بۆ ناوەڕۆک بازبدە

تلێمسێن

لە ئینسایکڵۆپیدیای ئازادی ویکیپیدیاوە
تلێمسێن
تلمسان
شار
جێگای لە پارێزگای تلێمسێن
جێگای لە پارێزگای تلێمسێن
وڵات جەزائیر
پارێزگاتلێمسێن
قەزاقەزای تلێمسێن
ڕووبەر
 • سەرجەم٤٠٫١١ کیلۆمەتری چوارگۆشە (١٥٫٤٩ میلی چوارگۆشە)
بەرزایی
٨٤٢ مەتر (٢٬٧٦٢ پێ)
ژمارەی دانیشتووان
 (سەرژمێری ٢٠٠٨)
 • سەرجەم١٤٠
 • چڕی٣٫٥ کەس لە کیلۆمەتری چوارگۆشە (٩٫٠ کەس لە میلی چوارگۆشە)
کۆدی پۆستی
١٣٠٠٠

تلێمسێن (/tlɛmˈsɛn/[١] بە عەرەبی: تلمسان) دووەمین شاری گەورەی باکووری ڕۆژاوای وڵاتی جەزائیرە لە دوای ئۆران و ناوەندی پارێزگای تلێمسێنە. شارەکە پەرەی بە پیشەسازی چەرم و فەرش و قوماش داوە، کە لە ڕێگەی بەندەری ڕاچگونەوە ھەناردەی دەکات. ژمارەی دانیشتووانی لە ساڵی ٢٠٠٨دا ١٤٠ ھەزار و ١٥٨ کەس بووە.[٢]

پایتەختی پێشووی مەغریبی ناوەڕاست بووە و تێکەڵەیەک لە کاریگەرییەکانی بەربەر و عەرەب و ئەندەلوسی و عوسمانی و ڕۆژاوایە. لەم مۆزایکە کاریگەرییەکانەوە، شارەکە نازناوی پایتەختی ھونەری ئەندەلوسی لە جەزائیر وەردەگرێت. نازناوی جۆراوجۆر بۆ شارەکە دەگەڕێتەوە لەوانە «مرواریی مەغریب[٣]»، «گرانادای ئەفریقی» و «مەدینەی ڕۆژاوا».[٤]

ئیتیمۆلۆژی

[دەستکاری]

ناوی تلمسێن(تیلیمسان) لەلایەن پاشای زەیانی یەغموراسن ئیبن ژیانەوە دراوە. یەکێک لە ئیتیمۆلۆژییە ئەگەرییەکان ئەوەیە کە لە وشەیەکی بەربەری tilmasەوە ھاتووە، بە واتای «بەھار»[٥] یان لە تێکەڵکردنی وشەکانی بەربەری tala («نافورە»)، پێشگر m- و sān («دوو»)، بەم شێوەیە بە واتای «دوو نافورە» دێت.[٦] یەکێکی دیکە لە ئیتیمۆلۆژیای پێشنیارکراوی لە وشەکانی زاناتا تەلام («یەکگرتن») و سان («دوو») وەرگیراوە، کە ئاماژەیە بۆ پێگەی جوگرافی شارۆچکەکە کە ناوچە بیابانییەکانی باشوور بە ناوچە شاخاوییەکانی باکوورەوە دەبەستێتەوە.[٥]

مێژوو

[دەستکاری]

پێش مێژوو

[دەستکاری]

ناوچەکانی دەوروبەری تلێمسن لە سەردەمی بەردینی نوێدا نیشتەجێ بوون،[٧] وەک بەڵگەی دۆزینەوەی میحوەرە پۆلێشکراوەکان لە ئەشکەوتەکانی بۆدگێن لەلایەن گوستاڤ-ماری بلایچەر لە ساڵی ١٨٧٥.

