زمانی ئەمازیغی

ئەمازیغ، بەربەر یان تەمازیغت
ⵜⴰⵎⴰⵣⵉⵖⵜ, ⵜⵎⵣⵗⵜ, Tamaziɣt
Ethnicity	گەلی ئەمازیغی (Imaziɣen)
دابەشبوونی جوگرافی	باکوری ئەفریقا،زۆرینەیان نیشتەجێی مەغریب، تونس، جەزائیر، لیبیا، مالی و باکوری نیجەرن; وە ڕێژەیەکی کەمیشیان لە بورکینا فاسۆ، میسر، مۆریتانیا و شاری مەلێلان لە ئیسپانیا. نزیکەی ٢ ملیۆن لە قسەکەرانی بەربەری لە مەغریب و جەزائیرەوە کۆچیان کردووە بۆ ووڵاتانی: فەڕەنسا، هۆڵەندا، بەلجیکا، ئیسپانیا، ئەڵمانیا، ئیتاڵیا، کەنەدا و وویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا.
Linguistic classification	Afro-Asiatic ئەمازیغ، بەربەر یان تەمازیغت
Proto-language	پرۆتۆ-بەربەر
Subdivisions	باکوریی ڕۆژاوایی تواریگ ڕۆژهەڵاتی ? ڕۆژهەڵاتی نومیدیان † ? گوانچێ †
ISO 639-2 / 5	ber
Glottolog	داڕێژە:Glottolink
Berber-speaking populations are dominant in the coloured areas of modern-day North Africa. The other areas of North Africa contain minority Berber-speaking populations. بەربەری باکوریی قەبایل ██  قەبایلی (Taqbaylit) ئەتڵەس ██ تەمازیغی ئەتڵەسی ناوەندیی (Tamaziɣt) ██ شیلها (Tacelḥit) ██ Senhaja de Srair & غۆمارا زەناتی ██ Riffian (Tmaziɣt) ██ Ayt Seghrouchen & Ayt Warayn ██ Shenwa ██ Shawiya ██ Other Zenati (Mzab-Wargla, East Zenati) بەربەری ڕۆژاوایی ██ زێناگا (Tuḍḍungiyya) بەربەری ڕۆژهەڵاتی ██ Eastern Berber (Siwi, Nafusi, Sokna, Ghadamès, Awjila) تواریگ ██ Tuareg (Tamasheq)

زمانی ئەمازیغی یان بەربەر ھەروەھا ناسراوە بە تەمازیغت ( بە ئەمازیغی: ⵜⴰⵎⴰⵣⵉⵖⵜ ، ⵜⵎⵣⵗⵜ یان Tamaziɣt ) زمانێکە سەر بە لقی زمانەکانی ئەفرۆ-ئاسیایی، قسەی پێدەکرێ لەلایەن گەلی ئەمازیغی، کە نیشتەجێی باکوری ئەفریقان زمانەکە لە سەردەمی کۆندا بە شێوە نووسینی لیبکۆ-بەربەر دەنووسرا کە لەئێستادا بەشێکە لە شێوە نووسینی تیفیناغ.

زۆرینەی قسەپێکەرانی ئەمازیغی نیشتەجێی ووڵاتانی مەغریب، جەزائیر و لیبیان، لەگەڵ کەمینەیەک لە تونس، باکوری مالی، ڕۆژاوا و باکوری نیجەر، باکوری بورکینا فاسۆ و مۆریتانیا وە چەند ناوچەیەکی میسڕ.

زاراوەکان

قسەکەرێکی زمانی شیلھا، کە شێوەزارێکە سەر بە زمانی بەربەری.

چاوپێکەوتن لەگەڵ قسەکەرێکی تەمازیغی ئەتڵەسی ناوەندیی کە پرۆفیسۆرە لە فەڕەنسا.

نزیکەی ٪٩٥ ئاخێوەرانی زمانە بەربەرییەکان بە یەکێک لە شەش زاراوە سەرەکییەکەی زمانی ئەمازیغی قسە دەکەن کە ئەمانەن: شیلھا (Taclḥit)، قەبایل (Taqbaylit)، تەمازیغی ئەتڵەسی ناوەندیی (Tamaziɣt)، ریفان (Tarifit)، شاوییە (Tacawit) و تواریگ (Tamaceq/Tamajeq/Tamaheq).

