خێزانی ڕۆتشیڵد

نشانەی بنەماڵەی ڕۆتشیڵد

بنەماڵەی ڕۆتشیڵد بنەماڵەیەکی جووی بە ڕەچەڵەک خەڵکی فرانکفورتی ئەڵمانیان، دامەزرێنەری ئەو بنەمەڵەیە لەلایەن مایر ئەمشێل ڕۆتشیڵدەوە بوو لە ساڵانی (١٧٤٤-١٨١٢)، ڕاوێژکاری دارایی بووە و لە کۆمپانیای لاندگریف هێس-کاسێل لە شاری ئازادی فرانکفۆرت و ئیمپراتۆریەتیی ڕۆمیی پیرۆز کاری کردووە و لە سەدەی ١٨دا کاروباری بانکی خۆیی دامەزراندووە، ڕۆتشیڵد بە پێچەوانەی زۆربەی جولەکەکانی دیکەی پێش خۆی توانی خێزانێکی بانکی نێودەوڵەتی دابمەزرێنێت و سامانی خۆی بگوازێتەوە بۆ پێنج کوڕەکەی، کە چالاکیی بازرگانییان لە لەندەن، پاریس، فرانکفورت، ڤیێناو ناپۆلی دامەزراند، ئەم بنەماڵەیە لە ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانی پیرۆز و شانشینی ڕۆمانی پیرۆزدا بۆ پلەی بنەماڵەیەکی ئاغا بەرز بووەوە ، مێژووی دۆکیومێنتکراوی ئەم خێزانە لە سەدەی ١٦ لە فرانکفۆرت دەست پێدەکات. ناوەکەی لە ماڵی خێزانەکەی (ڕۆتشیڵد) وەرگیراوە کە لەلایەن ئیسحاق ئێلچانان باچاراکەوە لە ساڵی ١٥٦٧ لە فرانکفۆرت دروستکراوە.

لە ماوەی سەدەی نۆزدەهەمدا بنەماڵەی ڕۆتشیڵد خاوەنی گەورەترین سامانی تایبەت بوون لە جیهان و لە مێژووی جیهانی مۆدێرن ، سامانی ئەو خێزانە لە ماوەی سەدەی بیستەمدا دابەزینی بەخۆیەوە بینی و لە نێوان چەند نەوەیەکی منداڵ و نەوەدا دابەش بوو، ئەمڕۆ بەرژەوەندییەکانیان چەندین بوار دەگرێتەوە لەوانە خزمەتگوزاری دارایی، خانووبەرە، کانگا، وزە، کشتوکاڵ، شەرابسازی و ڕێکخراوە قازانج نەویستەکان، بیناکانیان دیمەنی باکووری ڕۆژئاوای ئەوروپا دەڕازێننەوە.

زۆرجار بابەتەکان سەبارەت بە پەیوەندی بنەماڵەی ڕۆتشیڵد بە تیۆرییەکانی پیلانگێڕییەوە دەوروژێنرێن، بەڵام زۆرێک لەو بابەتانە لە بنەچەی دژە جوولەکەکانەوە سەرچاوە دەگرن.

