ڕاپەڕینی ١٩٤٣ی بارزانی

ڕاپەڕینی ١٩٤٣ی بارزانی
ڕێکەوت ١٩٤٣ بۆ تشرینی یەکەمی ١٩٤٥ شوێن باشووری کوردستان ئەنجام عێراق بە یارمەتیی بەریتانیا سەرکەوت ڕاپەڕینە کوردیەکە سەرکوت کرا
شەڕکەرەکان
شانشینی عێراق	بارزانییەکان
سەرکردەکان
شازادە عەبدوڵڵا نووری سەعید حەمدی پاچەچی	مستەفا بارزانی ئەحمەد بارزانی محەممەد ئەمین میرخان مێرگەسۆری

ڕاپەڕینی بارزانی لە ساڵانی ١٩٤٣–١٩٤٥ یاخیبوونێکی ناسیۆنالیستیی کورد بوو لە شانشینی عێراق، لە سەردەمی جەنگی جیھانیی دووەمدا. ڕاپەڕینەکە لەلایەن مستەفا بارزانییەوە سەرکردایەتی دەکرا و دواتر ئەحمەد بارزانی برا گەورەکەی کە سەرکردەی ڕاپەڕینی پێشووتر بوو لە عێراق، بەشداری کرد. ڕاپەڕینەکە کە لە ساڵی ١٩٤٣ دەستیپێکرد، دواجار بەھۆی ھێرشی عێراقەوە لە کۆتایییەکانی ١٩٤٥دا، لەگەڵ لادانی ژمارەیەک عەشیرەتی کوردی شکستی پێ ھێندرا. لە ئەنجامدا بارزانییەکان بە بەشێکی زۆری ھێزەکانیانەوە پاشەکشەیان کرد بۆ ناو ڕۆژھەڵاتی کوردستان و لە دامەزراندنی کۆماری مەھاباددا پەیوەندییان بە شۆڕشی کوردییەوە کرد.

پشت ڕووداوەکان

ڕاپەڕینی ئەحمەد بارزانی لە یەکەمین ڕاپەڕینە گەورەکانی بارزانی بوو و سێیەم ڕاپەڕینی ناسیۆنالیستیی کوردی بوو لە عێراقی مۆدێرن. ڕاپەڕین لە ساڵی ١٩٣١ دەستی پێکرد، دوای ئەوەی ئەحمەد بارزانی، یەکێک لە سەرکردە دیارەکانی کورد، لە باشووری کوردستان سەرکەوتوو بوو لە یەکخستنی ژمارەیەک عەشیرەتی دیکەی کورد. ئەو سەرکردە کوردە، ژمارەیەک سەرکردەی کوردی لەنێو ڕاپەڕینەکەیدا ھەبوو، لەنێویاندا برا بچووکەکەی، مستەفا بارزانی، کە بووە یەکێک لە فەرماندە دیارەکان لەم ڕاپەڕینەدا. سەرئەنجام ھێزەکانی بارزان بە پاڵپشتی بەڕیتانیا لەلایەن سوپای عێراقەوە شکستیان پێ ھێندرا.

دوای ڕووداوەکانی ساڵی ١٩٣١، مەلا مستەفا لەگەڵ شێخ ئەحمەد بارزانی یەکدەگرێتەوە، چونکە حکوومەتی عێراق پێشتر ئەو دوو برایەی دەستگیر کردبوو و لە ساڵی ١٩٣٣دا بۆ مووسڵ ڕایان گواستن و دواتر بەرەو سلێمانی. ئەو دوو بارزانییە بە درێژایی ساڵانی ١٩٣٠ و سەرەتای چلەکان بۆ شارە جیاجیاکانی عێراق گوازرانەوە. لەم نێوەندەدا، گەڕانەوە بۆ بارزان، ئەو چەکدارە بارزانیانەی کە مابوونەوە، ڕووبەڕووی فشاری بەردەوامی گرتن یان کوشتن دەبوونەوە.