شێوە نووسینی کۆنی لیبکۆ-بەربەر کە ھەڵکەندراوە لەسەر بەرد لە ناوچەی زاگۆرا، مەغریب

دۆخی بەکارھێنان

لە ساڵی ٢٠٠٢ دا بەپێی دەستوری ووڵات زمانی ئەمازیغی وەک زمانی نیشتیمانی لە جەزائیر ناسێنرا و دواتریش لە ساڵی ٢٠١٦ دا کرایە زمانی فەرمی ھاوشانی زمانی عەرەبی، بە ھەمانشێوە و لە ساڵی ٢٠١١ دا لە مەغریب بووە زمانی فەرمی.

ژمارەکان

لە زمانی ئەمازیغی کۆندا بە زۆری ژمارە کەڵک لە ژمارە عەرەبیەکان وەردەگیرا لەکاتی ئاخاوتن، بەڵام دواتر و شێوەزاری لە شیلھا دا گۆڕان بۆ ژمارەی تایبەت بە خۆیان کە ئەمانەن:

“یەک“	yan
“دوو“	sin
“سێ“	kraḍ
“چوار“	kuẓ
“پێنج“	semmus
“شەش“	sḍis
“حەوت“	sa
“ھەشت“	tam
“نۆ“	tẓza
“دە“	mraw

ئاخاوتن

ھەندێ نمونەی کاتی قسەکردن بە زمانی ئەمازیغی:

(١)	fki-ɣ	lflus	i-urgaz
	بەخشیم	پارە	بۆ-پیاو
	“پارەکەم بەخشی بە پیاوەکە.“

(٢)	ad-i-ddu	urgaz	ɣr-suq
	ئەو دەڕوات	پیاوەکە	بۆ-فرۆشگا
	“پیاوەکە دەڕوات بۆ فرۆشگا.“

دانیشتووان و قسەکەری ڕەسەن

Percentage of Berber speakers in Morocco at the 2004 census

Map of Berber-speaking areas in Morocco

• مەغریب: لە ساڵی ١٩٦٠، بەپێی یەکەمین سەرژمێری پاش سەربەخۆیی مەغریب، وا تۆمارکرا کە ڕێژەی ٪٣٢خەڵکی مەغریب بە زمانی بەربەری قسەدەکەن پاشان لە سەرژمێری ساڵی ٢٠٠٧ دەرکەوت کە ڕێژەی قسەکەرانی زمانی ئەمازیغی لە ووڵاتی مەغریب بریتییە لە ٧.٥ ملیۆن کەس بەپێی خەمڵاندنەکە ئەو حەوت ملیۆن و نیو کەسە دابەشکران بەسەر سێ شێوەزاری سەرەکی زمانی ئەمازیغی کە ئەمانەن:
  • ڕیفان: ١.٣ ملیۆن
  • شیلھا: ٣.٩ ملیۆن
  • تەمازیغی ئەتڵەسی ناوەندیی: ٢.٣ ملیۆن

جەزائیر: لەساڵی ١٠٩٦ دا ڕێژەی دانیشتووانی بەربەری (بەبێ ھەژمارکردنی ناوچەی سەحارا) بریتی بووە لە ١,٣٠٥,٧٣٠ ملیۆن بەدەر لە ٤,٤٤٧,١٤٩, کە بە نزیکەیی ڕێژەی لەسەدا ٢٩ دەکات.

• 

  Kabyle and Shawiya languages in the central-eastern part of Algeria
  بەپێی سەرژمێرییە مێژووییەکان قسەکەرانی ئەمازیغی لەجەزائیر ئەمانەن:

Shenwa language in the central-western part of Algeria

• قەبایل: ٢,٥٤٠,٠٠٠ ملیۆن ڕێژەی ٪٩ (خەمڵاندنی ١٩٩٥)؛ یان ٦,٠٠٠,٠٠٠ ملیۆن کەس بەڕێژەی ٪٢٠ (خەمڵاندنی ١٩٩٨) کە بەزۆری دانیشتووی شاری جەزائیر، بێجایا، تیزی ئۆزوع، بۆرییا، سەتیف و بومێردەس بوون.
• شاوییا: ~٢ ملیۆن یان ڕێژەی ٨.٥٪ دانیشتووان لەساڵی ٢٠٠٥.
• شەنووا: ٥٦,٣٠٠ قسەکەری ھەبووە بەپێی خەمڵاندنەکان کە نیشتەجێی ناوچەکانی ڕۆژئاوایی شاری جەزائیر بوون.

