زەید کوڕی سابت

زەید کوڕی سابت;
	خۆشنووسی ناوی زەید کوڕی سابت
ناو:	زەید کوڕی سابت
ڕێکەوتی لەدایکبوون:	٦١٠ز
شوێنی لەدایکبوون:	مەدینە،حیجاز
ڕێکەوتی مردن:	٦٦٠ز
بیروباوەڕ:	ئیسلام
بواری کردوکۆش:	زانای ئایینی،کۆکەرەوە

یەکێک بوو لە ھاوەڵانی پێغەمبەر محەممەد (د. خ)، ناوبراو یەکێک بووە لەو کەسانەی قورئان یان لەبەر کردبوو لەسەردەمی پەیامبەر محەممەد. یەکێک بووە لەو کەسانەی بەشداربووە لەکۆکردنەوەی قورئان لەھەردوو سەردەمی ئەبووبەکری سەدیق و عوسمانی کوڕی عەفان، لە ساڵی ٤٥ی ھیجری کۆچی دوایی کردووە لەسەردەمی مەعاویە.

ژیان

کاتێک زەید تەمەنی ٦ ساڵان بوو باوکی مرد لە شەڕی بەعاث. زەید تەمەنی ١١ ساڵ بوو کاتێک داوای مۆڵەتی کرد بۆ بەشداریکردن لە شەڕی بەدر. بەو پێیەی تەمەنی لە ١٥ ساڵ کەمتر بوو، محەممەد (ص) ڕێگەی پێ نەدا و ناردییەوە. پاشان بڕیاریدا بە فێربوونی قورئان هەوڵی بەدەستهێنانی ڕەزامەندی لەلای محەممەد (ص) بدات. دواتر ڕاسپێردرا بۆ نووسینی نامە بۆ نا-موسڵمانان و کۆکردنەوە و هەڵگرتنی تۆماری ئایەتەکانی قورئان. زەید لەو کەسانە بوو کە محمد هەڵیبژاردبوو بۆ نوسینی ئایەتەکانی قورئان. زۆربەی کاتەکانی بە قورئان خوێندن بەسەر دەبرد و بەردەوام بوو لە فێربوونی ئایەتەکانی قورئان وەک چۆن لەلایەن محەممەدەوە دەخوێندرایەوە. دواتر زەید لە تەمەنی 19 ساڵیدا خۆبەخشانە شەڕی کرد. ئەمجارەیان لە ڕیزەکانی سوپای موسڵمانان وەرگیرا. کاتی شەڕی زەید دوای نۆ ساڵ لە دامەزراندنی کۆمەڵگەی موسڵمانان لە مەدینە هاتبوو.

زەید ڕۆڵی نووسینەوەی ئەو ئایەتانەی قورئانی هەبوو کە موسڵمانان پێیان وایە لە ڕێگەی فریشتەی جبرائیلەوە لەلایەن خواوە بۆ محەممەد نێردراوە.

دوای وەفاتی ‌‌محەممەد، زه‌ید كه‌ تا ئه‌م كاته‌ بووبووه‌ پسپۆری قورئان، رۆڵی ره‌سه‌ندكردن و كۆكردنه‌وه‌ی وه‌حی قورئانی زاره‌كی و ده‌قی بۆ یه‌ك به‌رگی سنووردار پێسپێردرا. ئەم دەستپێشخەرییە لە کارنامەی خەلیفە ئەبوبەکردا بەرز بوو، بە تایبەت دوای شەڕەکانی ریدا و شەڕی یەمامە بە تایبەتی کە تیایدا ٢٥ سەحابی کە قورئانیان لەبەر کردبوو شەهید بوون. عومەر قەناعەتی بە ئەبوبەکر کرد کە دەبێت قورئان لە یەک دەستنووسدا کۆبکرێتەوە. لە سەردەمی ئەبوبەکردا وەک خەلیفە، ئەرکی کۆکردنەوەی ئایەتەکانی قورئان لە هەموو پێکهاتە موسڵمانەکانی پێدرا. زەید لە کۆتاییدا ئەو ئەرکەی قبوڵ کرد و بە وتەی خۆی دەستی کرد بە دۆزینەوەی ئەو ماددە قورئانییە و لە پەرگەمەنت و چەقۆ و گەڵای خورما و لە یادەوەریی پیاوانەوە کۆی دەکاتەوە. کاتێک زەید ئەرکەکەی تەواو کرد، پەڕەکانی ئامادەکراوی لای ئەبوبەکر بەجێهێشت. ئەبوبەکر پێش مردنی پەڕەکانی لای عومەر بەجێدەهێڵێت کە لە بەرامبەردا لای حەفسەی کچەکەی بەجێی هێشتووە. حەفسە و ئوم سەلامە و عائیشە هاوسەری محمد بوون کە قورئانیان لەبەر کردبوو.

