ڕۆمان

ڕۆمان
لقی	work of fiction، گێڕانەوە
بەشێکە لە	novel sequence
ھاشتاگ	novels
جێبەجێکار	ڕۆماننووس
پۆل بۆ پۆلە هاوناوەکان	Category:Wikipedia categories named after novels
لە ویکیدراوە دەستکاریی زانیارییەکان بکە

ڕۆمان یان گێڕدراوە (ڕۆمان لە «Roman»ی فەڕەنسییەوە ھاتووە) (بە ئینگلیزی: Novel) نووسراوێکی خەیاڵی درێژتر لە کورتەچیرۆک و چیرۆک کە چەندین چەشنی ھەیە و ھەرکام لەم چەشنانە نوێنەری جۆرێک لە چیرۆکی ناو زەینی نووسەرن. ڕۆمان بریتییە لە گێڕانەوەیەکی چیرۆکئامێزی دووروودرێژ، لە میانەی گێڕەرەوە وێنەی ژیانی کەسایەتییەکان لە چەندین ڕوو دا و لە چەندین شوێن و کاتی بەریندا دەردەخات، زۆر جار خەیاڵ ڕۆڵی لە داڕشتنی ڕووداوەکاندا ھەیە، لە ڕۆماندا چەند ڕەگەزێکی گرنگ کۆ دەبێتەوە، لەوانە: ڕووداو، کەسایەتیی سەرەکی، شوێن، کات، چیرۆکبێژ (یان گێڕەرەوە)، گێڕانەوە، بۆگێڕەوە، خەیاڵ، وەسف، دیالۆگ، گۆشەنیگا.

مێژوو

گێڕانەوەی ڕووداوەکان و نووسینەوەیان بە شێوەی پەخشان لە سەدەی شانزدەھەم لە ئینگلتەرە دەستی پێ کرد و شێوازێکی جیاواز بوو لە داستان، بەڵام سەرھەڵدانی ڕاستەقینەی ئەم ھونەرە نوێیە وەک ژانرێکی ئەدەبیی سەربەخۆ، دەگەڕێتەوە بۆ چەرخی ڕۆشەنگەریی ئەورووپا لە سەدەی ھەژدەھەمدا، کە لەگەڵ گەشەکردن و گەورەبوونی چینی بورژوازیدا و ھەروەھا گەشەکردنی شار و بایەخدان بە تاکەکەس، برەوی زیاتری پەیدا کرد.

جۆرەکانی ڕۆمان

ڕۆمان چەندین جۆری ھەیە، لەوانەیە گرینگترینیان ئەم جۆرانەی خوارەوە بن:

• ڕۆمانی پۆلیسی و ڕۆمانی سەرکێشی، پتر لە ئەدەبی ئینگلیزیدا باو بوو.
• ڕۆمانی سایکۆلۆژی، بۆ نموونە ڕۆمانەکانی دیستوێڤسکی کە پتر ناخی پاڵەوانەکانی دەردەخات، ھەروەھا ڕۆمانەکانی فلوبێر و ستاندال و فرانسوا مۆریاک و ڤێرجینیا وۆڵف و جێمس جۆیس کە تەکنیکی مۆنۆلۆگ و شەپۆلی ھۆش بەکار دەھێنن.
• ڕۆمانی کۆمەڵایەتی، کە بە زۆری ھەوڵدەدات ژیانی کۆمەڵایەتیی قارەمانەکان و داب و نەریتی کۆمەڵایەتی و ھەلومەرجی پێشکەوتنی کۆمەڵگە پێشان بدات.
• ڕۆمانی خەیاڵی و ڕۆمانی زانستی کە ڕووداوی سەرسووڕھێن و نامۆگەری و ژیانی پیاوانی فەزا پیشان دەدات.
• ڕۆمانی بیوگرافی، کە نووسەر سەربوردەی ژیانی خۆی بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ دەنووسێتەوە.
• ڕۆمانی فێرکاری کە بە ئامانجی فراوان کردنی زانیاری مرۆڤ دەنووسرێت.
• ڕۆمانی مێژوویی کە ڕووداوەکانی لە مێژووی نەتەوەیی یان مێژووی جیھانییەوە وەردەگرێت.
• ڕۆمانی فەلسەفی، بۆ نموونە ڕۆمانی پاژنەی ئاسنینی جاک لەندەن، یان ڕۆمانی جیھانی سۆفیا یۆستاین گاردەر.
• ڕۆمانی نوێ کە لە فەڕەنسەدا لە پەنجاکانی سەدەی بیستەم سەریھەڵدا و گرینگترین نوێنەرەکانی بریتیین لە ئالان ڕۆب گرێ ناتالی سارۆت و میشال بۆتۆر.
• ڕۆمانی سۆزداری و ئەوین- د. ھ لۆرانس، ھەروەھا ڕۆمانی سێکسی-ئەلبێرتۆ مۆرافیا.

