زمانی ئەمازیغی

لە ئینسایکڵۆپیدیای ئازادی ویکیپیدیاوە
Jump to navigation Jump to search
ئەمازیغ، بەربەر یان تەمازیغت
ⵜⴰⵎⴰⵣⵉⵖⵜ, ⵜⵎⵣⵗⵜ, Tamaziɣt
Ethnicityگەلی ئەمازیغی (Imaziɣen)
دابەشبوونی
جوگرافی		باکووری ئەفریقا
زۆرینەیان نیشتەجێی
Linguistic classificationAfro-Asiatic
  • ئەمازیغ، بەربەر یان تەمازیغت
Proto-languageپرۆتۆ-بەربەر
Subdivisions
ISO 639-2 / 5ber
Glottologداڕێژە:Glottolink
Map of Berber Languages 2018.png
بەربەرەکان زۆربەی دانیشتوانی ناوچە ڕەنگاوڕەنگەکانی باکووری ئەفریقای ئێستان. ناوچەکانی دیکەی باکووری ئەفریقا کەمینە دانیشتوانی بەربەر زمانیان تێدایە.

بەربەری باکوریی

قەبایل ██  قەبایلی (Taqbaylit)

ئەتڵەس ██ تەمازیغی ئەتڵەسی ناوەندیی (Tamaziɣt) ██ شیلها (Tacelḥit) ██ Senhaja de Srair & غۆمارا

زەناتی ██ Riffian (Tmaziɣt) ██ Ayt Seghrouchen & Ayt Warayn ██ Shenwa ██ Shawiya ██ Other Zenati (Mzab-Wargla, East Zenati)

بەربەری ڕۆژاوایی ██ زێناگا (Tuḍḍungiyya)

بەربەری ڕۆژهەڵاتی ██ Eastern Berber (Siwi, Nafusi, Sokna, Ghadamès, Awjila)

تواریگ ██ Tuareg (Tamasheq)


زمانی ئەمازیغی یان بەربەر ھەروەھا ناسراوە بە تەمازیغت[١] ( بە ئەمازیغی: ⵜⴰⵎⴰⵣⵉⵖⵜ ، ⵜⵎⵣⵗⵜ یان Tamaziɣt ) زمانێکە سەر بە لقی زمانەکانی ئەفرۆ-ئاسیایی، قسەی پێدەکرێ لەلایەن گەلی ئەمازیغی، کە نیشتەجێی باکوری ئەفریقان[٢] زمانەکە لە سەردەمی کۆندا بە شێوە نووسینی لیبکۆ-بەربەر دەنووسرا کە لەئێستادا بەشێکە لە شێوە نووسینی تیفیناغ.[٣]

زۆرینەی قسەپێکەرانی ئەمازیغی نیشتەجێی ووڵاتانی مەغریب، جەزائیر و لیبیان، لەگەڵ کەمینەیەک لە تونس، باکوری مالی، ڕۆژاوا و باکوری نیجەر، باکوری بورکینا فاسۆ و مۆریتانیا وە چەند ناوچەیەکی میسڕ.

زاراوەکان[دەستکاری]

قسەکەرێکی زمانی شیلھا، کە شێوەزارێکە سەر بە زمانی بەربەری.
چاوپێکەوتن لەگەڵ قسەکەرێکی تەمازیغی ئەتڵەسی ناوەندیی کە پرۆفیسۆرە لە فەڕەنسا.