سێ شوێنی گرنگی پێش مێژوویی لە ناوچەکەدا ھەیە: دەریاچەی قەرەر، کە دەکەوێتە یەک کیلۆمەتر لە باشووری ڕێمچی؛ پەناگە بەردینەکانی مۆیلا، ٥ کم لە باکووری مەغنیا؛ و ئەو پارەیەی کە پێی دەوترێت «د'ئۆزیدان»، ٢ کم لە ڕۆژاوای عەین ئێل ھۆت. ئەو پەناگانەی لە مۆیلا و بۆدگێن دۆزراونەتەوە بەڵگەی ماوەی درێژخایەنی نیشتەجێبوونی مرۆڤی پێش مێژوویی نیشان دەدەن.

دێرینیی

[دەستکاری]

لە ساڵی ١٧ی زایینی، تاکفاریناس سەرکردایەتی گاتولییەکانی کرد بۆ ڕاپەڕین لە دژی ڕۆمەکان.[٨]

تلێمسن لە سەدەی دووەمی زایینی لەژێر ناوی پۆماریا بوو بە بنکەیەکی سەربازیی ڕۆمای کۆن. ئەو کاتە شارێکی گرنگ بوو لە باکووری ئەفریقای کەنیسەی ڕۆمانی کاسۆلیکی کە ناوەندی ئەپستۆریای بوو. قەشەکەی ڤیکتۆر، نوێنەرێکی دیار بوو لە ئەنجومەنی کارتاژ (٤٤١) و قەشەکەی ھۆنۆراتۆس لە ساڵی ٤٨٤ لەلایەن پاشای ڤاندال ھونەریکەوە دەرکرا بەھۆی ئینکاری ئاریانیزمەوە.

بۆ چەندین سەدە دوای داگیرکردنی عەرەبەکان لە ساڵی ٧٠٨دا ناوەندێکی دانیشتووانی مەسیحی زۆر بووە AD.[٩]

سەرەتای سەردەمی ئیسلامی

[دەستکاری]

لە کۆتایی سەدەی ھەشتەم و سەدەی نۆیەمدا شارەکە بوو بە شانشینی بەنو ئیفران بە ئاراستەی خەریجیی سوفری.[١٠] ھەروەھا ھەمان ئەم خەریجییە بەربەرانە دەستیان کرد بە پەرەپێدانی وەحشەتە بچووکە جۆراوجۆرەکانی سەحرا و بەستنەوەیان بە ڕێڕەوی کاروانە ئاسایییەکانی ترانز سەحرا کە لە تلێمسن کۆتایی ھات، دەستیان بە پرۆسەیەک کرد کە ڕۆڵی مێژوویی تلێمسن بۆ نزیکەی ھەموو ھەزارەی داھاتوو دیاری دەکرد.[١١] لە کۆتایی سەدەی ھەشتەمدا نیشتەجێبوونێک بە ناوی ئاگادیر لە شوێنی پۆماریای پێشووی ڕۆمانی بوونی ھەبوو. ئیدریسی یەکەم مزگەوتێکی جەماعەتی لێرە دامەزراند، مزگەوتی گەورەی ئەگادیر، نزیکەی ساڵی ٧٩٠ (ئێستا نەماوە).[٥]

لە ساڵی ١٠٨١ یان ١٠٨٢ سەرکردەی ئەلمۆراڤییەکان یوسف کوڕی تەشفین شاری تەگررت («کەمپ» بە زمانی بەربەری) دامەزراند، کە تەنھا لە ڕۆژاوای ئاگادیرەوە دوورە.[٥][١٢] تێکەڵبوونی دوو نیشتەجێبوونی تاگرارت و ئاگادیر بە تێپەڕبوونی کات بوو بە ئەو شوێنەی کە ئێستا ناوی تلێمسن.[٥] لە ھەمان کاتدا کە تاگررت دامەزراند، ئیبن تاشفین مزگەوتی جەماعەتی دامەزراند، کە ئەمڕۆ بە مزگەوتی گەورەی تلێمسێن ناسراوە، کە لە ساڵی ١١٢٦ لەلایەن کوڕەکەی و جێنشینەکەی عەلی ئیبن یوسفەوە فراوانتر کرا.[١٢][١٣] لە تەنیشتییەوە شوێنی نیشتەجێبوونی پارێزگاری دروست کرد کە دوای ئەوە بە قەسری قادم («کۆشکی کۆن») ناسرا.[١٤]

