکسڵ| وێنەی ڕەمزی ئۆدە کە بەردێک دەخاتە سەر تانکێکی سوپای ئیسرائیل لە کەرتی غەززە لیژنەی باڵای بەدواداچوونی جەماوەری عەرەب لە ١ی تشرینی یەکەم مانگرتنی ھەمەلایەنەی ڕاگەیاند. مانگرتنەکە ناڕەزایەتییەک بوو بەرامبەر بە دۆخی کەمینەی عەرەب لە ئیسرائیل و ڕووداوە سەرەتایییەکانی ئینتیفادە. خۆپیشاندانەکان سەرەتا ھێمنانە بوون، بەڵام لە شارۆچکە جۆراوجۆرەکاندا گەشەیان کرد و بوونە تەقینەوەی توڕەیی و داخستنی ھەندێک شەقام و فڕێدانی بەرد. دەرئەنجامەکەی وێرانکاری لە زۆر بوار و گیانلەدەستدان بوو. ڕۆژی دووەمی خۆپیشاندانەکان، ٢ی تشرینی یەکەم، خوێناویترین… ھێزەکانی ئاسایشی ناوخۆ. خۆپێشاندانەکان لە ڕۆژی سێیەمیشدا بەردەوام بوون، بەڵام ڕێچکەیان کەمی کرد و بۆ ماوەی سێ ڕۆژ ئارامی زاڵ بوو پێش ئەوەی جارێکی دیکە خۆپیشاندانەکان بگەڕێنەوە بەھۆی ئەو کەشوھەوای ئاڵۆزەی دوای ئەوەی ھەسەدە لە ٧ی تشرینی یەکەمدا سێ سەربازی ئیسرائیلی ڕفاند و خۆپیشاندانی دژە خۆپیشاندانی لە کۆمەڵگەی جوولەکەکاندا بەدوای خۆیدا ھێنا جوولەکەکان لە تەلئەبیب بەشدارییان لە کردەوەی توندوتیژیدا کرد و لە شوێنەکانی دیکەشدا، لە ٨ی تشرینی یەکەمدا، ھەندێکیان بەردیان بەسەر فەلەستینییەکاندا فڕێدا و موڵک و ماڵییان لەناوبرد و دروشمی «مەرگ بۆ عەرەبەکان»یان دەوتەوە. کەش و ھەوا لە دوای ٨ی تشرینی یەکەم ھێور بووەوە و خۆپیشاندانەکان بە کردەوە لە ١٠ی تشرینی یەکەم وەستان.

لە ١٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٠ دوو سەربازی ئیسرائیلی لە ڕامەڵڵا کوژران کاتێک فەلەستینییەکان دوو سەربازی یەدەگیان لە سوپای داگیرکەری ئیسرائیل کوشت کە «بە ھەڵە» چوونە ناو شاری ڕامەڵڵا کە لەژێر کۆنترۆڵی دەسەڵاتی نیشتمانی فەلەستیندایە لە ناوەڕاستی کەناری ڕۆژاوا. پۆلیسی مەدەنی فەلەستین لە بنکەی پۆلیسی ئەلبیرە دەستبەسەریان کردبوو، بەڵام جەماوەرێکی توڕەی فەلەستینی کە لە پرسەی گەنجێکی فەلەستینی بوون کە لەلایەن ئیسرائیلەوە کوژرا، ھێرشیان کردە سەر بنکەی پۆلیس و سەربازە دەستبەسەرکراوەکانیان کوشت. لە ٨ی تشرینی دووەمی ٢٠٠٠، منداڵی فەلەستینی فاریس ئۆدە لەلایەن سوپای ئیسرائیلەوە لە نزیک دەروازەی ئەلمەنتەر (بازگەی کارنی) لە ڕۆژھەڵاتی کەرتی غەززە کوژرا، لەکاتێکدا لە مانگی دووەمی ئینتیفادادا بەرد فڕێدەدا

پێوەرەکانی کلینتۆن

شەڕ و پێکدادانەکانی نێوان ھێزەکانی ئیسرائیل و فەلەستینییەکان لە ١ی ئەم مانگەدا بە شێوەیەکی بەرچاو پەرەی سەند و شەش فەلەستینی و سێ سەربازی ئیسرائیلی کوژران و ١٤٠ فەلەستینی و چوار سەربازی ئیسرائیلیش بریندار بوون. لە ڕۆژانی دواتردا ژمارەی قوربانییەکان زیادی کرد و لە مانگی تشرینی دووەمدا ھەموو ڕۆژێک پێکدادان ڕوویدا. بە گشتی ١٢٢ فەلەستینی و ٢٢ ئیسرائیلی کوژراون. لە ھەوڵێکی کۆتاییدا لەلایەن ئیدارەی کلینتۆنەوە بۆ گەیشتن بە ڕێککەوتنێکی ئاشتی لە نێوان ئیسرائیلییەکان و فەلەستینییەکان (لە ماوەی ھەفتەکانی کۆتایی گواستنەوەی سەرۆکایەتی لە بیل کلینتۆنەوە بۆ جۆرج بوش)، کلینتۆن پێشنیارەکانی بۆ نزیکبوونەوە پێشکەش کرد کە بە «پارامێتەرەکانی کلینتۆن» ناسراوە، و پارامێتەرەکانی کلینتۆن بە مەبەستی ئەوە بوون کە ببنە بنەمایەک بۆ دانوستانەکانی زیاتر. کۆشکی سپی ڕۆژی دواتر لە بەیاننامەیەکدا پشتڕاستی کردەوە کە «ھەردوولا ئێستا بە ھەندێک ڕەخنەیییەوە بیرۆکەکانی سەرۆککۆمار قبوڵ دەکەن»، بەڵام دوای سێ ھەفتە لە وەڵامدانەوەی فەڵەستینییەکان، لووتکەی تەبا بەڕێوەچوو و کاتەکانی پێش ھەڵبژاردنی سەرۆکوەزیرانی ئیسرائیل لە ساڵی ٢٠٠١دا تەواو بوو.

بەستەرە دەرەکییەکان

• کاریگەری ھێرش و گەمارۆدانی ئیسرائیل لەسەر بارودۆخی ئابووری فەلەستین
• ڕۆژنامەی ئینتیفادەی فەلەستین بۆ داکۆکی لە مافی چارەی خۆنووسین بۆ گەلی فەلەستین (خوێندنەوە و دابەزاندن)
• لیستی قوربانیانی مەدەنی فەلەستینی لە ئینتیفادەی دووەم
• لیستی قوربانیانی مەدەنی ئیسرائیل لە ئینتیفادەی دووەم
• لیستی مردنی ئیسرائیل لە ئەیلوولی ٢٠٠٠ەوە