نزیکەی ٪٩٥ ئاخێوەرانی زمانە بەربەرییەکان بە یەکێک لە شەش زاراوە سەرەکییەکەی زمانی ئەمازیغی قسە دەکەن کە ئەمانەن: شیلھا (Taclḥit)، قەبایل (Taqbaylit)، تەمازیغی ئەتڵەسی ناوەندیی (Tamaziɣt)، ریفان (Tarifit)، شاوییە (Tacawit) و تواریگ (Tamaceq/Tamajeq/Tamaheq).[٤]

شێوە نووسینی کۆنی لیبکۆ-بەربەر کە ھەڵکەندراوە لەسەر بەرد لە ناوچەی زاگۆرا، مەغریب

دۆخی بەکارھێنان[دەستکاری]

لە ساڵی ٢٠٠٢ دا بەپێی دەستوری ووڵات زمانی ئەمازیغی وەک زمانی نیشتیمانی لە جەزائیر ناسێنرا[٥] و دواتریش لە ساڵی ٢٠١٦ دا کرایە زمانی فەرمی ھاوشانی زمانی عەرەبی،[٦] بە ھەمانشێوە و لە ساڵی ٢٠١١ دا لە مەغریب بووە زمانی فەرمی.

ژمارەکان[دەستکاری]

لە زمانی ئەمازیغی کۆندا بە زۆری ژمارە کەڵک لە ژمارە عەرەبیەکان وەردەگیرا لەکاتی ئاخاوتن، بەڵام دواتر و شێوەزاری لە شیلھا دا گۆڕان بۆ ژمارەی تایبەت بە خۆیان کە ئەمانەن:[٧]

“یەک“ yan
“دوو“ sin
“سێ“ kraḍ
“چوار“ kuẓ
“پێنج“ semmus
“شەش“ sḍis
“حەوت“ sa
“ھەشت“ tam
“نۆ“ tẓza
“دە“ mraw

ئاخاوتن[دەستکاری]

ھەندێ نمونەی کاتی قسەکردن بە زمانی ئەمازیغی:[٨]

(١) fki-ɣ lflus i-urgaz
  بەخشیم پارە بۆ-پیاو
  “پارەکەم بەخشی بە پیاوەکە.“
(٢) ad-i-ddu urgaz ɣr-suq
  ئەو دەڕوات پیاوەکە بۆ-فرۆشگا
  “پیاوەکە دەڕوات بۆ فرۆشگا.“

دانیشتووان و قسەکەری ڕەسەن[دەستکاری]

ڕێژەی سەدی قسەکەرانی زمانی ئەمازیغی لە مەغریب سەرژمێری ساڵی ٢٠٠٤[٩]
نەخشەی ئەو ناوچانەی کە بە ئەمازیغی قسە دەکەن لە مەغریب
  • مەغریب: لە ساڵی ١٩٦٠، بەپێی یەکەمین سەرژمێری پاش سەربەخۆیی مەغریب، وا تۆمارکرا کە ڕێژەی ٪٣٢خەڵکی مەغریب بە زمانی بەربەری قسەدەکەن[١٠] پاشان لە سەرژمێری ساڵی ٢٠٠٧ دەرکەوت کە ڕێژەی قسەکەرانی زمانی ئەمازیغی لە ووڵاتی مەغریب بریتییە لە ٧.٥ ملیۆن کەس[١١] بەپێی خەمڵاندنەکە ئەو حەوت ملیۆن و نیو کەسە دابەشکران بەسەر سێ شێوەزاری سەرەکی زمانی ئەمازیغی کە ئەمانەن:[١٢]


جەزائیر: لەساڵی ١٠٩٦ دا ڕێژەی دانیشتووانی بەربەری (بەبێ ھەژمارکردنی ناوچەی سەحارا) بریتی بووە لە ١,٣٠٥,٧٣٠ ملیۆن بەدەر لە ٤,٤٤٧,١٤٩, کە بە نزیکەیی ڕێژەی لەسەدا ٢٩ دەکات.