مێژووی ڕۆمانی کوردی

لە ئەدەبی جیھانی ڕۆمان پێش کورتە چیرۆک سەرھە‎ڵدەدات، بە‎ڵام ئەم ڕەوتە لە ئەدەبی کوردیدا بەپێچەوانەیە. واتە چیرۆک چەن دەیەیە پێش ڕۆمان لە ناو فەزای ئەدەبیاتی کوردی دا سەرھە‎ڵدەدات. ئەوەی کە ئەم ڕەوتە بۆ بەم جۆرەیە، دەتوانین باس لە دوو ھۆی سەرەکی کەین. یەکەم: وەرگێڕی کورد، زیاتر ڕوویان لە کورتە چیرۆک بوو تا ڕۆمان و ھەوەلین وەرگێڕانەکانیان لە چیرۆکی عەرەبی، فارسی و تورکی ئەنجام دا. دووھەم: نووسینی ڕۆمان بەھۆی فۆرم و چەشنی تایبەت ھە‎ڵگری دەرفەتی بەرفراوانتر و دۆخێکی باشترە. کۆچکردن لە ڕوو ناچاری بەرەو ئەوروپا بۆ خە‎ڵکی کورد، بەختەوەرییەکی گەورە پێکھێنا بۆ ئاشنایی لەگە‎ڵ زمان و چەشنەگەلی ئەدەبی ئەوروپی. ئاشنایی بە زمان گەلی ئەوروپایی، و فەزایی تا ڕادەیەک بێ مەترسی سیاسی لە ئەوروپا بۆبە بەدی ھێنەری یەکەمین ڕۆمانی کوردی. عەرەبی شەمۆ یان

عەرەب شامیلۆڤ (١٨٩٧–١٩٨٧)یەکەمین ڕۆمانی کوردی بە زاراوەی کورمانجی بە ناوی (شوانی کورمانج)یان (شوانی باکووری) لە ساڵی ١٩٣٥ لە ئیرەوانی ئەرمەنستان بڵاوکردەوە. شەمۆ کە لە کوردەکانی ڕووسییە بوو لە بنکەی رۆژھە‎ڵات ناسی زانکۆی لێنینگراد سەرقالی چالاکی ئەدەبی و فەرھەنگی بوو و بەردەوام کاری ڕۆژنامەوانی دەکرد. عەرەبی شەمۆ بە باوکی ڕۆمان نووسی کورد ناسراوە کە بەرھەمەکانی ئاوێنەی دۆخی کۆمە‎ڵایەتی کوردەوارییە. شەمۆ جگە لە شوانی کورمانج، ڕۆمانی (دمدم) کە تەنیا ڕۆمانی مێژوویی ئەوە نووسی. چیرۆکی (بەیت) قە‎ڵای دمدم لە ئەدەبی زارەکی کوردی دا پلە و پێگەی تایبەتی ھەیە، شەڕی دمدم شەڕێک بوو لەنێوان سەفەوییەکان و کوردە سوننەەکانی دەوڵەتی عوسمانی، ئەم شەڕە لە ناوچەی برادۆست لە دەریاچەی ورمێ ڕوویداوە.

ھەڵبەت پێش ڕۆمانی (شوانی کرمانج)، لە ساڵی ١٩٢٥دا، چیرۆکی درێژی (لە خەوما)ی جەمیل سایب و ساڵی ٢٨–١٩٢٧ چیرۆکی درێژی (مەسەلەی ویژدان)ی ئەحمەد موختار جاف نووسراوە؛ بەڵام ھیچ کام لەو دووانە نایەنە خانەی ڕۆمان، لەسەر چیرۆکی مەسەلەی ویژدان، مشتوومڕێکی زۆری ڕەخنەیی ھەیە کە ئایا ئەم چیرۆکە ناتەواوە ڕۆمانە یان نۆڤێلێتە؟. بەھۆی تەوەری باسەکەمان ئەم لایەنە ناھووژێنین و زیاتر لەسەر ڕۆمان دەدوێن. لە ڕۆمان نووسانی دانیشتووی یەکێتیی سۆڤیەت، دەتوانین باس لە عەلی عەبدولڕەحمان، سەعید ئیبۆ، حاجی جووندی و عەگید خۆدۆ کەین کە گشتیان کتێبەکانییان لە ئیرەوان لە چاپ دا.

لە کوردستانی عێراق فەزای ناخۆش و ئاڵۆزی سیاسی، و بەرەنگار بوونەوەی حیزبی بەعس لەگەڵ ھەر چەشنە چالاکی فەرھەنگی کورد، لەمپەڕێکی گەورە بوو لەبەرھەمبەر نووسەرانی کورد. ئیبراھیم ئەحمەد لە ساڵی ١٩٥٦ ڕۆمانی (ژانی گەل)ی نووسی، بە‎ڵام بەھۆی فەزای ناخۆش و ئیستبدادی حیزبی بەعس تا ساڵی ١٩٧٢ نەیتوانی بڵاوی کاتەوە. ئیبراھیم ئەحمەد بەشێک لە ڕۆمانەکەی لە ڕۆژنامەی ڕزگاری لە سلێمانی بڵاو کردەوە و بۆ ڕزگار بوون لە سانسۆر و پێشگیری، پێشکەشی کرد بە شە‎ڕڤانانی ئەلجەزایەری.