کۆنترۆڵی ناوچەکە لە ناوەڕاستی سەدەی دوازدەھەمدا لە ئەلمۆراڤییەکانەوە بۆ خەلافەتی ئەلموحەد گواسترایەوە. دوای داگیرکردنی، فەرمانڕەوای ئەلموحەد عەبد المعمین لە ساڵی ١١٤٥دا بە دیوارێک شارەکەی گەمارۆدا و قەڵایەکی نوێی دروست کرد.[٥][١٢] بەڵام لە سەرەتای سەدەی سێزدەھەمدا عەبدوڵڵای کوڕی غانییە ھەوڵیدا کۆنترۆڵی ئەلمۆراڤییەکان بۆ سەر مەغریب بگەڕێنێتەوە.[١٥][١٦] ساڵی ١٢٠٩دا، ناوچەی دەوروبەری تلێمسن بەھۆی ھێزەکانی پاشەکشەی ئەلمۆراڤیدەوە وێران بوو، زۆری نەخایاند پێش شکستی کۆتایییان لەلایەن ئەلمۆھادەکانەوە لە شەڕی جەبەل نافوسا لە ساڵی ١٢١٠. تلێمسێن لە سەردەمی حوکمڕانی دواتری ئەلموحەدەکاندا وەک ناوەندێکی بازرگانی و کارگێڕی سەرەکی لە ناوچەکەدا ناوبانگێکی زۆری بەدەستھێنا.

سەردەمی زەیانییەکان

[دەستکاری]

دوای کۆتایی ھاتنی دەسەڵاتی ئەلموحەد لە ساڵانی ١٢٣٠دا، تلێمسێن بووە پایتەختی یەکێک لە سێ دەوڵەتی جێنشین، شانشینی زەیانی تلێمسێن (١٢٣٦–١٥٥٤).[١٧] حاکمی زەیانییەکان یەغموراسن ئیبن ژیان سەرکەوتوو بوو لە تێکەڵکردنی ئاگادیر و تەگررت بۆ یەک شار و ناوی تلێمجەنی لێنا. سەرەتا یاگموراسن لە قەسری قادیم نیشتەجێ بوو بەڵام زۆری نەخایاند کورسی دەسەڵاتی گواستەوە بۆ قەڵایەکی نوێ بە ناوی مێچوار، بەرەو ناوەڕاستی سەدەی ١٣.[١٤] دواتر شارەکە بۆ چەندین سەدە لەلایەن سوڵتانەکانی زەیانی یەک لە دوای یەکەوە حوکمڕانی کرا. لەم سەردەمەدا یەکێک بوو لە گرنگترین ناوەندە ئابووری و کولتوورییەکانی ناوچەکە، شانبەشانی پایتەختە سیاسییەکانی دیکەی وەک فێس و تونس و گرانادا.[١٢][١٨][١٩] لە سەدەکانی ناوەڕاستدا، تلێمسێن نەک تەنھا وەک شارێکی بازرگانی کاری دەکرد کە ڕێڕەوی «کەنارایی» بەسەر مەغریبدا بە ڕێگاکانی کاروانەکانی ترانز سەحرا دەبەستێتەوە،[٢٠][٢١] بەڵکو ناوەندێکی بازرگانی ئەورووپیشی تێدابوو، وەک فۆندوک[٢٢] کە بازرگانانی ئەفریقا و ئەورووپی بەیەکەوە گرێدا.[٢٣] زێڕی ئەفریقا لە باشووری سەحرا لە ڕێگەی سیجیلماسا یان تاغەزاوە گەیشتە شاری تلێمسێن و دەچووە دەستی ئەورووپی.[٢٤] لە ئەنجامدا کۆمپانیای تلێمسێن بەشێکی لە سیستەمی دارایی ئەورووپیدا یەکگرت. بۆ نموونە، وەسڵەکانی ئاڵوگۆڕی جێنەوا لەوێدا دەسوڕانەوە، لانیکەم لەنێو ئەو بازرگانانەی کە قەدەغەکردنی ئایینییان بەسەردا نەھاتووە (یان بەھۆیەوە ڕێگری لێنەدەکران).[٢٥]