ئەندامانی دیکەی خێزانەکەی. ئەندامانی خێزانە وێناکراوەکان بە نووسینی وێنەی ئەسڵی

دامەزراندنی خێزان

لە ساڵی ١٨٢١ی زایینی، بازرگانی دراوی ئەنتیک ماگیراشێل (ئامشێل) ڕۆتشیڵد خێزانەکەی ڕێکخست و لە پێنج وڵاتی ئەوروپیدا بڵاویکردەوە، لەوێ پێنج منداڵەکەی ڕەوانەی ئینگلتەرا، فەڕەنسا، ئیتاڵیا، ئەڵمانیا و نەمسا کرد، ئەمشێل (ماگیراشێل) ڕۆتشیڵد پێنج منداڵەکەی بانگهێشت کرد منداڵان و ئەرکی کارکردنی لە گرنگترین وڵاتانی جیهان لەو سەردەمەدا پێیان سپێردرا، هەروەها دامەزراوەیەکی دارایی بۆ هەر لقێکی خێزانەکە لەو وڵاتانەدا دامەزراند لە هەمان کاتدا پەیوەندییەکی نزیک لە نێوانیاندا مسۆگەر دەکرد، یاساکانی دامەزراند کە ڕێگە بە ئاڵوگۆڕی زانیاری و گواستنەوەی شارەزایی بە خێرایی زۆر لە نێوان ئەم لقانە دەدات، کە زۆرترین ئاستی سوود و قازانج بەدەست دەهێنێت، ئەتسلم چووە ئەڵمانیا، سەلمۆن چووە نەمسا، (ناتان) بەریتانیای بەدەستهێنا، (جەیمس) فەرەنسای بەدەستهێنا و (کارل) ڤاتیکانی بەدەستهێنا و باوکیان پێی ڕاگەیاندن کە سەرکردایەتی نهێنی بڕیاری ڕادەستکردنی داوە سەرکردایەتی بۆ یەکێک لەوانە کە ناوی دەزانی.

ماڵی بنەماڵەی ڕۆتشیڵد، جودێنگاس، فرانکفۆرت

هەروەها ڕێسای توندی دانا بۆ دەستەبەرکردنی یەکگرتوویی خێزانی و بەردەوامی، پیاوان تەنیا دەیانتوانی ژنی جولەکە بخوازن، و دەبێ لە بنەماڵەی دەوڵەمەند و پێگەیەک بن. لە کاتێکدا یاساکان ڕێگە بە ھاوسەرگیری کچان دەدەن لەگەڵ کەسانی غەیرە جوولەکە، لەسەر ئەو بنەمایەی کە زۆربەی سەروەت و سامانەکە بۆ پیاوان دەگوازرێتەوە و بەم شێوەیە سامانەکە بە تەواوی لە دەستی جولەکەدا دەمێنێتەوە.

جەنگەکانی ناپلیۆن

بنەماڵەی ڕۆتشیڵد پێش دەستپێکردنی شەڕەکانی ناپلیۆن (١٨٠٣-١٨١٥) سامانێکی زۆریان هەبووە و ئەم بنەماڵەیە لەو سەردەمەدا لە بواری بازرگانی زەنجەفیلدا باڵاتر بوون، لە لەندەن ساڵی ١٨١٣ تا ١٨١٥، ناتان مایر ڕۆتشیڵد ڕۆڵی سەرەکی هەبوو لە دابینکردنی دارایی هەوڵەکانی جەنگی بەریتانیا نزیکەی بە تەنیا، ڕێکخستنی ناردنی زەنجەفیل بۆ سوپای ئارسەر وێڵسلی لە سەرانسەری ئەوروپا، هەروەها یارمەتییەکانی بەریتانیای داوە بە هاوپەیمانەکانیان، لە ساڵی ١٨١٥دا، ڕۆتشیڵد ٩.٨ ملیۆن پاوەند (نزیکەی ٥٦٦ ملیۆن پاوەند لە ساڵی ١٨١٥، کە یەکسانە بە ٧١٧ ملیۆن یۆرۆ یان ٨٦٩ ملیۆن دۆلاری ئەمریکی ئەمڕۆ) وەک قەرزی فریاگوزاری بۆ وڵاتانی هاوپەیمانی بەریتانیا.