  • Kabyle and Shawiya languages in the central-eastern part of Algeria
    بەپێی سەرژمێرییە مێژووییەکان قسەکەرانی ئەمازیغی لەجەزائیر ئەمانەن:[١٣]
Shenwa language in the central-western part of Algeria
  • تواریگ: ٢٥,٠٠٠ کەس لە جەزائیر (خەمڵاندنی ١٩٨٧)، بەزۆری دانیشووی چیاکانی ھۆگار لە ناوچەی سەحارا، زۆرینەی تواریگەکان لە بەیجەر و مالی دەژین. (بینین).
  • توونس: بەپێی خەمڵاندنی ساڵی ١٩٥٢ ھەتا ١٩٦٨ تەنیا ڕیژەی لە ٪١ قسەکەری زمانی ئەمازیغی ھەبووە، بەڵام بەپێی سەرژمێری ساڵی ١٩٩٨ نزیکەی ٢٦,٠٠٠ کەس بە زمانی بەربەری قسەیان کردووە کە ناوبراوە بە "جەربایی"، بەڵام تونسییەکان بە "شیلھا"، ناویان بردووە، کە قسەپێکەرانی لەچەند گوندێکی کەمی تونسدا نیشتەجێ بوون و چیتر بە زمانە بەربەرییەکە نەدواون.[١٤]
  • لیبیا: According to Ethnologue (by deduction from its combined Libyan Arabic and Egyptian Arabic figures) the non-Arabic-speaking population, most of which would be Berber, is estimated at 4 percent (1991, 1996). However, the individual language figures it gives add up to 162,000, i.e. about 3 percent. This is mostly accounted for by the languages:
  • میسڕ: The oasis of Siwa near the Libyan border speaks a Berber language; according to Ethnologue, there are 5,000 speakers there (1995). Its population in 1907 was 3,884 (according to the 1911 Encyclopædia Britannica).
  • مۆریتانیا: According to Ethnologue, only 200 to 300 speakers of Zenaga remain (1998). It also mentions Tamasheq, but does not provide a population figure for it. Most non-Arabic speakers in Mauritania speak Niger–Congo languages.
  • مالی: Ethnologue counts 440,000 Tuareg (1991) speaking:
Tamasheq: 250,000
Tamajaq: 190,000
  • نەیجەر: Ethnologue counts 720,000 Tuareg (1998) speaking:
Tawallamat Tamajaq: 450,000
Tayart Tamajeq: 250,000
Tamahaq: 20,000
  • بورکینا فاسۆ: Ethnologue counts 20,000 to 30,000 Tuareg (SIL International 1991), speaking Kel Tamasheq. However Ethnologue is very inaccurate here, appearing to miss the largest group of Tamasheq in Burkina in the province of Oudalan. The Tamasheq-speaking population of Burkina is nearer to 100,000 (2005), with around 70,000 Tamasheq speakers in the province of Oudalan, the rest mainly in Seno, Soum, Yagha, Yatenga and Kadiogo provinces. About 10 percent of Burkina Tamasheq speak a version of the Tawallamat language.[ژێدەر پێویستە]
  • نێجیرییا: Ethnologue notes the presence of a "few" Tuareg, speaking Tawallamat Tamajaq.
  • فەڕەنسا: Ethnologue lists 860,000 speakers for Riffian and 537,000 speakers for Kabyle and 400,000 for Shilha[١٦] and 150,000 for Central Morocco Tamazight . For the rest of Europe, it has no figures.
  • ئیسپانیا: Tamazight is spoken amongst Melilla's 80,000 inhabitants, but there has been no census as to the percentage of its speakers. A minority of Ceuta's inhabitants speak Berber.[١٧]
  • Israel: Around two thousand mostly elderly Moroccan-born Israelis of Berber Jewish descent use Judeo-Berber languages (as opposed to Moroccan Jews who trace descent from Spanish-speaking Sephardi Jews expelled from Spain, or Arabic-speaking Moroccan Jews).

Thus, the total number of speakers of Berber languages in the Maghreb proper appears to lie anywhere between 16 and 25 million, depending on which estimate is accepted; if we take Basset's estimate, it could be as high as 30 million. The vast majority are concentrated in Morocco and Algeria. The Tuareg of the Sahel adds another million or so to the total.