لە لووتکەی سەرکەوتنەکانیدا لە نیوەی یەکەمی سەدەی چواردەھەمدا، شاری تلێمسێن شارێک بوو کە ڕەنگە ٤٠ ھەزار کەسی تێدابووبێت.[٢٦] چەندین قوتابخانەی ناسراو و چەندین دامەزراوەی ئایینی دەوڵەمەندی تێدابوو، و بووە ناوەندی سەرەکی ڕۆشنبیری لە ناوەڕاستی مەغریب.[١٢][١٨] زەیانییەکان یەکەم کەس بوون کە سپۆنسەری دروستکردنی مەدرەسەیان لەم بەشەی مەغریبدا کرد و لە بەناوبانگترینیان لە تلێمسن قوتابخانەی تاشفینییە بوو کە لەلایەن ئەبو تەشفینی یەکەمەوە (ڕ. ١٣١٨–١٣٣٧) دامەزرا.[٢٧]لە سووقەکەی دەوروبەری مزگەوتی گەورەدا، بازرگانان قوماشی پشمی و فەرشەکانی ڕۆژھەڵات، کۆیلە و زێڕ لە سەرانسەری سەحرا، کەلوپەلی زەوی و چەرمیی ناوخۆیی و جۆرەھا کاڵای دەریایی دەریای ناوەڕاستیان دەفرۆشت کە لەلایەن کۆرسایرەکانەوە ئاڕاستەکرابوونەوە بۆ تلێمسن.[٢٨] خانووە بازرگانییەکان کە بنکەکانیان لە تەلەمسن بوو، وەکو ئەلمەکاری، ئۆفیسی لقی ئاسایییان لە مالی و سودان پاراستبوو.[٢٩][٣٠]

دواتر لە سەدەی چواردەھەمدا، شارەکە دووجار کەوتە ژێر دەسەڵاتی سوڵتانی مەرینید، ئەبو ئەلحەسەن عەلی (١٣٣٧–١٣٤٨) و کوڕەکەی ئەبو ئینان. ھەردوو جارەکە مارینیدەکان بۆیان دەرکەوت کە ناتوانن ناوچەکە لە بەرامبەر بەرخۆدانی ناوخۆییدا ڕابگرن.[٣١] سەرەڕای ئەوەش، پێدەچێت ئەم ئەڵقانە سەرەتای کۆتایی بوون. لە ماوەی دوو سەدەی دواتردا، زەیانید تلێمجن بە شێوەیەکی پچڕپچڕ وەسیلەی ئیفریقییە (ئەوکات لەلایەن شانشینی حەفسییەکانەوە بەڕێوەدەبرا)، مەغریب ئەقسا (ئەوکات لەلایەن شانشینی مارینیدەکانەوە بەڕێوەدەبرا)، یان ئەراگۆن بوو.

دەوترێت فەرمانڕەوای تلێمسێن لەلایەن جێگری پاشایەکی جوولەکەوە بە ناوی ئەبراھام ئامۆژگاری کراوە، کە لە سەردەمی ئینکویزیسیۆنی تۆرکێمادا دەروازەکانی تلێمسنی بەڕووی پەنابەرە جوولەکە و موسڵمانەکاندا کردەوە کە لە ئیسپانیا ھەڵدێن. دەوترێت ئیبراھیم بە پارەی خۆی و بە لێبوردەیی پاشای تلێمسێن پشتگیریان کردووە.

