سۆسیالیزمی ئیسلامی

سۆسیالیزمی ئیسلامی بریتییە لە فەلسەفەیەکی ڕامیاری کە پرەنسیپەکانی ئیسلام تێکەڵ بە سۆشیالیزم دەکات. وەک چەمک، لەلایەن زۆر لە پێشەوا موسوڵمانەکانەوە بەکار ھاتوە بۆ نیشاندانی فۆرمێکی ڕۆحانیانەی سۆشیالیزم. موسوڵمانە سۆشیالیستەکان باوەڕیان وایە کە قورئان و فەرموودە نەک ھەر ناکۆک نین لەگەڵ سۆشیالیزم - بەتایبەتی بابەتی زەکات - بەڵکوو پشتیوانی دەکەن. ئەوان ئیلھام لە دەوڵەتی یەکەمی ئیسلامی بە پێشەوایەتی پێغەمبەر وەردەگرن. ئەمە بەتایبەتی لە نووسینەکانی سەلامە موسا دەردەکەوێت، کە بەدرێژی دەربارەی سۆسیالیزم نووسیویەتی، ھەروەھا دەربارەی نیشتیمانپەروەری میسری دژی دەسەڵاتی بەریتانی.^[١] سەرکردە سۆسیالیستییە موسوڵمانەکان باوەڕیان بە وەرگرتنی یاسایی بوون لە ڕای گشتی ھەیە، و دەیانەوێت حکوومەتێک جێبەجێ بکەن لەسەر بنەمای خۆشگوزەرانی کۆمەڵایەتی و چەمکی زەکات. لە کرداردا، ئەمە لە ڕێگەی داھاتی مسۆگەر، خانەنشینی و خۆشگوزەرانییەوە بینراوە. ئەم بەکارھێنانە کردارییە بیرۆکەی سۆسیالیزمی ئیسلامی مێژوویەکیان ھەیە کە دەگەڕێتەوە بۆ پێغەمبەر و چەند خەلیفەی یەکەم، بۆ حیزبە سیاسییە مۆدێرنەکان کە لە ساڵانی حەفتاکان دامەزراون. سۆسیالیستە ئیسلامییەکان زۆرجار قورئان بەکاردەھێنن بۆ بەرگریکردن لە ھەڵوێستەکانیان. ڕێکخراوێکی سۆسیالیستی ئیسلامی تورکی، موسوڵمانانی دژە سەرمایەداری، بە ئاشکرا تەحەدای موسوڵمانە ڕاستڕەوەکانیان کرد بۆ خوێندنەوەی قورئان و «ھەوڵدان بۆ ڕەتکردنەوەی ئەو ڕاستییەی کە قورئان چەپڕەوە».^[٢]

مێژوو

ئەبو زەری غەفاری، ھاوڕێی پێغەمبەر، لەلایەن ھەندێک لە زانایانەوە، وەک محەممەد شەرقاوی و سامی ئایاد حەنا، وەک پێشینەیەکی سەرەکی سۆسیالیزمی ئیسلامی ناسراوە.^[٣]^[٤]^[٥]^[٦]^[٧] ئەو ناڕەزایی دەربڕی دژی کۆکردنەوەی سامان لەلایەن چینی دەسەڵاتدارەوە لە سەردەمی خەلافەتی عوسمان و داوای دابەشکردنی سامانی بە شێوەیەکی یەکسان کرد. یەکەم خەلیفەی موسوڵمان ئەبو بەکر نزمترین ستانداردی داھاتی مسۆگەر کرد، کە ساڵانە دە دینار بۆ ھەر پیاوێک، ژنێک و منداڵێک بەخشرا، دواتر بەرزکرایەوە بۆ بیست دینار.^[٨]بە گوتەی سامی ئەی حەننا و حەنیف ڕامای، یەکێک لە یەکەم دەربڕینەکانی سۆسیالیزمی ئیسلامی، بزووتنەوەی وەیسی بوو لە تەتەرستانی ڕووسیا، لە کۆتایی سەدەی نۆزدەھەم و سەرەتای سەدەی بیستەمدا. ئەم بزووتنەوەیە دژایەتی حوکمڕانی ئیمپراتۆرییەتی ڕووسیای دەکرد و لەلایەن جووتیارانی موسڵمان و جووتیاران و بۆرژوازی بچووکەوە پاڵپشتی دەکرا. تووشی سەرکوتکردن بوو لەلایەن دەسەڵاتدارانی ڕووسیا و لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا چووە ژێرزەمینییەوە، کاتێک دەستیکرد بە ھاوکاری لەگەڵ کۆمۆنیستەکان، سۆسیالیستەکان و سۆسیال دیموکراتەکان لە چالاکیی دژە حکوومەتدا، و لە دوای شۆڕشی ١٩٠٥ی ڕووسیا دەستیکرد بە ناساندنی خۆی وەک بزووتنەوەیەکی سۆسیالیستی ئیسلامی. بزووتنەوەکە لە سەردەمی شۆڕشی ڕووسیا لە ساڵی ١٩١٧ لەگەڵ بەلشەفیکەکاندا ھاوتەریب بوو،^[٩] لەو ماوەیەدا بزووتنەوەکە یەکەم کۆمۆنی ئیسلامی ئەزموونی دامەزراند. کۆمیتەی سۆسیالیستی موسڵمانانی کازانیش لەم کاتەدا چالاک بوو. دوای مردنی لینین لە ساڵی ١٩٢٤، بزووتنەوەی وەیسی سەربەخۆیی خۆی لە حزبی شیوعی دووپاتکردەوە، ھەرچەندە لە کاتی پاکتاوکردنی گەورەدا لە ساڵانی ١٩٣٠دا سەرکوت کرا.^[١٠]