براکان یارمەتیان دا لە هەماهەنگی چالاکییەکانی ڕۆتشیڵد لە سەرانسەری کیشوەرەکەدا و خێزانەکە تۆڕێکی بریکاریان پەرەپێدا بۆ گواستنەوەی زێڕ بەسەر ئەوروپای جەنگاویدا. هەروەها خێزانەکە ناچاربوو چەندین جار پێش باقی هاوتەمەنەکانی زانیاری سیاسی و دارایی پێشکەش بە ناتان ڕۆتشیڵد بکەن، ئەمەش بووە هۆی ئەوەی کە لە بازاڕەکاندا سوودێکی زۆری پێبەخشی و ماڵی ڕۆتشیڵدی بەنرختر بوو بۆ حکومەتی بەریتانیا. تۆڕی خێزانەکە وایکرد ناتان ڕۆژێکی تەواو پێش ڕاگەیاندنی پەیوەندییە فەرمییەکانی حکومەت هەواڵی سەرکەوتنی ویلنگتۆن لە شەڕی واترلۆ لە لەندەن وەربگرێت،بەڵام سوودە داراییە ئەگەرییەکان لە بەرژەوەندییە یەکەمەکانی ڕۆتشیڵددا نەبوون؛ یەکسەر هەواڵەکەی بردە لای حکومەت، بەپێی حیساباتی ناتان رۆتشیڵد، دابەزینی داهاتووی قەرزەکانی حکومەت کە لەلایەن ئاشتییەوە هاتۆتە ئاراوە، دەبێتە هۆی دروستبوونی بۆندەکانی حکومەتی بەریتانیا دوای ئەوەی دوو ساڵ سەقامگیری دەکات، کە کۆتایی بە داڕشتنەوەی ئابووری ناوخۆ دەهێنێت لە دوای جەنگەوە ،ناتان یەکسەر بازاڕی بۆندەکانی حکومەتی کڕی و دواتر دوو ساڵ چاوەڕێی کرد و لە ساڵی ١٨١٧دا بۆندەکانی لە بازاڕدا فرۆشت و قازانجی ٤٠٪. ئەم هەنگاوە بە یەکێک لە بوێرترین هەنگاوەکانی مێژووی دارایی وەسف کرا، چونکە لەو کاتەدا پێدەچوو نرخێکی زۆر بەرز بێت. بە لەبەرچاوگرتنی ئەو دەسەڵاتە داراییە گەورەیەی کە بنەماڵەی ڕۆتشیڵد لەبەردەستیدا بوو، ئەم قازانجە بڕە پارەیەکی زۆر بوو.

ناتان مایر ڕۆتشیڵد لە ساڵی ١٨٠٦ دەستی بە کارەکەی کرد لە مەنچستر و وردە وردە گواسترایەوە بۆ لەندەن، لە ساڵی ١٨٠٩ شوێنێکی لە سانت سویتین لەین لە شاری لەندەن بەدەستهێنا و لە ساڵی ١٨١١ کۆمپانیای ڕۆتشیڵد و کۆمپانیاکانی دامەزراند، لە ساڵی ١٨١٨ ڕۆتشیڵد ڕێکخستنی بۆ قەرزی 5 ملیۆن پاوەند (واتە هاوتای ٣٧٠ ملیۆن پاوەند لە ساڵی ٢٠١٩) بە حکومەتی پرۆس و دەرکردنی بۆند بۆ قەرزی حکومەت پایەی سەرەکی کاروباری بانکییەکەی پێکهێنا. پێگەیەکی بەهێزی لە شاری لەندەن بەدەستهێنا و تا ساڵی ١٨٢٥-١٨٢٦ توانی پارەی پێویست بۆ بانکی ئینگلتەرا دابین بکات کە بتوانێت خۆی لە قەیرانی نەختینەیی بازاڕ بپارێزێت.

کۆتایی هێڵی ئاسنی تاونۆس لە فرانکفۆرت، کە لەلایەن خێزانی ڕۆتشیڵدەوە پارەی بۆ دابین دەکرێت. لە ساڵی ١٨٤٠ کرایەوە، یەکێک بوو لە یەکەم هێڵی ئاسنی ئەڵمانیا.

دارایی نێودەوڵەتی بەرزتر

کۆمپانیاکانی بانکی خێزانی ڕۆتشیڵد پێشەنگ بوون لە بواری دارایی نێودەوڵەتی بەرز لە کاتی سەرهەڵدانی سیستەمی پیشەسازی ئەوروپا و ڕۆڵی سەرەکییان هەبوو لە پشتگیریکردنی سیستەمی هێڵی ئاسن لە سەرانسەری جیهان و لە داراییکردنی ئاڵۆزی حکومەت بۆ پڕۆژە گەورەکانی وەک کەناڵی سوێس. لە ماوەی سەدەی نۆزدەهەمدا، خێزانەکە بەشێکی زۆری خانووبەرەیان لە مایفەیر کڕی، خێزانی ڕۆتشیڵد لە سەرەتای سەدەی نۆزدەهەمدا ڕاستەوخۆ بەشداربوون لە سەربەخۆیی بەرازیل لە پورتوگال، لە بەرامبەردا حکومەتی بەڕازیل قەرەبووی دارایی بە بڕی دوو ملیۆن پاوەندی داوە بە شانشینی پورتوگال بەهۆی قبوڵکردنی سەربەخۆیی بەرازیل، لە ساڵی ١٨٢٥ ناتان ڕۆتشیڵد ٢٠٠٠ هەزار پاوەندی کۆکردەوە و لە ساڵی ١٨٢٤دا لە ڕاستیدا بەشداری کرد لە پێدانی ئەم قەرەبووە داراییە بە بڕی ١٠٠٠ هەزار پاوەند.

