نیلس بۆر

نیلس بۆر
لەدایکبوون	نیڵس ھێنریک دەیڤد بۆر (١٨٨٥-١٠-0٧) ٧ی تشرینی یەکەمی ١٨٨٥ کۆپنھاگن، دانمارک
مردن	١٨ی تشرینی دووەمی ١٩٦٢(١٩٦٢-١١-١٨) (٧٧ ساڵ ژیاوە) کۆپنھاگن، دانمارک
شوێنی حەسانەوە	گۆڕستانی ئەسیستێنس
بوارەکان	فیزیکی تیۆریک
دامەزراوەکان	کۆلێژی ترینیتی زانکۆی کۆپنھاگن زانکۆی ڤیکتۆریا لە مانچستەر
خوێندی باڵا	زانکۆی کۆپنھاگن
تێزەکان	خوێندن لە بارەی بیردۆزی ئەلیکترۆن و کانزاکان (١٩١١)
ڕاوێژکاری دکتۆرا	کریستیان کریستیانسن
Other academic advisors	جۆزێف جۆن تۆمسۆن ئێرنست ڕەدەرفۆرد
قوتابییەکانی دکتۆرا	ھێندریک کرامێرس I. H. Usmani
Other notable students	لێڤ لانداو
ناسراوە بەھۆی	بەشدارییە فیزیکییەکان Bohr magneton نموونەی بۆر نیوەتیرەی بۆر Bohr–Einstein debates Bohr–Kramers–Slater theory Bohr–van Leeuwen theorem بیردۆزی سۆمەر فێڵد-بۆر Complementarity Copenhagen interpretation
گاریگەرییەکان	ئێرنست ڕەدەرفۆرد Harald Høffding
گاریگەربوون	ڤێرنەر ھایزنبێرگ وۆڵفگانگ پاولی پۆل دیراک لیز میتنەر ماکس دێلبروک
خەڵاتە دیارەکان	خەڵاتی نۆبێل لە فیزیک (١٩٢٢) more accolades مەدالیای ھوغز (١٩٢١) مەدالیای مەتێوچی (١٩٢٣) مەدالیای فرانکلین (١٩٢٦) Foreign Member of the Royal Society (١٩٢٦) مەدالیای ماکس پلانک (١٩٣٠) Faraday Lectureship Prize (١٩٣٠) مێدالیای کۆپلی (١٩٣٨) Order of the Elephant (١٩٤٧) Atoms for Peace Award (١٩٥٧) Sonning Prize (١٩٥٧)
ھاوسەر	مارگریش نۆرلوند (ھ. ١٩١٢)
منداڵەکان	ئاج، ئێرنێست، و چوار کوڕی تر
واژوو

زانای ئەتۆمی نیلس بۆر، بەشدارییەکانی بوونە بنچینەیەک لە تێگەیشتنی پێکھاتەی ئەتۆمی و تیۆریی کوانتەم.

نیلس ھێنریک دەیڤد بۆر (بە ئینگلیزی: Niels Henrik David Bohr, دانیمارکی: [ˈne̝ls ˈpoɐ̯ˀ]؛ لەدایکبووی ٧ی تشرینی یەکەمی ١٨٨٥ – مردووی ١٨ی تشرینی دووەمی ١٩٦٢) پسپۆڕێکی فیزیای دانیمارکی بوو کە بەشدارییەکی بەرچاوی ھەبوو لە بەرەوپێشبرنی ئاستی تێگەیشتن لە پێکھاتەی ئەتۆمی و بیردۆزی بڕ (واتە کۆنتۆم) و بەو ھۆیەوە توانی لە ساڵی ١٩٢٢ خەڵاتی نۆبێلی لە فیزیک وەر بگرێت. ھەروەھا بۆر، فەیلەسووف و پەرەپێدەری بواری لێکۆڵینەوەی زانستیش بوو، و بەشداری دیاری لە تێگەیشتن لە پێکھاتەی گەردیلە و بیردۆزی کوانتەم کرد.

نیڵس بۆر پەرەی بە نموونەی بۆردا لە گەردیلەدا و پێشنیاری ئەوەی کرد کە ئاستی وزەی ئەلیکترۆنەکان جیاوازن، ھەروەھا ئەلیکترۆنەکان بە دەوری خولگەیەکی جێگیری دەوری ناووک دەخولێنەوە و دەتوانن بازبدەن لە ئاستێکی وزەوە بۆ یەکێکیتر یاخود لە خولگەیەکەوە بۆ خولگەیەکی تر. ھەرچەندە مۆدێلی بۆر لەلایەن نموونەکانی ترەوە جێی گیرایەوە، بەڵام بنەما بنچینەیییەکانی بەشێوەیەکی کارا ماونەتەوە. بۆر باوەری بە بنەمای تەواوکاری ھەبوو کە بریتییە لەوەی دەتوانرێ توخمەکان بەشێوەیەکی جیاجیا لە ڕووی تایبەتمەندییە دژ بە یەکەکان شی بکرێتەوە، بۆ نموونە لەڕووی ئەوەی ئایا ڕەفتاردەکەن وەک شەپۆل یان جۆگەی تەنۆلکەکان. بیرۆکەی تەواوکاری زاڵبوو بەسەر بیرکردنەوەی بۆر لە ھەردوو بواری زانستی و فەیلەسووفیدا.