جەنگی جیھانیی دووەم و یاخیبوونی کورد

لەگەڵ دەستپێکردنی جەنگی جیھانیی دووەم بە داگیرکردنی سەرنجی گەلانی جیھان، بارزانییەکان و عەشیرەتەکەیان ھێشتا لە ناوخۆدا لە ناکۆکیدا بوون دەربارەی حکوومەتی عێراق. لە ساڵی ١٩٤٣دا کە ھەڵاوسان عێراقی گرتەوە و ئینگلیزەکان گوێیان بە پرسی کورد نەدا، بنەماڵەی بارزانییەکان بۆیان دەرکەوت کە ناتوانن بە پارەی کەمی حکوومەت خۆیان بژیێنن. دۆخی دارایی بارزانییەکان ھێندە خراپ بوو بنەماڵەکە پەنایان بۆ فرۆشتنی چەک و زێڕ و ئاڵتوونی ژنەکانیان برد. تووڕەیی بارزانییەکان، وای کرد مستەفا بارزانی پیلانی گەڕانەوەی بۆ بارزان دابنێت. پاڵنەری گەڕانەوەی بارزانی بەشێوەیەکی سەرەکی، ئابووری بوو، ھۆکارێکی ناسیۆنالیزم یان ھۆکاری خواستی بەرپەرچدانەوە یان ھەستێکی دژە بەڕیتانی نەبوو، ھەرچەندە بارزانی لە ناو ئۆرگانەکانی ناسیۆنالیستانی کورد لە سلێمانی پەیوەندیی ھەبوو، کە ڕەنگە ھاوکار بووبێت لە ھەڵھاتنیدا.

قۆناغی یەکەمی یاخیبوون

دوای وەرگرتنی مۆڵەت لە شێخ ئەحمەد بارزانی، مەلا مستەفا لەگەڵ دوو کەسی نزیک لە سلێمانی ھەڵاتن و پەڕینەوە بۆ ئێران. جارێکیان لە شارۆچکەی شنۆی ئێران، بارزانی لەگەڵ ئەندامانی نیشتەجێکراوی عەشیرەتی بارزانی یەکدەگرێتەوە و پیلانی دانا بۆ ئەوەی بەرەو بارزان بەڕێ بکەوێت. لەگەڵ گەڕانەوەیدا، مەلا مستەفا دەبێتە «بابەتی سەرنجی دەستبەجێی شوێنکەوتووانی خۆی، سەرۆک ھۆزەکانی دراوسێ، بەرپرسانی حکوومەتی عێراق کە ئارەزووی دووبارە مەشقکردنیان دەکرد، ئەندامانی بزووتنەوەی ناسیۆنالیستی کورد». ئەم گرووپەی دوایی بریتی بوون لە میر حاجی ئەحمەد و مستەفا خۆشناو ئەفسەری کورد لە سوپای عێراق و ئەندامانی ھیوا کە بزووتنەوەیەکی ناسیۆنالیستی نھێنیی کورد بوو.

لەگەڵ گەڕانەوەی بۆ بارزان، مەلا مستەفا ھێزێکی وەرگرت بۆ بەرپەرچدانەوەی دەسەڵاتی عێراقی ناوچەیی. ژمارەیان نزیکەی ٧٥٠ کەس بوو لە ماوەی تەنھا دوو ھەفتەدا، چەکدارانی بارزانی دەستیان بە ئۆپەراسیۆنی بچووک بچووک کرد وەک ھەڵکوتانە سەر بنکەی پۆلیس و بنکە سەربازییەکان. ئەم ھەڵمەتە سەرەتاییانە پەرەسەندنی ڕێکخستنی سەربازیی ھێزەکانی بارزانی نیشان دا. ھەرچەندە ھێشتا زۆرینەیان عەشایەری بوون، بەڵام لە ماوەی چەند مانگێکدا ژمارەی ناونوسکردن لە ھێزەکەی بارزانیدا بۆ نزیکەی دوو ھەزار کەس زیادی کرد، چونکە کوردە ناوخۆیییەکان بە ئەوانەشی کە سوپای عێراقیان جێھێشتووە، پەیوەندییان بەو ڕیزەوە کرد. بارزانی بۆ ئەوەی ئەم ھێزە گەشەسەندووە ڕێکبخات، گرووپی شەڕکەری لە ١٥ بۆ ٣٠ پیاو دروستکرد؛ محەممەد ئەمین میرخان و مامەند مەسیح و ساڵح کانییە لەنجی وەک فەرماندە دانا؛ و یاسای توندی مامەڵەی سەربازی چەسپاند.

بە درێژایی ساڵی ١٩٤٣ بارزانی و چەکدارەکانی دەستیان بەسەر بنکەکانی پۆلیسدا گرت و چەک و تەقەمەنی عێراقییان بەکاردەھێنا. کاتێک ئاستی فەرماندەیی دروست بوو، بارزانی بارەگای خۆی لە بستری دامەزراند، کە گوندێک بوو لە نیوەی ڕێگای نێوان ھێزەکانی بارزانی لە ڕەواندز و بارزان. ھێزەکانی بارزانی لە شەڕی گۆرە توو و شەڕی مەزنە سەرکەوتنیان بەدەستھێنا. لەم شەڕانەدا ھێزەکانی بارزانی توانیان یەکەکانی سوپای عێراقی مەشقپێکراو و ڕێکخراو و دابینکراوی باش، تێکبشکێنن.