Subclassification[دەستکاری]

Modern Berber branches:

Western Berber:██ Zenaga languageNorthern Berber:██ Atlas languages ██ Zenati languages ██ Kabyle language

 Tuareg:██ Tuareg languagesEastern Berber:██ Siwa language

A listing of the other Berber languages is complicated by their closeness; there is little distinction between language and dialect. The primary difficulty of subclassification, however, lies in the eastern Berber languages, where there is little agreement. Otherwise there is consensus on the outlines of the family:

The various classifications differ primarily in what they consider to be Eastern Berber, and in how many varieties they recognise as distinct languages.

There is so little data available on Guanche that any classification is necessarily uncertain; however, it is almost universally acknowledged as Afro-Asiatic on the basis of the surviving glosses, and widely suspected to be Berber. Much the same can be said of the language, sometimes called "Numidian", used in the Libyan or Libyco-Berber inscriptions around the turn of the Common Era, whose alphabet is the ancestor of Tifinagh.

A diagram depicting one understanding of the classification of Berber languages

Kossmann (1999)[دەستکاری]

Maarten Kossmann (1999) describes Berber as two dialect continua,

plus a few peripheral languages, spoken in isolated pockets largely surrounded by Arabic, that fall outside these continua, namely

Within Northern Berber, however, he recognises a break in the continuum between Zenati and their non-Zenati neighbours; and in the east, he recognises a division between Ghadamès and Awjila on the one hand and Sokna (Fuqaha, Libya), Siwa and Djebel Nefusa on the other. The implied tree is:

Ethnologue[دەستکاری]

Ethnologue, mostly following Aikhenvald and Militarev (1991), treats the eastern varieties differently:

Blench (2006)[دەستکاری]

Blench (ms, 2006) has the following classification:[١٨]

and within Berber,

کاریگەری لەسەر زمانەکانی تر[دەستکاری]

زمانە بەربەرەکان کاریگەرییان لەسەر زمانە عەرەبییە مەغریبییەکان هەبووە، such as Moroccan, Algerian, Libyan and Tunisian Arabic. Their influence is also seen in some languages in West Africa. F. W. H. Migeod pointed to strong resemblances between Berber and Hausa in such words and phrases as these: Berber: obanis; Hausa obansa (his father); Berber: a bat; Hausa ya bata (he was lost); Berber: eghare; Hausa ya kirra (he called). In addition he notes that the genitive in both languages is formed with n = "of".[١٩]

زمانە لەناوچووەکان[دەستکاری]

پێدەچێت ژمارەیەک لە دانیشتوانی لەناوچوو بە زمانە ئەفرۆ-ئاسیاییەکانی لقی بەربەر قسەیان کردبێت. و بە گوێرەی پیتەر بێھرێنس (۱۹٨۱) و ماریان بیشۆ-گێرست (۲۰۰۰)، بەڵگە زمانەوانییەکان ئەوە پیشان دەدەن کە گەلانی کولتوری گروپی - سی لە باشووری میسری ئێستا و باکووری سوودان بە زمانەکانی بەربەری قسەیان کردووە.[٢٠][٢١] The Nilo-Saharan Nobiin language today contains a number of key pastoralism related loanwords that are of Berber origin, including the terms for sheep and water/Nile. This in turn suggests that the C-Group population—which, along with the Kerma culture, inhabited the Nile valley immediately before the arrival of the first Nubian speakers—spoke Afro-Asiatic languages.[٢٠]

Additionally, historical linguistics indicate that the Guanche language, which was spoken on the Canary Islands by the ancient Guanches, likely belonged to the Berber branch of the Afro-Asiatic family.[٢٢]

ئەمانەش ببینە[دەستکاری]

تێبینییەکان[دەستکاری]

