ئیمپراتۆریەتیی ئیتیۆپیا

ئیمپراتۆرییەتیی ئیتیۆپیا، لە مێژوودا بە حەبەشە یان بە سادەیی ئیتیۆپیا ناسراوە، دەوڵەتێکی سەروەر بوو کە خاکەکانی ئێستای ئیتیۆپیا و ئێریتریای گرتووەتەوە. لە دامەزراندنی شانشینی سلێمانییەوە لەلایەن یەکونۆ ئەملاکەوە لە دەوروبەری ساڵی ١٢٧٠ تا کودەتاکەی ساڵی ١٩٧٤ لەلایەن دێرگەوە بوونی ھەبووە، کە کۆتایی بە حوکمڕانی ئیمپراتۆری کۆتایی، ھيلا سيلاسى ھێنا. لە کۆتایی سەدەی نۆزدەھەمدا، لە سەردەمی ئیمپراتۆر مێنێلیکی دووەمدا، ئیمپراتۆرییەتەکە بە شێوەیەکی بەرچاو بەرەو باشوور فراوانبوو و لە ساڵی ١٩٥٢دا، ئێریتریا لەژێر دەسەڵاتی سێلاسیدا یەکگرتوو بوو. سەرەڕای ئەوەی بە درێژایی زۆربەی مێژووی خۆی لەلایەن ھێزە دوژمنکارەکانەوە دەورە دراوە، بەڵام ئیمپراتۆرییەتەکە شانشینەکەی پاراست کە سەنتەری میراتی مەسیحییە کۆنەکان بوو.

لە ساڵی ١٢٧٠ لەلایەن یەکونۆ ئەملاکەوە دامەزراوە کە بانگەشەی ئەوە دەکات کە لە دوایین پاشای ئەکسومی و دواجار پاشا سلێمان و شاژنی شەبا ھاتووە و جێگەی شانشینی ئاگاوی زاگوێ گرتەوە. لەکاتێکدا لە سەرەتادا یەکەیەکی تا ڕادەیەک بچووک و ناجێگیر بوو لە ڕووی سیاسییەوە، ئیمپراتۆرییەتەکە توانی لەژێر جەنگە خاچپەرستەکانی دەمدا سیۆنی یەکەم (١٣١٤–١٣٤٤) و داویتی یەکەم (١٣٨٢–١٤١٣)دا بە شێوەیەکی بەرچاو فراوانتر بێت، بۆ ماوەیەکی کاتی بووە ھێزی باڵادەست لە قۆچی ئەفریقا. ئیمپراتۆرییەتی ئیتیۆپیا لە سەردەمی درێژخایەنی ئیمپراتۆر زارا یاقوب (١٤٣٤–١٤٦٨) دەگەیشتە لووتکە. فەتحەکانی پێش خۆی چەسپاند، چەندین کڵێسا و خانەقای دروست کرد، ھانی ئەدەب و ھونەری دا، دەسەڵاتی ئیمپراتۆری بە جێگرەوەی سەرۆک جەنگییەکانی ناوچەیی بە بەرپرسانی ئیداری ناوەندی کرد و ھەژموونی خۆی بەسەر خاکە ئیسلامییەکانی تەنیشت یەکتردا بە شێوەیەکی بەرچاو فراوانتر کرد.

موسڵمانی دراوسێی ئەدال سوڵتانی دەستی کرد بە ھەڕەشەکردن لە ئیمپراتۆرییەتەکە چەندین جار ھەوڵی داگیرکردنیدا، دواجار لە سەردەمی ئیمام مەحفوزدا سەرکەوتوو بوو. بۆسەدانان و شکستی مەحفوز لەلایەن ئیمپراتۆر لێبنا دەنگێلەوە بووە ھۆی جیھادی سەرەتای سەدەی ١٦ی ئیمامی ئەدالی ئەحمەد گران کە لەلایەن عوسمانییەکانەوە پشتیوانی دەکرا، کە لە ساڵی ١٥٤٣ بە یارمەتی پورتوگالییەکان شکستی ھێنا. زۆر لاواز بوو، بەشێکی زۆری خاکی باشووری ئیمپراتۆرییەت و وەسیەتکارەکانی بەھۆی کۆچەکانی ئۆرۆمۆوە لەدەستچوون. لە باکوور، لە ئێستای ئێریتریا، ئیتیۆپیا توانی ھەوڵەکانی لەشکرکێشی عوسمانییەکان بەرپەرچ بداتەوە، ھەرچەندە دەستڕاگەیشتن بە دەریای سووری بۆ ئەوان لەدەستدا. لە کاردانەوە بەرامبەر بەم تەحەددایانە، لە ساڵانی ١٦٣٠دا ئیمپراتۆر فاسیلیدس پایتەختی نوێی گۆندەری دامەزراند، ئەمەش دەستپێکردنی سەردەمێکی زێڕینی نوێ بوو کە بە سەردەمی گۆندارین ناسراوە. ئاشتییەکی ڕێژەیی و یەکگرتنی سەرکەوتووانەی ئۆرۆمۆ و گەشەسەندنی کولتووری بەخۆیەوە بینی. لەگەڵ مردنی ئیمپراتۆر ئیاسۆی دووەم (١٧٥٥) و ئییۆاسی یەکەم (١٧٦٩) لە کۆتاییدا کایەی لامەرکەزی ھاتە ناو قۆناغێکی لامەرکەزییەوە، کە بە زێمێنێ مێسافینت ناسرا کە سەرکردە جەنگییە ناوچەیییەکان شەڕیان دەکرد بۆ دەسەڵات، ئیمپراتۆرەکە تەنھا بووکەڵەیەک بوو.