ساڵانی دواتر

[دەستکاری]
مزگەوتی سیدی بێلاھسن، تلێمسێن
پیاوێکی شاری تلێمسن

لە ساڵی ١٥٥١دا، دوای ھەڵمەتی تلێمسن، تلێمسن کەوتە ژێر دەسەڵاتی عوسمانی. تلێمسێن و پارێزگاکانی جەزائیر لە ساڵی ١٦٧١ سەربەخۆیی کاریگەریان لە کاروباری خۆیاندا وەرگرتەوە، ھەرچەندە تلێمسن وەک پێشتر کورسییەکی حکوومەت نەبوو. ئیسپانییەکان لە ساڵی ١٧٩٢ لە ئۆران دەرکران، بەڵام دوای سی ساڵ، فەرەنسییەکان جێگەیان گرتەوە و دەستیان بەسەر جەزائیردا گرت. بەلەمێکی فڕرەنسی لە ساڵی ١٨٣٠دا جەزائیریان بۆردومان کرد، لەو کاتەدا دێیەکان تەسلیم بوون بە دەسەڵاتی کۆلۆنیالی فەرەنسا؛ ھاوپەیمانییەکی فراوانی خەڵکی ڕەسەن بەردەوام بوون لە بەرەنگاربوونەوە، لە تەلەمسن بە شێوەیەکی شل ھەماھەنگ بوون.

تلێمسن شوێنێکی پشوو و پاشەکشە بوو بۆ دانیشتووانی فەڕەنسی لە جەزائیر، کە زۆر مامناوەندتریان لە ئۆران یان جەزائیر زانی. شارەکە خۆی گونجاند و زیاتر کۆسمۆپۆلیتی بوو، بە تێڕوانینێکی ناوازە بۆ ھونەر و کولتوور و تەلارسازی و ژیانی شارەکەی پەرەی سەند بۆ ئەوەی ئەم ھەستە نوێیە لەخۆبگرێت. لە بزووتنەوە سەربەخۆیییەکانی ناوەڕاستی سەدەی بیستەمدا، تاڕادەیەک بێدەنگ بوو، ئەمەش ڕەنگدانەوەی ھەستی دوورکەوتنەوەی شارەکە بوو لە گێژاوی جەزائیر. لە ساڵی ١٩٤٣دا تلێمسێن کەمێک زیاتر بوو لە وەستانی ھێڵی ئاسن. لە ١٣ی ١دا دەورییەیەکی شەمەندەفەری بەریتانی و ئەمریکی لەگەڵ سەربازە پاشەکشەکراوەکانی ئەفریقا کۆرپەکاندا شەڕیان کرد. لەکاتێکدا سوپای ئەمریکا لە شوێنی نیشتنەوەی مەغریبەوە بەرەو ڕۆژھەڵات دەڕۆیشت، سوپای ھەشتەمی بەریتانیا بە ئۆتۆمبێلەکەی بەرەو ڕۆژاوا ڕۆیشت و ئەڵمانییەکانی ناچار کرد بچنە گیرفانێکی چۆڵکردن لە تونس. لە نێوان ساڵانی ١٩٤٢–١٩٤٣، پێش ئەوەی بەرەو ئیتاڵیا بڕۆن، فەیلەقی پزیشکی سوپای ئەمریکا دوو نەخۆشخانەی جێگیریان لە تلێمسێن دامەزراند: چۆڵکردنی ٩ (وەک وێستگە)، ١٢–٢٦ی کانوونی دووەمی ١٩٤٢. حەوت سەد و پەنجا قەرەوێڵە و وێستگەی ٣٢د، ٢٨ی شوبات – ٢٨ی تشرینی دووەمی ١٩٤٣، ٥٠٠ قەرەوێڵە.[٣٢]