بەم شێوەیە زەید کوڕی سابت بوو بە یەکێک لە دەسەڵاتدارە پێشەنگەکان لەسەر قورئان. عومەری کوڕی خەتاب جارێک قسەی بۆ موسڵمانان کرد و فەرمووی: ئەی گەل ئەوەی ویستی پرسیار لە قورئان بکات با بچێتە لای زەید کوڕی سابت.

سەردەمی محەممەد: ٦١٠-٦٣٢

زەید ڕۆڵی نووسینەوەی ئەو ئایەتانەی قورئانی هەبوو کە لە ڕێگەی فریشتەی جبرائیلەوە لە خوای گەورەوە بۆ محمد نێردرابوون. هەروەها زەید لەلایەن محەمەدەوە فەرمانی پێکرابوو کە فێری زمانی عیبری و قیبتی بێت و لە ماوەی دوو هەفتەدا شارەزا بوو لە هەردوو زمانەکە کە وەک وەرگێڕی محەممەد کاری دەکرد.

سەردەمی ئەبوبەکرد: ٦٣٢-٦٣٤

دوای وەفاتی محەممەد، زەید کە بوو بە شارەزای قورئان، ڕۆڵی ڕەسەنایەتی و کۆکردنەوەی وەحی قورئانی زارەکی و دەقی بۆ یەک بەرگی سنووردار پێسپێردرا. ئەم دەستپێشخەرییە لە کارنامەی خەلیفە ئەبوبەکردا بەرز بوو، بە تایبەت دوای جەنگەکانی ریدە (جەنگەکانی لادانە) و شەڕی یەمامە بە تایبەتی کە تێیدا ژمارەیەکی زۆر لە حافظ قورئان (نزیکەی ٤٥٠ کەس) شەهیدبوون. عومەر قەناعەتی بە ئەبوبەکر کرد کە دەبێت قورئان لە یەک دەستنووسدا کۆبکرێتەوە.

لە سەردەمی ئەبوبەکردا وەک خەلیفە، ئەرکی کۆکردنەوەی ئایەتەکانی قورئان لە هەموو عەرەبستان پێدرا و سەرۆکی ئەو لیژنەیە بوو کە ئەم ئەرکەی ئەنجامدا(ژمارەی کەسانی ئەم لیژنەیە لە هەندێک سەرچاوەدا لە دەوروبەری ٢٥ کەسە لەکاتێکدا لە هەندێک سەرچاوەدا ئەوان ژمارە بۆ 75). زەید لە کۆتاییدا ئەو ئەرکەی قبوڵ کرد و بە گوتەی ئەو "دەستی کرد بە دیاریکردنی شوێنی ماددە قورئانییەکان و کۆکردنەوەی لە پەرگەمەنتەکان، چەناگە، گەڵاکانی خورما و لە یادەوەرییەکانی هاوەڵان (کە بە دڵ دەیانزانی)".