کۆمپانیا گەورەکان کە مێژووەکەیان دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی نۆزدەهەم کە لەلایەن بنەماڵەی ڕۆتشیڵدەوە دامەزراون بریتین لە:

• گروپی بیمەی RSA.
• کۆمپانیای هێڵی ئاسنی باکوور.
• گروپی ڕیۆ تینتۆ.
• ئێرامیت (١٨٨٠).
• ئیمێریس (١٨٨٠).
• دی بیرز (١٨٨٨).

ئەو خێزانە لە دامەزراندنی کۆلۆنی ڕۆدێسیای باشووردا، سیسل ڕۆدس، سەرۆکوەزیرانی وەزیری داراییان دابین کرد. خێزانەکە لە کۆتاییەکانی ساڵانی ١٨٨٠دا کۆنترۆڵی کۆمپانیای کانزاکانی ڕیۆ تینتۆیان گرتە دەست. حکوومەتی ژاپۆن لە کاتی جەنگی ڕووسیا و ژاپۆندا پەیوەندی بە خێزانە دەوڵەمەندەکانی لەندەن و پاریسەوە کرد بۆ ئەوەی پارەیان بۆ دابین بکەن. کۆی گشتی ئەو بڕە پارەیەی کە لەندەن بە بۆندەکانی جەنگی ژاپۆن داوە نزیکەی ١١.٥ ملیۆن پاوەند بووە (یەکسانە بە ١.٠٣ ملیار پاوەند لە ساڵی ٢٠١٢).

ناوی ڕۆتشیڵد بوو بە هاوواتای چەمکەکانی ئیسرافی و سامانی گەورە. ئەو خێزانە بە کۆکردنەوەی هونەری و کۆشک و کاری خێرخوازی بەناوبانگ بوون. لە کۆتایی سەدەدا، ئەو خێزانە بە کەمترین خەمڵاندن خاوەنی زیاتر لە ٤١ کۆشک بوون و ئەم کۆشکانە بە شتێکی لوکس تایبەتمەند بوون کە تەنانەت دەوڵەمەندترین بنەماڵە شاهانەییەکانیش هاوتای نەبوون، لۆید جۆرج، ڕاوێژکاری گەنجینەی بەریتانیا، لە ساڵی ١٩٠٩، ئیدیعای کرد کە ناتان، لۆرد ڕۆتشیڵد، بەهێزترین پیاوە لە بەریتانیا.

ماڵی فرانکفۆرت لە ساڵی ١٩٠١ دەرگاکانی داخست دوای زیاتر لە سەدەیەک بەبێ میراتگر. لە ساڵی ١٩٨٩ خێزانەکە گەڕانەوە، کاتێک کۆمپانیای ڕۆتشیڵد و پارتنەرز لەگەڵ کۆمپانیای ڕۆتشیڵد بانکی ئەی جی ئۆفیسی بانکی نوێنەرایەتییان لە فرانکفۆرت دامەزراند.