گرنگترین شوێن بۆ زیارەتکردنی ھەموو ئایینەکان بۆ ناو تلێمسن گۆڕستانی جوولەکەکان بوو لە پەراوێزی شارەکە. لە سەرانسەری جیھاندا تا ١٠ ھەزار کەس گەشتەکەیان بۆ ئەو شوێنە کردووە.[ ] سەرەڕای ئەوەش، سەرەڕای ئازادییە ئایینییەکان، کۆمەڵگاکەیان لە سەدەی بیستەمدا ھەرگیز لە ٥٠٠٠–٦٠٠٠ کەس زیاتر نەبووە و یاسا جیاکارییەکان لە ساڵی ١٨٨١ەوە کاری پێدەکرێت.[ ] دوای سەربەخۆیی جەزائیر لە ساڵی ١٩٦٢، زۆربەی دانیشتوانی کەمی جولەکەکان چۆڵیان کرد بۆ فەڕەنسای گەورە. ھۆزەکانی بەربەر لە مێژوودا دانیان بە ئایینی جوولەکەدا دەنا. لە سەردەمی کۆلۆنیالیزمدا لە سوپای فەڕەنسادا خزمەتیان کردووە. جولەکەکانی فەرەنسی لە ھاوپەیمانی ئیسرائیلی یونێڤێرسێل پارەی قوتابخانەیەکی جوولەکە ناوخۆیییەکانیان دا، کە لە ساڵی ١٩٣٤ داخرا، ڕەنگە بەھۆی سەرھەڵدانی فاشیزمەوە بێت. لە ساڵی ٢٠٠٩ سەرچاوە ئوردنییەکان باسیان لەوە کردووە کە حکومەتی جەزائیر بەنیازی نۆژەنکردنەوەی ئەو گۆڕە جولەکانەی کە زیانیان پێگەیشتووە لە گۆڕستانە مێژوویییەکەدا.[٣٣]

کەلتوور

[دەستکاری]

مێژوو و کولتووری دەوڵەمەند چەندین سەدە وای کردووە شارەکە ببێتە ناوەندی تێکەڵەیەکی ناوازەی مۆسیقا و ھونەر. قوماش و کاری دەستی و تێکەڵە ڕەسەنەکانی لەگەڵ کولتوورەکانی بەربەر و ئەندەلوس و کەشوھەوای فێنک لە شاخەکاندا وای کردووە ببێتە ناوەندێکی گرنگی گەشتیاری لە جەزائیر. گۆڕێکی جوانی تێدایە — گۆڕەکەی سیدی بومێدین کە گۆڕەکەی تەنیشت مزگەوتێکە. مزگەوتی گەورەی تلێمسن لە ساڵی ١١٣٦ تەواو بووە و دەوترێت سەرنجڕاکێشترین نموونەی ماوەتەوە لە تەلارسازی ئەلمۆراڤیدا.[٣٤]

پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان

[دەستکاری]

دەستە خوشک

[دەستکاری]

شاری تلێمسێن لەگەڵ شارەکانی خوارەوە پەیوەندی دەستە خوشکی ھەیە:

سەرچاوەکان

[دەستکاری]
  1. ^ «Tlemcen | Definition of Tlemcen in English by Oxford Dictionaries». Oxford Dictionaries | English. لە ڕەسەنەکە لە ١٦ی نیسانی ٢٠١٩ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٦ی نیسانی ٢٠١٩ ھێنراوە.
  2. ^ «Tlemcen: Administrative Units». GeoHive. لە ڕەسەنەکە لە ٦ی تشرینی دووەمی ٢٠١٢ ئەرشیڤ کراوە. لە ٨ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٢ ھێنراوە.
  3. ^ Si Kaddour Benghabrit (1954). Richesses de France. Bordeaux: Delmas. pp. Tlemcen, Perle du Maghreb.
  4. ^ Dominique Mataillet (April 28, 2010). «Tlemcen, la Grenade africaine». Jeune Afrique. لە ڕەسەنەکە لە February 11, 2022 ئەرشیڤ کراوە. لە March 25, 2022 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date=، |date=، و |archive-date= (یارمەتی)
  5. ^ ئ ا ب پ ت ج Bel، A. (1960–2007). «Tilimsān». لە Bearman، P. (ed.). Encyclopaedia of Islam, Second Edition. Brill. ISBN 9789004161214.
  6. ^ ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی نادروستی <ref>؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەری Hamma نەدراوە
  7. ^ Émile Janier, " Regards sur le passé» , Richesses de France, no 18, éd. Delmas, Bordeaux, 1954.
  8. ^ Pierre Bodereau, La Capsa ancienne, la Gafsa moderne, éd. Augustin Challamel, Paris, 1907
  9. ^ «The Last Christians Of North-West Africa: Some Lessons For Orthodox Today». orthodoxengland.org.uk. لە ١٩ی ئەیلوولی ٢٠١٨ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٧ی ئازاری ٢٠١٦ ھێنراوە.
  10. ^ Ibn Khaldun, History of Berber
  11. ^ Cedric Barnes (2006), Kharijis (768 CE), in Josef W Meri (ed.), Medieval Islamic Civilization: an Encyclopedia. Routledge. , p. 436.
  12. ^ ئ ا ب پ ت M. Bloom، Jonathan، ed. (2009). «Tlemcen». The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-530991-1.
  13. ^ Almagro، Antonio (2015). «The Great Mosque of Tlemcen and the Dome of its Maqsura». Al-Qantara. 36 (1): 199–257. doi:10.3989/alqantara.2015.007. لە 2024-05-21 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە 2022-07-22 ھێنراوە. {{cite journal}}: |hdl-access= پێویستی بە |hdl= ھەیە (یارمەتی)
  14. ^ ئ ا Charpentier، Agnès (2018). Tlemcen médiévale: urbanisme, architecture et arts (بە فەرەنسی). Éditions de Boccard. pp. 138, 145. ISBN 9782701805252.
  15. ^ see also: Trudy Ring, Robert M. Salkin, Sharon La Boda International Dictionary of Historic Places: Middle East and Africa, Volume 4 (Taylor & Francis, 1994) p702.
  16. ^ O. Saidi (1997), The unification of the Maghrib under the Almohads, in Joseph Ki-Zerbo & Djibril T Niane (eds.) (1997), General History of Africa, vol. IV: Africa from the Twelfth to the Sixteenth Century (abridged ed.) UNESCO, James Curry Ltd. , and Univ. Calif. Press. , pp. 8-23.
  17. ^ Vanz، Jennifer (2020). L'invention d'une capitale: Tlemcen: (VIIe-XIIIe/IXe-XVe siècle) (بە فەرەنسی). Éditions de la Sorbonne. ISBN 979-1-03-510683-6. لە 2023-05-14 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە 2023-05-14 ھێنراوە.
  18. ^ ئ ا Charpentier، Agnès (2018). Tlemcen médiévale: urbanisme, architecture et arts (بە فەرەنسی). Éditions de Boccard. p. 15. ISBN 9782701805252.
  19. ^ Naylor، Phillip C. (2015). North Africa, Revised Edition: A History from Antiquity to the Present (بە ئینگلیزی). University of Texas Press. p. 98. ISBN 978-0-292-76190-2. لە 2023-07-30 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە 2022-07-29 ھێنراوە.
  20. ^ I. Hrbek (1997), The disintegration of political unity in the Maghrib, in Joseph Ki-Zerbo & Djibril T Niane (eds.) (1997), General History of Africa, vol. IV: Africa from the Twelfth to the Sixteenth Century (abridged ed.) UNESCO, James Curry Ltd. , and Univ. Calif. Press. , pp. 34-43.
  21. ^ S.M. Cissoko (1997), The Songhay from the twelfth to the sixteenth century, in Joseph Ki-Zerbo & Djibril T Niane (eds.) (1997), General History of Africa, vol. IV: Africa from the Twelfth to the Sixteenth Century (abridged ed.) UNESCO, James Curry Ltd. , and Univ. Calif. Press. , pp. 77-86.