سۆسیالیستە موسوڵمانە بەناوبانگەکان

عەبدولڕەحمان کەواکیبی
محەممەد ئیقباڵ
مەحمود شەلتوت
جەلال ئەلئەحمەد
محەممەد نەخشاب
عەلی شەریعەتی

سەرچاوەکان

^ Reid، Donald M. (1974-04). «The Syrian Christians and Early Socialism in the Arab World». International Journal of Middle East Studies. 5 (2): 177–193. doi:10.1017/s0020743800027811. ISSN 0020-7438. {{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
^ «Antikapitalist Müslümanlar: Hem muhafazakar hem de sol kesim kendisini sorgulamalı» [Anti-capitalist Muslims: Both conservatives and leftists should question themselves]. T24 (بە Turkish). لە ٢٢ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٠ ھێنراوە.{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: زمانی نەناسراو (بەستەر)
^ Oxford Encyclopedia of the Modern Islamic World. New York: Oxford University Press. 1995. p. 19. ISBN 0-19-506613-8. OCLC 94030758.
^ «Abu Dharr al-Ghifari». Oxford Islamic Studies Online. لە ڕەسەنەکە لە ١٨ی حوزەیرانی ٢٠١٣ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٣ی کانوونی دووەمی ٢٠١٠ ھێنراوە.
^ And Once Again Abu Dharr. لە 15 August 2011 ھێنراوە. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= (یارمەتی)
^ Hanna، Sami A. (1969). Arab Socialism: A Documentary Survey. Leiden: E.J. Brill. pp. 273–274. لە 23 January 2010 ھێنراوە. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= (یارمەتی)
^ Hanna، Sami A. (1969). «al-Takaful al-Ijtimai and Islamic Socialism». The Muslim World. 59 (3–4): 275–286. doi:10.1111/j.1478-1913.1969.tb02639.x. لە ڕەسەنەکە لە ١٣ی ئەیلوولی ٢٠١٠ ئەرشیڤ کراوە. لە ٣١ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٢ ھێنراوە. {{cite journal}}: زیاتر لە یەک دانە لە |ناونیشانی ئەرشیڤ= و |archive-url= دیاری کراوە (یارمەتی)
^ «Social Wage – Medialternatives». لە ٤ی ئایاری ٢٠١٥ ھێنراوە.
^ Paracha، Nadeem F. (٢١ی شوباتی ٢٠١٣). «Islamic Socialism: A history from left to right». DAWN.COM (بە ئینگلیزی). لە ٣١ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
^ Paracha، Nadeem F. (٢١ی شوباتی ٢٠١٣). «Islamic Socialism: A history from left to right». DAWN.COM (بە ئینگلیزی). لە ٣١ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٢ ھێنراوە.

[1] Reid، Donald M. (1974-04). «The Syrian Christians and Early Socialism in the Arab World». International Journal of Middle East Studies. 5 (2): 177–193. doi:10.1017/s0020743800027811. ISSN 0020-7438. {{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)

[:4-2] «Antikapitalist Müslümanlar: Hem muhafazakar hem de sol kesim kendisini sorgulamalı» [Anti-capitalist Muslims: Both conservatives and leftists should question themselves]. T24 (بە Turkish). لە ٢٢ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٠ ھێنراوە.{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: زمانی نەناسراو (بەستەر)

[3] Oxford Encyclopedia of the Modern Islamic World. New York: Oxford University Press. 1995. p. 19. ISBN 0-19-506613-8. OCLC 94030758.

[4] «Abu Dharr al-Ghifari». Oxford Islamic Studies Online. لە ڕەسەنەکە لە ١٨ی حوزەیرانی ٢٠١٣ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٣ی کانوونی دووەمی ٢٠١٠ ھێنراوە.

[5] And Once Again Abu Dharr. لە 15 August 2011 ھێنراوە. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= (یارمەتی)

[6] Hanna، Sami A. (1969). Arab Socialism: A Documentary Survey. Leiden: E.J. Brill. pp. 273–274. لە 23 January 2010 ھێنراوە. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= (یارمەتی)

[7] Hanna، Sami A. (1969). «al-Takaful al-Ijtimai and Islamic Socialism». The Muslim World. 59 (3–4): 275–286. doi:10.1111/j.1478-1913.1969.tb02639.x. لە ڕەسەنەکە لە ١٣ی ئەیلوولی ٢٠١٠ ئەرشیڤ کراوە. لە ٣١ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٢ ھێنراوە. {{cite journal}}: زیاتر لە یەک دانە لە |ناونیشانی ئەرشیڤ= و |archive-url= دیاری کراوە (یارمەتی)

[8] «Social Wage – Medialternatives». لە ٤ی ئایاری ٢٠١٥ ھێنراوە.

[9] Paracha، Nadeem F. (٢١ی شوباتی ٢٠١٣). «Islamic Socialism: A history from left to right». DAWN.COM (بە ئینگلیزی). لە ٣١ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٢ ھێنراوە.

[10] Paracha، Nadeem F. (٢١ی شوباتی ٢٠١٣). «Islamic Socialism: A history from left to right». DAWN.COM (بە ئینگلیزی). لە ٣١ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٢ ھێنراوە.

[١]

[٢]

[٣]

[٤]

[٥]

[٦]

[٧]

[٨]

[٩]

[١٠]