  1. ^ H. Ekkehard Wolff (2013-08-26). "Berber languages". Britannica.com. Retrieved 2015-07-14.
  2. ^ Hayward, Richard J., chapter Afroasiatic in Heine, Bernd & Nurse, Derek, editors, African Languages: An Introduction Cambridge 2000. ISBN 0-521-66629-5.
  3. ^ Briggs, L. Cabot (February 1957). "A Review of the Physical Anthropology of the Sahara and Its Prehistoric Implications". Man. 56: 20–23. doi:10.2307/2793877. JSTOR 2793877.
  4. ^ "Centre de Recherche Berbère - La Langue Berbère". www.centrederechercheberbere.fr.
  5. ^ (بە فەڕەنسی) – « Loi n° 02-03 portent révision constitutionnelle », adopted on April 10, 2002, allotting in particular to "Tamazight" the status of national language.
  6. ^ "Algeria reinstates term limit and recognises Berber language". BBC News.
  7. ^ Hans Stumme: Handbuch des Schilhischen von Tazerwalt. Hinrichs, Leipzig 1899, § 169; Transcription modified.
  8. ^ Examples from Wolff 1981
  9. ^ "Recensement général de la population et de l'habitat 2004". Hcp.ma. Retrieved 2015-07-14.
  10. ^ "Bladi.net". Bladi.net. Retrieved 2013-04-30.
  11. ^ Brenzinger, Matthias (2007). Language Diversity Endangered. Berlin, Germany: Walter de Gruyter. pp. 133–134. ISBN 978-3-11-017049-8.
  12. ^ ئ ا ب پ "Morocco | Ethnologue". 2015-04-05. Archived from the original on 2015-04-05. Retrieved 2021-06-27.
  13. ^ "ALGERIA: population growth of the whole country". Populstat.info. Archived from the original on 2012-07-18. Retrieved 2013-04-30. ١٨ی تەممووزی ٢٠١٢ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
  14. ^ Stone, Russell A.; Simmons, John (1976). Change in Tunisia: Studies in the Social Sciences. SUNY Press. ISBN 9780873953115.
  15. ^ Lewis, Paul M. (2009). "Ethnologue report for Nafusi". Ethnologue: Languages of the World, sixteenth edition. SIL International. Retrieved 3 January 2011.
  16. ^ "Centre de Recherche Berbère - Chleuh". www.centrederechercheberbere.fr.
  17. ^ "Euromosaic -Berber (Tamazight) in Spain". Uoc.edu. Retrieved 2013-04-30.
  18. ^ "AA list : Blench" (PDF). Rogerblench.info. 2006. Retrieved 2015-07-14.
  19. ^ Migeod, F. W. H., The Languages of West Africa. Kegan, Paul, Trench & Trübner, London 1913. pages 232, 233.
  20. ^ ئ ا Marianne Bechaus-Gerst, Roger Blench, Kevin MacDonald (ed.) (2014). The Origins and Development of African Livestock: Archaeology, Genetics, Linguistics and Ethnography – "Linguistic evidence for the prehistory of livestock in Sudan" (2000). Routledge. pp. 453–457. ISBN 978-1135434168. Retrieved 16 April 2015.
  21. ^ Behrens, Peter (1986). Libya Antiqua: Report and Papers of the Symposium Organized by Unesco in Paris, 16 to 18 January 1984 – "Language and migrations of the early Saharan cattle herders: the formation of the Berber branch". Unesco. p. 30. ISBN 9231023764. Retrieved 16 April 2015.
  22. ^ Richard Hayward, 2000, "Afroasiatic", in Heine & Nurse eds, African Languages, Cambridge University Press

سەرچاوەکان[دەستکاری]