  22. ^ «funduk». Oxford Reference. لە ١٣ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٩ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ١٣ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٩ ھێنراوە.
  23. ^ Talbi (1997: 29).
  24. ^ Id.
  25. ^ Fernand Braudel (1979), Civilization and Capitalism, 15th-18th Century: Vol. III: The Perspective of the World. Transl. Sian Reynolds. Univ. Calif. Press & HarperCollins (1992), p. 66.
  26. ^ Christopher Ehret (2002), The Civilizations of Africa: a History to 1800. Univ. Virginia Press, p. 334.
  27. ^ Marçais، Georges (1954). L'architecture musulmane d'Occident. Paris: Arts et métiers graphiques.
  28. ^ R. Idris (1997), Society in the Maghrib after the disappearance of the Almohads, in Joseph Ki-Zerbo & Djibril T Niane (eds.) (1997), General History of Africa, vol. IV: Africa from the Twelfth to the Sixteenth Century (abridged ed.) UNESCO, James Curry Ltd. , and Univ. Calif. Press. , pp. 44-49.
  29. ^ D.T Niane (1997), Relationships and exchanges among the different regions, in Joseph Ki-Zerbo & Djibril T Niane (eds.) (1997), General History of Africa, vol. IV: Africa from the Twelfth to the Sixteenth Century (abridged ed.) UNESCO, James Curry Ltd. , and Univ. Calif. Press. , pp. 245-253).
  30. ^ Masatochi Kasaichi (2004), "Three renowned 'ulama' families of Tlemcen: The Maqqari, the Marzuqi and the 'Uqbani". J. Sophia Asian Studies 22: 121-137.
  31. ^ Hrbek (1997: 39).
  32. ^ «US Medical Corps during Second World War Retrieved 1 December 2016». لە ٢ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٦ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ٢ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٦ ھێنراوە.
  33. ^ «International Jewish Cemetery Project». www.albawaba.com (Jordan). 2 July 2009. لە ڕەسەنەکە لە ١٠ی کانوونی دووەمی ٢٠١٨ ئەرشیڤ کراوە. لە 1 December 2016 ھێنراوە. {{cite news}}: زیاتر لە یەک دانە لە |ناونیشانی ئەرشیڤ= و |archive-url= دیاری کراوە (یارمەتی); نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |date= (یارمەتی)
  34. ^ M. Talbi (1997), The Spread of Civilization in the Maghrib and its Impact on Western Civilization, in Joseph Ki-Zerbo & Djibril T Niane (eds.) (1997), General History of Africa, vol. IV: Africa from the Twelfth to the Sixteenth Century (abridged ed.) UNESCO, James Curry Ltd. , and Univ. Calif. Press. , pp. 24-33.
  35. ^ «CIUDADES CON LAS QUE ESTÁ HERMANADA GRANADA» (official website) (بە ئیسپانی). Granada, Spain: Ayuntamiento de Granada. لە ڕەسەنەکە لە ١٥ی تشرینی دووەمی ٢٠١٤ ئەرشیڤ کراوە. لە ١ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٤ ھێنراوە.
  36. ^ since 11 July 1989
  37. ^ «Les six villes jumelées». nanterre.fr (بە فەرەنسی). Nanterre. لە ڕەسەنەکە لە ٣ی ئابی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٦ی تشرینی دووەمی ٢٠١٩ ھێنراوە.
  38. ^ «Jumelage entre les villes de Tlemcen et de Lille: Martine Aubry reçue par Bouteflika et plusieurs ministres - Diplomatie - Tout sur l'Algérie - page 1». Tsa-algerie.com. لە ڕەسەنەکە لە ٢١ی شوباتی ٢٠١٣ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٠ی شوباتی ٢٠١٣ ھێنراوە.
  39. ^ «Jumelages». montpellier.fr. لە ٢٦ی ئابی ٢٠١٧ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ٨ی تەممووزی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
  40. ^ Официальный портал Казани. kzn.ru (بە ڕووسی). لە ڕەسەنەکە لە ١٦ی نیسانی ٢٠١٢ ئەرشیڤ کراوە. لە ٨ی ئایاری ٢٠١٨ ھێنراوە.
  41. ^ «Fraternity cities on Sarajevo Official Web Site». ©City of Sarajevo 2001–2008. لە ڕەسەنەکە لە ١ی کانوونی یەکەمی ٢٠٠٨ ئەرشیڤ کراوە. لە ٩ی تشرینی دووەمی ٢٠٠٨ ھێنراوە.
  42. ^ since 1964
وەرگیراو لە «https://ckb.wikipedia.org/w/index.php?title=تلێمسێن&oldid=1352128»