دامەزراندنی دەوڵەتی جولەکە لە فەلەستین

بنەماڵەی ڕۆتشیڵد بیرۆکەی دامەزراندنی دەوڵەتی جولەکەیان لە فەلەستین وەرگرتووە لەبەر دوو هۆکار: یەکەم:کۆچی گروپە گەورەکانی جولەکەکان بۆ ئەوروپا.ئەم گروپانە ئامادە نەبوون خۆیان بخەنە ناو کۆمەڵگە نوێیەکانیانەوە و بەمجۆرە کۆمەڵێک کێشە بەرەو ئەوان دەستیان پێکرد، دەبوو چارەسەرێک بکرێت بۆ ئەوەی ئەم گروپانە لە بوارەکانی وەبەرهێنان دوور بخرێتەوە بەرژەوەندییەکانی ماڵی ڕۆتشیڵد. دووەم: دەرکەوتنی ڕاپۆرتی کۆتایی کۆنفرانسی زلهێزە گەورە کۆلۆنیالیەکان لە ساڵی 1907ی زایینی، کە بە ڕاپۆرتی بانەرمان ناسراوە - کە لەو سەردەمەدا سەرۆک وەزیرانی بەریتانیا بوو- کە دیاریکرد کە ناوچەی باکووری ئەفریقا و ڕۆژهەڵاتی دەریای ناوین میراتگری ئەگەری بێت بۆ شارستانیەتی مۆدێرن.

دەستوەردان لە سیاسەت و دەرکردنی جاڕنامەی بالفۆر

لیۆنێل ڕۆتشیڵد (١٨٦٨-١٩٣٧ز) بەرپرسی لقەکانی ئینگلتەرا بوو، هەروەها سەرۆکی کۆمەڵگەی جوولەکەکان بوو لە ئینگلتەرا، چەیم وایزمەن - ئەندامی ڕێکخراو و باندەکەی هاگانا و دواتر یەکەم سەرۆکی ئیسرائیل - و ناحوم سۆکۆلۆو لێی نزیکبوونەوە و سەرکەوتوو بوو لە ڕازیکردنی کە داوای هاوکاری لە حکومەتی بەریتانیا بکات، جولەکەکان دەیانویست نیشتمانێکی نیشتمانی بۆ خۆیان لە فەلەستین بنیات بنێن و لیۆنێلیش درێغی نەکرد، بەڵکو هەوڵیدا جگە لە دەرکردنی جاڕنامەی بالفۆر، لەشکرێکی جولەکە لەناو خۆیدا دابمەزرێنێت سوپای بەریتانیا لە کاتی جەنگی جیهانی یەکەمدا، و جەیمس ئارماند ڕۆتشیڵد (١٨٧٨-١٩٥٧ ز) خۆبەخشانی بۆ کۆکردەوە و دواتر پۆستی سەرۆکایەتی دەسەڵاتی کۆچبەرانی بۆ فەلەستین وەرگرت کە ناوی دەزگای جوولەکەکانە، باوکی پارەی پڕۆژە ئابوورییەکانی فەلەستین لە نێویاندا بینای کنێسێت ئیسرائیلی لە قودس دابین دەکرد، جاڕنامەی بالفۆر لە دوای بنەماڵەی ڕۆتشیڵدەوە دەرچووە هاوکارییەکی زۆری ماددی پێشکەش بە بەریتانیا کرد، کە خەریک بوو شکستی خۆی لەسەر دەستی ئەڵمانییەکان ڕابگەیەنێت، هەروەها کاریگەری لەسەر حکومەتەکانی ئەوروپا بە گشتی هەبوو.

پارەدارکردنی کۆچی جولەکەکان بۆ فەلەستین

«ئێدمۆند ڕۆتشیڵد» (١٨٤٥-١٩٣٤ز) - بەرپرسی لقی فەرەنسی- یەکێک بوو لە گەورەترین پارەدارەکانی کۆچی جولەکەکان بۆ فەلەستین، ئەو پارەی کۆچبەری جولەکەکان بۆ فەلەستین دابین دەکرد و دەیپاراست، جا چ لە ڕووی سیاسی یان سەربازییەوە، دواتر نەوەکەی - کە بە ناوی ئەوەوە ناوی لێنراوە، "ئێدمۆند ڕۆتشیڵد" (لەدایکبووی ١٩٢٦ز) - پۆستەکەی گرتە ئەستۆ، لە ساڵی ١٩٦٧ سەرۆکایەتی لیژنەی هاوپشتی لەگەڵ ئیسرائیل کردووە، وەبەرهێنانێکی گەورەی بۆ ئیسرائیل کردووە لە ماوەی پەنجاکان و شەستەکاندا.