• تواریگ: ٢٥,٠٠٠ کەس لە جەزائیر (خەمڵاندنی ١٩٨٧)، بەزۆری دانیشووی چیاکانی ھۆگار لە ناوچەی سەحارا، زۆرینەی تواریگەکان لە بەیجەر و مالی دەژین. (بینین).

• توونس: بەپێی خەمڵاندنی ساڵی ١٩٥٢ ھەتا ١٩٦٨ تەنیا ڕیژەی لە ٪١ قسەکەری زمانی ئەمازیغی ھەبووە، بەڵام بەپێی سەرژمێری ساڵی ١٩٩٨ نزیکەی ٢٦,٠٠٠ کەس بە زمانی بەربەری قسەیان کردووە کە ناوبراوە بە "جەربایی"، بەڵام تونسییەکان بە "شیلھا"، ناویان بردووە، کە قسەپێکەرانی لەچەند گوندێکی کەمی تونسدا نیشتەجێ بوون و چیتر بە زمانە بەربەرییەکە نەدواون.
• لیبیا: According to Ethnologue (by deduction from its combined Libyan Arabic and Egyptian Arabic figures) the non-Arabic-speaking population, most of which would be Berber, is estimated at 4 percent (1991, 1996). However, the individual language figures it gives add up to 162,000, i.e. about 3 percent. This is mostly accounted for by the languages:
  • Nafusi in the Nafusa Mountains and Zuwara Berber in the city of Zuwarah in the Tripolitania region: 184,000.
  • Tahaggart (Tamahaq) language of the Tuareg branch of the town of Ghat: 17,000 (Johnstone 1993).
• میسڕ: The oasis of Siwa near the Libyan border speaks a Berber language; according to Ethnologue, there are 5,000 speakers there (1995). Its population in 1907 was 3,884 (according to the 1911 Encyclopædia Britannica).
• مۆریتانیا: According to Ethnologue, only 200 to 300 speakers of Zenaga remain (1998). It also mentions Tamasheq, but does not provide a population figure for it. Most non-Arabic speakers in Mauritania speak Niger–Congo languages.
• مالی: Ethnologue counts 440,000 Tuareg (1991) speaking:

Tamasheq: 250,000

Tamajaq: 190,000

• نەیجەر: Ethnologue counts 720,000 Tuareg (1998) speaking:

Tawallamat Tamajaq: 450,000

Tayart Tamajeq: 250,000

Tamahaq: 20,000

• بورکینا فاسۆ: Ethnologue counts 20,000 to 30,000 Tuareg (SIL International 1991), speaking Kel Tamasheq. However Ethnologue is very inaccurate here, appearing to miss the largest group of Tamasheq in Burkina in the province of Oudalan. The Tamasheq-speaking population of Burkina is nearer to 100,000 (2005), with around 70,000 Tamasheq speakers in the province of Oudalan, the rest mainly in Seno, Soum, Yagha, Yatenga and Kadiogo provinces. About 10 percent of Burkina Tamasheq speak a version of the Tawallamat language.^{[ژێدەر پێویستە]}
• نێجیرییا: Ethnologue notes the presence of a "few" Tuareg, speaking Tawallamat Tamajaq.
• فەڕەنسا: Ethnologue lists 860,000 speakers for Riffian and 537,000 speakers for Kabyle and 400,000 for Shilha and 150,000 for Central Morocco Tamazight . For the rest of Europe, it has no figures.
• ئیسپانیا: Tamazight is spoken amongst Melilla's 80,000 inhabitants, but there has been no census as to the percentage of its speakers. A minority of Ceuta's inhabitants speak Berber.
• Israel: Around two thousand mostly elderly Moroccan-born Israelis of Berber Jewish descent use Judeo-Berber languages (as opposed to Moroccan Jews who trace descent from Spanish-speaking Sephardi Jews expelled from Spain, or Arabic-speaking Moroccan Jews).

Thus, the total number of speakers of Berber languages in the Maghreb proper appears to lie anywhere between 16 and 25 million, depending on which estimate is accepted; if we take Basset's estimate, it could be as high as 30 million. The vast majority are concentrated in Morocco and Algeria. The Tuareg of the Sahel adds another million or so to the total.