دانوستان

بارزانی داوای ئۆتۆنۆمی دەکرد و ھەروەھا ئازادکردنی زیندانیانی کورد، لەوانە شێخ ئەحمەد بارزانی. ھەرچەندە داوای ئۆتۆنۆمی ڕەتکرایەوە، بەڵام حکوومەتی عێراق بە درێژایی سەرەتای چلەکان لەگەڵ بارزانی دانوستانی کرد. ئەم دانوستانانە بووە ھۆی ئازادکردنی شێخ ئەحمەد لە سەرەتای ساڵی ١٩٤٤. بەھۆی دانپێدانانی عێراقی و کاریگەری و دەسەڵاتی بەرفراوانی بارزانی، نیشتمانپەروەرانی کورد دەستیان کرد بە گردبوونەوە لە دەوری بارزانی، ڕێزی خۆیان نیشاندا و کردیان بە «چرای نیشتمانی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی کورد».

دیپلۆماسییەتی نێوان مستەفا بارزانی و حکوومەتی عێراق بەشێوەیەکی ئەرێنی دەستیپێکرد، ئەمەش بەھۆی چەند کوردێک لەناو حکوومەتی عێراقەوە؛ بەڵام دوای دەستلەکارکێشانەوەی کابینەی عێراق لە ساڵی ١٩٤٤، دەستەیەکی نوێی حوکمڕانی دەستی بەسەردا گرت، دەستەیەک کە زۆر کەمتر ئامادەی خۆبەدەستەوەدان بوو بۆ خواستەکانی کورد. لە ئەنجامدا دەستکەوتەکانی پێشوو پشتگوێ خران و دیپلۆماتکارانی لایەنگری کورد لە کارەکانیان دوورخرانەوە، ئەمەش خولێکی نوێی دووژمنایەتی عێراق و کوردی کردەوە.

قۆناغی دووەمی یاخیبوون (١٩٤٥)

سەرەڕای فەرمانە سەربازییەکەی بارزانی کە «دەستپێشخەری شەڕ نەکەن»، بەڵام لە مانگی ئابی ساڵی ١٩٤٥ لە شارۆچکەی مەرگەوەڕ جارێکی دیکە ململانێ سەریھەڵدایەوە. ئەم توندوتیژییە بووە ھۆی گیانلەدەستدانی کوردی ناسراو، وەلی بەگ و چەند ئەفسەرێکی پۆلیسی عێراق. لە ئاکامی کۆچی دوایی وەلی بەگ، کوردەکان بەبێ ھیچ مۆڵەتێکی سەربازی، دەستیان بەسەر بنکەکانی پۆلیسی مەرگەوەڕ و بارزاندا گرت. بارزانی بەخێرایی لە ناوبژیوانیکردنی ناکۆکییەکی خێڵەکی ناوخۆیی گەڕایەوە و فەرماندەیی ڕاپەڕینەکەی گرتە دەست. بەپێچەوانەی ڕاوێژی بەریتانیا، حکوومەتی عێراق ھەوڵی ئارامکردنەوەی ناوچەکەی دا، یاسای سەربازی ڕاگەیاند و ھەڕەشەی کردەی سەربازیی کرد و داوای خۆبەدەستەوەدانی بارزانی کرد. بەھۆی ئەوەی بژاردەی دیپلۆماسی نەما، عێراقییەکان ژمارەیەکی زۆر لە یەکەکانی سوپایان بۆ ناوچەکە بڵاوکردەوە بۆ ئەوەی بتوانن یاخیبوونەکە ھێور بکەنەوە.

وەک ئامادەکارییەک بۆ ململانێکان، مستەفا بارزانی لەگەڵ شێخ ئەحمەد بارزانی کۆبووەوە بۆ ئەوەی بڕیاربدات کێ دەبێت فەرماندەیی ھێزەکان بکات لە بەرامبەر ھەڕەشەی عێراق کە لە ئارادایە. بارزانییەکان بڕیاریان دا کە مستەفا بارزانی خۆی سەرکردایەتی ھێزی ئاکرێ بکات؛ محەممەد سدیق بارزانی برای شێخ ئەحمەد و مەلا مستەفا سەرکردایەتی بەرەی مەرگەوەڕ–ڕەواندزی کرد؛ حاجی تەھا ئامێدی سەرکردایەتی بەرەی بالیندە–ئامێدی دەکرد؛ و ئەسعەد خۆسەوی ھەم بەرپرسیارییەتی گەمارۆدانی گاریسۆن بیلا و ھەم دابینکردنی ھێزەکانی بەرەی ئاکرێی پێدرا. بە فەرماندەیی لە شوێنی خۆی، ھێزی بارزانی توانی زاڵ بێت بەسەر پێکدادانە سەرەتایییەکاندا. سوپای عێراق لە ھەوڵی دەستبەسەرداگرتنی لێوارەکانی ڕۆژھەڵاتی چیای قەلەندەر، بەرەو گەرووی گەلی عەلی بەگ جووڵەی کرد. ھەرچەندە ھێزەکانی بارزانی سەرکەوتوو بوون، بەڵام زیانێکی زۆریان بەرکەوت، لەنێویاندا برینێکی سەختی فەرماندە محەممەد سدیق بارزانی.