بۆر پەیمانگای فیزیای بیردۆزیی لە زانکۆی کۆپنھێگن دامەزراند کە ئێستا بەفێرگەی نیڵس بۆر دەناسرێت و لە سالی ١٩٢٠ کرایەوە.

ساڵانی سەرەتای نیڵس بۆر

بۆر لە ٧ی تشرینی یەکەمی ساڵی ١٨٨٥ لە دانیمارک، کۆپنھاگن لە دایک بووە و دووەم منداڵی کریستیان بۆری پڕۆفیسۆر و ئێلێن ئاولێر بۆر بووە. باوکی بۆر پڕۆفیسۆری فیزیۆلۆجی (زانستی فەرمانی لەش) بووە لە زانکۆی کۆپنھێگن، ھەروەھا دایکیشی لە بنەماڵەیەکی دەوڵەمەند و بەناوبانگی دانیمارکی جوولەکەوە ھاتووە کە بنەماڵەیەکی دیار بوون بە تایبەتی لە نوێنەرایەتی پەرلەمان و کاروباری بانکدا. بۆر خوشکێکی گەورەتری ھەبوو بەناوی جێنی و برایەکی بچووکتریشی ھەبوو بەناوی ھاراڵد. جێنی بوو بە مامۆستا و ھاراڵدیش بوو بە شارەزای بواری بیرکاری و ھەروەھا یاریزانی تۆپی پێ کە لە ئۆلۆمپی ھاوینی ساڵی ١٩٠٨ی لەندەن، یاری بۆ تیمی نیشتمانیی دانیمارک کردووە. ھەروەھا بۆریش یاریزانێکی دڵسۆزی تۆپی پێ بوو، و لەگەڵ ھاراڵدی برای چەندین یارییان بۆ یانەی کۆپنھێگن کردووە کە یانەیەکی ئەکادیمی تۆپی پێ بوو، و تێیدا نیڵس وەکو گۆڵپارێز یاری دەکرد.

بۆر لە تەمەنی ٧ ساڵیدا دەستی بە خوێندن کرد و لە قوتابخانەی گامێلھۆلمی لاتینیی خوێندوویەتی. لە سالی ١٩٠٣، بۆر دەچێتە زانکۆی کۆپنھێگن و دەچێتە بەشی فیزیا و لەوێ دەست بە خوێندن دەکات لە ژێر سەرپەرشتی پڕۆفیسۆر کریستیان کریستیانسن کە تاکە پڕۆفیسۆری فیزیای ئەو زانکۆیە بوو لەو سەردەمەدا. لەلایەکی تریشەوە، بۆر وانەی ئەستێرەناسی و بیرکاریشی لە ژێر سەرپەرشتی پڕۆفیسۆر ثۆرڤاڵد ثیڵێ و فەلسەفەش لە ژێر سەرپەرشتی پڕۆفیسۆر ھاراڵدھۆفدینگی ھاوڕێی باوکی خوێندووە.

فیزیایییەکان

مۆدێلی بۆر

لە ئەیلوولی ساڵی ١٩١١، بۆر بە پاڵپشتی کورسییەکی خوێندنی بەخۆڕایییەوە لەلایەن دامەزراوەی کارلسبێرگ ڕۆیشت بۆ ئینگلتەرا. لەو کاتەدا زۆربەی کارە بیردۆزییەکان لە بارەی پێکھاتەی گەرد و گەردیلەکان لە کاریان لەسەر دەکرا. بۆر چاوی بە ج.ج. تۆمسۆن کەوت کە لە تاقیگەی کاڤێندیش و کۆلێژی ترینیتی، کامبریج کاری دەکرد. ھەروەھا بۆر بەشداری لە وانەکانی سەبارەت بە موگناتیسی کارەبایی کرد کە لەلایەن جەیمس جینز و جۆزێف لارمۆرەوە دەگوترانەوە و، بۆر چەند توێژینەوەیەکیشی لەسەر تیشکی کایۆد (جەمسەری نەرێی تەزووی کارەبا) کرد بەڵام نەیتوانی سەرنجی تۆمسۆن بۆ لای کارەکەی خۆی ڕابکێشێت. بۆر لەگەڵ فیزیازانە لاوەکاندا زیاتر سەرکەوتوو بوو. ئەو زانا فیزیاییانەش بریتیبوون لە ویڵییەم لۆرێنس براگی ئوستراڵی و ئێرنێست ڕەزەرفۆردی نیوزلەندی کە ئەویش نموونەی ڕەزەرفۆردی ١٩١١ی ناووکی سەرەکی و بچووکی گەردیلە بوو کە توانی بەرەنگاری نموونەی ١٩٠٤ی پڵەم پوودینگی تۆمسۆن بێتەوە. بۆر بانگێشتنامەی لەلایەن ڕەزەرفۆردەوە بۆ ھات بۆ ئەوەی کار لەسەر توێژینەوەی پۆست دکتۆراکەی بکات لە زانکۆی ڤیکتۆریا لە مانچستەر. ھەر لەوێش بۆر چاوی کەوت بە جۆرج دێ ھەڤێسی و چارڵز گاڵتۆن داروین (کە بۆر بە نەوەی ڕاستەقینەی داروین ناوی دەبرد).