Subclassification

Modern Berber branches:

Western Berber:██ Zenaga languageNorthern Berber:██ Atlas languages ██ Zenati languages ██ Kabyle language

Tuareg:██ Tuareg languagesEastern Berber:██ Siwa language

A listing of the other Berber languages is complicated by their closeness; there is little distinction between language and dialect. The primary difficulty of subclassification, however, lies in the eastern Berber languages, where there is little agreement. Otherwise there is consensus on the outlines of the family:

• Eastern Berber (scope debated)
• Northern Berber
  • Zenati (incl. Riffian and Shawiya)
  • Kabyle
  • Atlas (incl. Shilha and Central Atlas Tamazight)
• Tuareg
• Western Berber
  • Zenaga
  • Tetserret

The various classifications differ primarily in what they consider to be Eastern Berber, and in how many varieties they recognise as distinct languages.

There is so little data available on Guanche that any classification is necessarily uncertain; however, it is almost universally acknowledged as Afro-Asiatic on the basis of the surviving glosses, and widely suspected to be Berber. Much the same can be said of the language, sometimes called "Numidian", used in the Libyan or Libyco-Berber inscriptions around the turn of the Common Era, whose alphabet is the ancestor of Tifinagh.

A diagram depicting one understanding of the classification of Berber languages

Kossmann (1999)

Maarten Kossmann (1999) describes Berber as two dialect continua,

• Northern Berber and
• Tuareg

plus a few peripheral languages, spoken in isolated pockets largely surrounded by Arabic, that fall outside these continua, namely

• Zenaga and
• the Libyan and Egyptian varieties.

Within Northern Berber, however, he recognises a break in the continuum between Zenati and their non-Zenati neighbours; and in the east, he recognises a division between Ghadamès and Awjila on the one hand and Sokna (Fuqaha, Libya), Siwa and Djebel Nefusa on the other. The implied tree is:

• Nafusi–Siwi (including Sokna)
• Ghadamès–Awjila
• Northern Berber
  • Zenati
  • Kabyle and Atlas
• Tuareg
• Zenaga

Ethnologue

Ethnologue, mostly following Aikhenvald and Militarev (1991), treats the eastern varieties differently:

• Guanche
• Eastern Berber
  • Siwa
  • Eastern Berber ("Awjila–Sokna")
• Northern Berber (including Nafusi and Ghadames within Zenati)
• Tuareg
• Zenaga

Blench (2006)

Blench (ms, 2006) has the following classification:

• Guanche†
• East Numidian (Old Libyan)†
• Berber

and within Berber,

• Eastern Berber languages
  • Siwa
  • Awjila
  • Sokna†
  • Ghadames
• Northern Berber (including Nafusi within Zenati)
• Tuareg
• Zenaga

Influence on other languages

The Berber languages have influenced Maghrebi Arabic languages, such as Moroccan, Algerian, Libyan and Tunisian Arabic. Their influence is also seen in some languages in West Africa. F. W. H. Migeod pointed to strong resemblances between Berber and Hausa in such words and phrases as these: Berber: obanis; Hausa obansa (his father); Berber: a bat; Hausa ya bata (he was lost); Berber: eghare; Hausa ya kirra (he called). In addition he notes that the genitive in both languages is formed with n = "of".

Extinct languages

A number of extinct populations are believed to have spoken Afro-Asiatic languages of the Berber branch. According to Peter Behrens (1981) and Marianne Bechaus-Gerst (2000), linguistic evidence suggests that the peoples of the C-Group culture in present-day southern Egypt and northern Sudan spoke Berber languages. The Nilo-Saharan Nobiin language today contains a number of key pastoralism related loanwords that are of Berber origin, including the terms for sheep and water/Nile. This in turn suggests that the C-Group population—which, along with the Kerma culture, inhabited the Nile valley immediately before the arrival of the first Nubian speakers—spoke Afro-Asiatic languages.

Additionally, historical linguistics indicate that the Guanche language, which was spoken on the Canary Islands by the ancient Guanches, likely belonged to the Berber branch of the Afro-Asiatic family.