لە ٤ی ئەیلوولی ١٩٤٥ ھێرشی عێراق بەردەوام بوو، چونکە یەکەکانی سوپا لە ئاکرێ و ڕەواندز و یەکەیەکی پۆلیس لە ئامێدی بەرەو بارزان جێگیرکران. چەند ڕۆژێک دواتر لە شەڕی مەیدانی مۆرک، شەڕڤانانی بارزانی جارێکی دیکە خۆیان لە دژی تۆپخانەی عێراقی پاراست. لەگەڵ تێکچوونی شەڕەکان بۆ شەڕی دەستەوییەخە، سوپای عێراق کە فەرماندەیی و کۆنترۆڵی لەدەست دابوو، ناچار بوو بەشێوەیەکی کاتی لە ناوچەکە پاشەکشە بکات. تەنیا ھێزە وشکانییەکانی عێراق کشانەوە، و ھێرشە ئاسمانییەکانیش بەردەوام بوون.

سەرەڕای سەرکەوتنە سەرەتایییەکانی بارزانی، تا کۆتایی مانگی ئەیلوولی ١٩٤٥ حکوومەتی عێراق ململانێکانی گۆڕی، عەشیرەتە سەربەخۆکانی ڕازی کرد بۆ دژایەتیکردنی بارزانییەکان و ھاوکاریکردن لە سەرکوتکردنی ڕاپەڕین. ئەم چەکدارە خێڵەکیانە لە ئەندامانی عەشیرەتی زێباری و ڕێکەوتی و دۆسکی بوون، کە ھێرشیان کردە سەر بارزانی و ھێزەکانی، بە یارمەتیی عێراق. ئەم ھێرشە «خیانەتکارانە» لەگەڵ داگیرکردنی بارزان لەلایەن عێراقەوە لە ٧ی تشرینی یەکەمدا، بارزانی ناچارکرد فەرمان بە ھێزەکانی بکات لە ناوچەکە پاشەکشە بکەن و بپەڕنەوە بۆ ناو ڕۆژھەڵاتی کوردستان. ھەر لەوێش بنەماڵەی بارزانی و لایەنگرانیان لە شارۆچکە جۆراوجۆرەکانی ناوچەی مەھاباد نیشتەجێ بوون و پەیوەست بوون بە ئۆرگانە ناسیۆنالیستییەکانی کورد.

دواتر

کۆماری مەھاباد وەک خاڵی بەرزی بزووتنەوەی ناسیۆنالیستی کورد وەستا. لەم ماوەیە ناسنامەی تەواوەتیی نەتەوەیی، دروستبوونی فەرمی پێشمەرگە دروست بوو و ڕۆڵی مستەفا بارزانی وەک پاڵەوانێکی سەربازیی گەلی کوردستان چەسپێنرا. لە ماوەی تەمەنی کورتی ئەم کۆمارە نەتەوەیییەدا، دواجار بیرۆکەی «نیشتمانێک بۆ کورد» ھاتە ئاراوە.

دوابەدوای شکستی کۆماری نەتەوەیی کورد لە ئێران، مستەفا بارزانی و ھێزەکانی بەرەو عێراق پاشەکشەیان کرد و سەرئەنجام پەنایان بۆ یەکێتیی سۆڤیەت برد، کە کورد لەلایەن سۆڤیەتەوە پەناگەیان پێ دەدرا. تەنھا لە کۆتایییەکانی پەنجاکانی سەدەی ڕابردوودا مستەفا بارزانی پرۆسەی ئاشتەوایی لەگەڵ حکوومەتی عێراق دەستپێکرد، کە لەگەڵ ئەوەشدا شکستی ھێنا و ململانێی عێراق و کورد لە ساڵی ١٩٦١ەوە بۆ توندوتیژترین قۆناغی خۆی سەریھەڵدایەوە.

ئەمانەش ببینە

• باشووری کوردستان