پەیمانگەی فیزیا

لە نیسانی ساڵی ١٩١٧، بۆر کەمپینێکی ڕاگەیاند لەپێناو دامەزراندنی پەیمانگایەک لە بواری فیزیای بیردۆزیدا. دواتر لەلایەن حکوومەتی دانیمارک و دەزگای کارلسبێرگەوە پاڵپشتی لێکرا، ھەروەک لەلایەن چەندین دەزگای بواری کیمیا و کەسانی دیکەی ئاساییش کە زۆربەیان جوولەکە بوون، پارە بۆ دروستکردنی پەیمانگاکە تەرخانکرا. یاسای دامەزراندنی پەیمانگا لە تشرینی دووەمی ساڵی ١٩١٨ دەرچوو. دواتر لە ٣ی ئابی ساڵی ١٩٢١ پەیمانگاکە کرایەوە و ناوی لێنرا پەیمانگای نیڵس بۆر و، بۆر خۆشی بەڕێوبەری پەیمانگاکە بوو.

ئەوە بوو لە ساڵی ١٩٢٢، بۆر بووە براوەی خەڵاتی نۆبڵ لە بواری فیزیادا لەبەر ئەو خزمەتەی کردی لە پشکنین و لێکۆڵینەوە لەسەر پێکھاتەی گەردیلەکان و ئەو تیشکانەی کە لێیانەوە سەرچاوە دەگرن.

میکانیکی بڕەکان (کوانتۆم)

ناساندنی سپین (فۆڕمی ناوەکی بارستە گۆشە) لە تشرینی دووەمی ساڵی ١٩٢٥، لەلایەن جۆرج ئولێنبێک و ساموێل گودسمیت وەرچەرخانێکی گەورە بوو. بۆ مانگی دواتر، بۆر ڕۆیشت بۆ لێیدن بۆ ئەوەی ئامادەی مەڕاسیمی ساڵیادی ٥٠ ساڵەی وەرگرتنی دکتۆرای ھێندریک لۆرێنتز بێت. لەو کاتەی شەمەندەفەرەکەیان لە ھامبەرگ وەستا، بۆر چاویکەوت بە وۆڵف گەنگ پاوڵی و ئۆتۆ ستێرن و ئەوان پرسیاریان لە بۆر کرد کە بیر و ڕای ئەو چییە دەربارەی بیردۆزی سپین. بۆر وتی کە ھەست بە نیگەرانی دەکات لە پەیوەندی لە بواری کارلێککردنی نێوان بواری موگناتیس و ئەلیکترۆندا. ئەو کاتەی کە بۆر لە لێیدن گەڕایەوە، پاوڵ ئێھونفێس و ئەلبرێت ئەنشتایین ئەویان ئاگادارکردەوە کە ئەشتایین ئەم کێشەیەی چارەسەرکردووە، ئەویش بە بەکارھێنانی تیۆری ڕێژەیی.

فەلسەفە

بۆر کتێبی (Christian Existentialist)ی سەدەی نۆزدەمی فەیلەسووفی دانیمارکی، سۆرێن کیێرکەگارد خوێندۆتەوە. لە کتێبی (The Making of Atomic Bomb) ڕیچارد ڕۆدز دەڵێت کە بۆر کاریگەرییەکی زۆری کیێرکەگاردی لەسەر بووە. لە ساڵی ١٩٠٩، بۆر کتێبی (Stage of Life’s way) ی کیێرکەگاردی پێشکەشی براکەی کرد وەک دیاری ڕۆژی لە دایک بوونی. بۆر لەنامەیەکی کە لەگەڵ دیارییەکەدا ناردبووی، دەڵێت «ئەمە تاکە شتە کە پێویستە بینێرمەوە بۆ ماڵەوە؛ باوەڕیش ناکەم کە دۆزینەوەی شتێکی لەوە باشتر ھەبێ، تەنانەت پێم وایە کە ئەمە یەکێکە لە ھەرە کتێبە دڵخۆشکەرەکان تا ئێستا خوێندبێتمەوە.» بۆر شێوازی ئەدەبی و زمانی کیێرکەگاردی لاپەسەند بوو. لەگەڵ ئەوەشدا باسی لەوە کردبوو کە دژی ھەندێک لە فەلسەفەکانی کیێرکەگارد بووە. ھەندێک لەو کەسانەی زانیارییان سەبارەت بە ژیاننامەی بۆر ھەیە وای بۆ دەچن کە ئەم ناکۆکییە بەھۆی ئەوەوە بووە کە کیێرکەگارد داکۆکی لە ئایینی مەسیحیی کردووە لەکاتێکدا بۆر بێ باوەڕ بووە.