ئیمپراتۆر تیۆدرۆسی دووەم (لە ساڵانی ١٨٥٥–١٨٦٨) کۆتایی بە زێمێنێ مێسافینت ھێنا، ئیمپراتۆرییەتەکەی یەکخستەوە و سەرکردایەتی کرد بۆ سەردەمی مۆدێرن پێش ئەوەی لە کاتی گەشتی بەریتانیا بۆ حەبەشە بمرێت. جێنشینی یۆحانی چوارەم بە پلەی یەکەم بەشداری شەڕی کردووە و سەرکەوتووانە شەڕی لەگەڵ میسرییەکان و مەھدییەکان کردووە پێش ئەوەی لە ساڵی ١٨٨٩دا لە دژی ئەم دووەمیان بمرێت. ئیمپراتۆر مێنێلیکی دووەم کە ئێستا لە ئەدیس ئەبابا نیشتەجێیە، زۆرێک لە گەل و شانشینی لە ناوچەکانی ئێستای ڕۆژاوا و باشوور و ڕۆژھەڵاتی ئیتیۆپیا وەک کافا و ولایتا و ھەرار و شانشینی دیکەی ژێردەستە کرد. بەم شێوەیە تا ساڵی ١٨٩٨ ئیتیۆپیا فراوانتر بوو بۆ سنوورە خاکییە مۆدێرنەکانی. لە ناوچەی باکووردا، ڕووبەڕووی فراوانبوونی ئیتالیا بووەوە. لە ڕێگەی سەرکەوتنێکی دەنگدانەوە بەسەر ئیتالییەکان لە شەڕی عەدوا لە ساڵی ١٨٩٦، بە بەکارھێنانی چەکی ھاوردەکراوی مۆدێرن، مێنێلیک سەربەخۆیی ئیتیۆپیا مسۆگەر کرد و ئیتالیا لە ئێریتریادا قەتیس کرد.

دواتر دوای جەنگی دووەمی ئیتاڵیا و ئیتیۆپیا، ئیمپراتۆرییەتی ئیتاڵیای بێنیتۆ مۆسۆلینی ئیتیۆپیایان داگیرکرد و ئیتاڵیای ڕۆژھەڵاتی ئەفریقای دامەزراند، لەگەڵ ئێریتریای دراوسێ و کۆلۆنییەکانی سۆمالیلەندی ئیتالیا لە باشووری ڕۆژھەڵات تێکەڵیان کرد. لە کاتی جەنگی جیھانی دووەمدا ئیتالییەکان بە یارمەتی سوپای بەریتانیا لە ئیتیۆپیا دەرکران. ئیمپراتۆر لە دەربەدەری گەڕایەوە و وڵاتەکە بوو بە یەکێک لە ئەندامانی دامەزرێنەری نەتەوە یەکگرتووەکان. بەڵام برسێتی و ناڕەزایی ناوخۆیی لە ساڵی ١٩٧٣دا بووە ھۆی ڕووخانی ئیمپراتۆرییەت لە ساڵی ١٩٧٤ و سەرھەڵدانی دێرگ.

کتێبنامە

• Adejumobi، Saheed A. (2007). The History of Ethiopia. Westport: Greenwood Publishing Group. ژپنک ٩٧٨-٠-٣١٣-٣٢٢٧٣-٠.
• Antonicelli، Franco (1975). Trent'anni di storia italiana: dall'antifascismo alla Resistenza (1915–1945) lezioni con testimonianze [Thirty Years of Italian History: From Antifascism to the Resistance (1915–1945) Lessons with Testimonials]. Reprints Einaudi (بە ئیتالی). Torino: Giulio Einaudi Editore. OCLC ٨٧٨٥٩٥٧٥٧. {{cite book}}: نرخی |oclc= بپشکنە (یارمەتی)
• Pankhurst، Richard (2001). The Ethiopians: A History. Oxford: Blackwell Publishing. p. 299. ژپنک ٩٧٨-٠-٦٣١-٢٢٤٩٣-٨.
• Shillington، Kevin (2004). Encyclopedia of African History, Vol. 1. London: Routledge. p. 1912. ژپنک ٩٧٨-١-٥٧٩٥٨-٢٤٥-٦.

ئەمانەش ببینە

• Salvadore، Matteo (2016). The African Prester John and the Birth of Ethiopian-European Relations, 1402–1555. Routledge. ژپنک ٩٧٨-١-٤٧٢٤-١٨٩١-٣.