کاتێک زەید ئەرکەکەی تەواو کرد، سوحف (پەڕە)ی ئامادەکراوی لای ئەبوبەکر بەجێهێشت. ئەبوبەکر پێش مردنی سوحفەکەی لای عومەر بەجێهێشت کە لە بەرامبەردا لای حەفسەی کچەکەی بەجێی هێشت. حەفسە و ئوم سەلامە و عائیشە هاوسەری محمد بوون کە قورئانیان لەبەر کردبوو.

سەردەمی عومەر: ٦٣٤-٦٤٤

بەم شێوەیە زەید کوڕی سابت بوو بە یەکێک لە دەسەڵاتدارە پێشەنگەکان لەسەر قورئان. عومەری کوڕی خەتاب جارێک قسەی بۆ موسڵمانان کرد و فەرمووی: ئەی گەل ئەوەی ویستی پرسیار لە قورئان بکات با بچێتە لای زەید کوڕی ثابت.

سەردەمی عوسمان: ٦٤٤-٦٥٦

لە سەردەمی عوسماندا کە تا ئەو کاتەی ئیسلام بە دوور و فراوان تەشەنەی کردبوو، جیاوازی لە خوێندنەوەی قورئان بە شێوەزارە جیاوازەکانی زمانی عەرەبی دەرکەوت. کۆمەڵێک هاوەڵ بە سەرۆکایەتی حوزەیفە کوڕی یەمان کە ئەوکات لە عێراق جێگیر بوو، هاتنە لای عوسمان و داوایان لێکرد "ئوممەتی موسڵمانان ڕزگار بکات پێش ئەوەی جیاوازییان هەبێت سەبارەت بە قورئان".

عوسمان ده‌ستنووسی قورئانی له‌ حه‌فسه‌وه‌ وه‌رده‌گرت و دیسان ده‌سه‌ڵاتی پێشه‌نگ زه‌ید کوڕی سابت و هه‌ندێک هاوه‌ڵی تری بانگ کرد بۆ ئه‌وه‌ی کۆپی لێ بکه‌ن.^[١] زەید خرایە ئەستۆی ئەو ئەرکە. شێوازی شێوەزاری عەرەبی کە بەکارهاتووە، شێوازی زاراوەی عەشیرەتی قوڕەیشی بووە. لێرەوە ئەم ستایلە بەسەر هەموو ئەوانی تردا جەختی لەسەر کرایەوە.

زەید و هاوەڵانی تر پێنج دانەیان ئامادە کرد. یەکێک لەوانە بۆ هەموو پارێزگایەکی موسڵمانان نێردرا بەو فەرمانەی کە هەموو ماددە قورئانیەکانی تر، چ پارچە پارچە بێت یان کۆپی تەواو، بسوتێنرێت. کاتێک کۆپی ستاندارد دروست دەکرا و بە شێوەیەکی بەرفراوان لە هەموو شوێنێک بەردەست بوو بۆ کۆمەڵگەی موسڵمانان، ئەوا هەموو ماددەکانی تر بە ئارەزووی خۆیان لەلایەن کۆمەڵگە موسڵمانەکانەوە خۆیان دەسوتێنران. ئەمەش گرنگ بوو بۆ ئەوەی گۆڕانکاری یان جیاوازی لە زاراوە لە دەقی ستانداردی قورئان نەهێڵرێت. خەلیفە عوسمان نوسخەیەکی بۆ خۆی هەڵگرت و دەستنووسە ئەسڵیەکەی بۆ حەفسە (هاوسەری پێغەمبەر) گەڕایەوە.

مردن

سەعید کوڕی موسسەیب دەفەرموێت: "من بەشداریم لە پرسەی زەید بن سابت کرد، دوای ئەوەی بەخاک سپێردرا کوڕی عەباس فەرمووی ئەی ئێوەی خەڵک! هەرکەسێک ئارەزووی ئەوە بکات بزانێت زانست چۆن بەجێمان دەهێڵێت با بزانێت کە زانست بەم شێوەیە دەڕوات". . سوێند بە خوای گەورە کە تازە زانستێکی زۆر ئەمڕۆ بەجێی هێشتووین."