ئەمانەش ببینە

• Amazigh Cultural Association in America

سەرچاوەکان

• Medieval Berber Orthography, Boogert, Leiden University PDF
• Brett, Michael; & Fentress, Elizabeth (1997). The Berbers (The Peoples of Africa). ISBN 0-631-16852-4. ISBN 0-631-20767-8 (Pbk).
• Abdel-Masish, Ernest T. 1971. A Reference Grammar of Tamazight (Middle Atlas Berber). Ann Arbor: Center for Near Eastern and North African Studies, The University of Michigan
• Basset, André. 1952. La langue berbère. Handbook of African Languages 1, ser. ed. Daryll Forde. London: Oxford University Press
• Chaker, Salem. 1995. Linguistique berbère: Études de syntaxe et de diachronie. M. S.—Ussun amaziɣ 8, ser. ed. Salem Chaker. Paris and Leuven: Uitgeverij Peeters
• Dallet, Jean-Marie. 1982. Dictionnaire kabyle–français, parler des At Mangellet, Algérie. Études etholinguistiques Maghreb–Sahara 1, ser. eds. Salem Chaker, and Marceau Gast. Paris: Société d’études linguistiques et anthropologiques de France
• de Foucauld, Charles Eugène. 1951. Dictionnaire touareg–français, dialecte de l’Ahaggar. 4 vols. [Paris]: Imprimerie nationale de France
• Delheure, Jean. 1984. Aǧraw n yiwalen: tumẓabt t-tfransist, Dictionnaire mozabite–français, langue berbère parlée du Mzab, Sahara septentrional, Algérie. Études etholinguistiques Maghreb–Sahara 2, ser. eds. Salem Chaker, and Marceau Gast. Paris: Société d’études linguistiques et anthropologiques de France
• ———. 1987. Agerraw n iwalen: teggargrent–taṛumit, Dictionnaire ouargli–français, langue parlée à Oaurgla et Ngoussa, oasis du Sahara septentrinal, Algérie. Études etholinguistiques Maghreb–Sahara 5, ser. eds. Salem Chaker, and Marceau Gast. Paris: Société d’études linguistiques et anthropologiques de France
• Kossmann, Maarten G. 1999. Essai sur la phonologie du proto-berbère. Grammatische Analysen afrikanischer Sprachen 12, ser. eds. Wilhelm J. G. Möhlig, and Bernd Heine. Köln: Rüdiger Köppe Verlag
• Kossmann, Maarten G., and Hendrikus Joseph Stroomer. 1997. "Berber Phonology". In Phonologies of Asia and Africa (Including the Caucasus), edited by Alan S. Kaye. 2 vols. Vol. 1. Winona Lake: Eisenbrauns. 461–475
• Naït-Zerrad, Kamal. 1998. Dictionarrie des racines berbères (formes attestées). Paris and Leuven: Centre de Recherche Berbère and Uitgeverij Peeters
• Karl-Gottfried Prasse, Ghubăyd ăgg-Ălăwžəli, and Ghăbdəwan əg-Muxămmăd. 1998. Asăggălalaf: Tămaẓəq–Tăfrăsist – Lexique touareg–français. 2nd ed. Carsten Niebuhr Institute Publications 24, ser. eds. Paul John Frandsen, Daniel T. Potts, and Aage Westenholz. København: Museum Tusculanum Press
• Quitout, Michel. 1997. Grammaire berbère (rifain, tamazight, chleuh, kabyle). Paris and Montréal: Éditions l’Harmattan
• Rössler, Otto. 1958. "Die Sprache Numidiens". In Sybaris: Festschrift Hans Krahe zum 60. Geburtstag am 7. February 1958, dargebracht von Freunden, Schülern und Kollegen. Wiesbaden: Otto Harrassowitz
• Sadiqi, Fatima. 1997. Grammaire du berbère. Paris and Montréal: Éditions l’Harmattan. ISBN 2-7384-5919-6

بەستەری دەرەکی

ویکیپیدیا، ئینسایکڵۆپیدیای ئازاد بە Shilha language

ویکیپیدیا، ئینسایکڵۆپیدیای ئازاد بە Kabyle language

• "What does Berber sound like?" (Thamazight poems as text & MP3)
• Map of Tamazight language from the LL-Map Project
• The Tamazight Language Profile
• Etymology of "Berber"
• Etymology of "Amazigh"
• Early Christian history of Berbers
• Tifinagh
• Ancient Scripts
• Imyura Kabyle site about literature
• Amawal: The online open source Berber dictionary