بەشێکی زۆر لە نووسەرانی کورد بەھۆی نەبوونی فەزایەکی ئارام و بێ دەردەسەر بەرھەمەکانیان لە ئووروپا چاپ دەکرت. ئەمەش یەکێک لە ھۆیە ھەرە گرینگەکانی ئاشنا نەبۆنی خە‎ڵکی کورد لەگە‎ڵ بەشیکی زۆر لە ئەدەبیاتی نووسراوی کورد بوو. ڕەحیم قازی لە کوردەکانی کوردستانی ئێران یەکەمین ڕۆمانی بە ناوی پێشمەرگە لە ساڵی ١٩٦١ لە بەغدا بڵاوکردوە، ئەوە لەحاڵێکدایە کە ڕۆمانەکەی چەندین ساڵ پێش ١٩٦١ نووسرااوە بەڵام بەھۆی نەبوونی دەرفەتی شیاو لەو کاتەدا نەیدەتوانی بڵاوی کاتەوە. مارف خەزنەدار و جەمال نەبەز لەو نووسەرانە بوون کە بەرھەمەکانیان لە ئاڵمان و مۆسکۆ بڵاوکردوە.

لە دوا دەیەی ھەشتا ڕۆمانی کوردی بە سەقامێکی زیاتر و شێوازگەلی چڕ و پڕتر ھاتە کایەوە. لە لایەک فەزای ئارامی سیاسی و لەلایەکیتر زیاد بوونی ڕێژەی خوێنەرانی کوردی زان و کوردی نووس، بوو بەھۆی ئەوە کە نووسەرانی کورد لە ناوە‎ڕۆک و فۆرمدا چەشنەگەلی ئەدەبی جیاواز بەئەزموون دەربێنن. گێڕانەوەی کێشەگەلی کۆمەلایەتی- سیاسی بە شێوازی (ڕیالیسمی سێحراوی) بۆ بەختیارعەلی و سووریالیسم بۆ شێرزاد حەسەن دەرەتانێکی فۆرمی، بۆ ڕزگاری لە شێوازەکانی پێشوو بوو. ھەنووکە ناوە‎ڕۆکی بەَشێکی زۆر لە ڕۆمانی کوردی گێڕانەوەی کێشەگەلی پەنابەرایەتی، ڕەخنە لە توندوتیژی بەرامبەر بە ژنان، عەشق و ھەستەکانی مرۆڤ و نیشاندانی فەزای تەم گرتووی ژیانی مرۆڤە. شێرزاد ھەینی لە ڕۆمانی (سووتانی بەفر) و ئەنوەر محەممەد لە ڕۆمانی (سەگ دۆست) باس لە کێشەگەلی پەنابەران دەکەن. شێرزاد حەسەن لە ڕۆمانی حەسار و سەگەکانی باوکم بەرھە‎ڵستی -باوک سالاری- دەبێتەوە و، بە مێتۆدی دەروون شیکاری فرۆیدی تاوتۆی خەسارەکانی ئەم کێشەیە دەکا. کاروان عومەر کاکەسوور لە ڕۆمانی (ماسی) خۆشەویستی کچێک بە دایکی لە نامەکانیدا نیشان دەدات. عەتا نەھایی لە ڕۆمانی گوڵی شۆراندا بە یارمەتی لە بەستێنی چیرۆکی (لاس و خەزاڵ) باس لە مرۆڤێک دەکات کە بۆ گەیشتن بە ھیواکانی سەفر دەکات و لە گە‎ڕانەوەدا تووشی قەیران و ناکۆکی دەبێتەوە. فەتاح ئەمیری لە دوو ڕۆمانی ھاوارەبەرە و میرزا بە کە‎ڵک وەرگرتن لە زارەوەی ناوچەیی، ژیانی خە‎ڵکی لادێ لە مەزرا و ھە‎ڵسوو کەوتەکانیان باس دەکات.

یەکەمین ڕۆمان لە شێوەزاری کوردیی باشوورییش لەژێر ناوی ئاگر مەلۊچ لەلایەن عەباس جەلیلیان نووسرا کە لە ساڵی ٢٠٠٩ لە شاری ئارووناوا چاپ کرا. بەر لە ئەم ڕۆمانە ئەگەرچە چەندین کورتەچیرۆک بە کوردیی باشووری چاپ کرابوون، بەڵام ڕۆمانێک بە چاپ نەگەیشتبوو. بەدوای ئەم ڕۆمانە ھەندێک ڕۆمانی دیکە بە شێوەزاری کوردیی باشووری چاپ کراوە وەکوو وڕاوەیل و ھۊرفام ئەسپ (٢٠١٣) لە چەنگیز ئقباڵی و پاڵتاوێگ ئەڕای کەیخودا (٢٠١٩) و تاتەریک (٢٠٢٠) لە مازیار نەزەربەیگی.

سەرچاوەکان

• فەرھەنگی زاراوەی ئەدەبی و ڕەخنەیی - نەوزاد ئەحمەد ئەسوەد.