  • Medieval Berber Orthography, Boogert, Leiden University PDF
  • Brett, Michael; & Fentress, Elizabeth (1997). The Berbers (The Peoples of Africa). ISBN 0-631-16852-4. ISBN 0-631-20767-8 (Pbk).
  • Abdel-Masish, Ernest T. 1971. A Reference Grammar of Tamazight (Middle Atlas Berber). Ann Arbor: Center for Near Eastern and North African Studies, The University of Michigan
  • Basset, André. 1952. La langue berbère. Handbook of African Languages 1, ser. ed. Daryll Forde. London: Oxford University Press
  • Chaker, Salem. 1995. Linguistique berbère: Études de syntaxe et de diachronie. M. S.—Ussun amaziɣ 8, ser. ed. Salem Chaker. Paris and Leuven: Uitgeverij Peeters
  • Dallet, Jean-Marie. 1982. Dictionnaire kabyle–français, parler des At Mangellet, Algérie. Études etholinguistiques Maghreb–Sahara 1, ser. eds. Salem Chaker, and Marceau Gast. Paris: Société d’études linguistiques et anthropologiques de France
  • de Foucauld, Charles Eugène. 1951. Dictionnaire touareg–français, dialecte de l’Ahaggar. 4 vols. [Paris]: Imprimerie nationale de France
  • Delheure, Jean. 1984. Aǧraw n yiwalen: tumẓabt t-tfransist, Dictionnaire mozabite–français, langue berbère parlée du Mzab, Sahara septentrional, Algérie. Études etholinguistiques Maghreb–Sahara 2, ser. eds. Salem Chaker, and Marceau Gast. Paris: Société d’études linguistiques et anthropologiques de France
  • ———. 1987. Agerraw n iwalen: teggargrent–taṛumit, Dictionnaire ouargli–français, langue parlée à Oaurgla et Ngoussa, oasis du Sahara septentrinal, Algérie. Études etholinguistiques Maghreb–Sahara 5, ser. eds. Salem Chaker, and Marceau Gast. Paris: Société d’études linguistiques et anthropologiques de France
  • Kossmann, Maarten G. 1999. Essai sur la phonologie du proto-berbère. Grammatische Analysen afrikanischer Sprachen 12, ser. eds. Wilhelm J. G. Möhlig, and Bernd Heine. Köln: Rüdiger Köppe Verlag
  • Kossmann, Maarten G., and Hendrikus Joseph Stroomer. 1997. "Berber Phonology". In Phonologies of Asia and Africa (Including the Caucasus), edited by Alan S. Kaye. 2 vols. Vol. 1. Winona Lake: Eisenbrauns. 461–475
  • Naït-Zerrad, Kamal. 1998. Dictionarrie des racines berbères (formes attestées). Paris and Leuven: Centre de Recherche Berbère and Uitgeverij Peeters
  • Karl-Gottfried Prasse, Ghubăyd ăgg-Ălăwžəli, and Ghăbdəwan əg-Muxămmăd. 1998. Asăggălalaf: Tămaẓəq–Tăfrăsist – Lexique touareg–français. 2nd ed. Carsten Niebuhr Institute Publications 24, ser. eds. Paul John Frandsen, Daniel T. Potts, and Aage Westenholz. København: Museum Tusculanum Press
  • Quitout, Michel. 1997. Grammaire berbère (rifain, tamazight, chleuh, kabyle). Paris and Montréal: Éditions l’Harmattan
  • Rössler, Otto. 1958. "Die Sprache Numidiens". In Sybaris: Festschrift Hans Krahe zum 60. Geburtstag am 7. February 1958, dargebracht von Freunden, Schülern und Kollegen. Wiesbaden: Otto Harrassowitz
  • Sadiqi, Fatima. 1997. Grammaire du berbère. Paris and Montréal: Éditions l’Harmattan. ISBN 2-7384-5919-6

بەستەری دەرەکی[دەستکاری]

ویکیپیدیا
ویکیپیدیا، ئینسایکڵۆپیدیای ئازاد بە Shilha language
ویکیپیدیا
ویکیپیدیا، ئینسایکڵۆپیدیای ئازاد بە Kabyle language

داڕێژە:Berber languages داڕێژە:Languages of the Maghreb داڕێژە:Afro-Asiatic languages

وەرگیراو لە «https://ckb.wikipedia.org/w/index.php?title=زمانی_ئەمازیغی&oldid=959528»