بۆ ناوەڕۆک بازبدە

نەزانینخوازی

لە ئینسایکڵۆپیدیای ئازادی ویکیپیدیاوە
لەگەڵ ھیچخوازی یان بێدینی لێت تێک نەچێت.

نەزانینخوازی یان ئەگنۆستیسیزم (بە ئینگلیزی: Agnosticism) تێڕوانینێکی فەلسەفییە کە زانینی ڕاست و دروستی یان ناڕاستی ھەندێک لە داخوازەکان و بە تایبەتیش بانگەشەکانی کاروباری سەرووسروشتی وەک ئایینناسی، ژیانی دوایی، ھەبوونی خودا و بوونەوەرە ڕۆحییەکان یان تەنانەت حەقیقەتی کۆتاییش، نادیار و لە بنەماوە مەحاڵ دەزانێت.[١][٢] تۆماس ھێنری ھێکسڵی دەڵێت: «بە سادەیی واتە کەسێک لە خۆیەوە نەڵێت دەزانێت، یان بڕوای وایە، لەکاتێکدا ئەو کەسە ھێندە زانستی نییە کە بزانێت یان بڕوا بھێنێت.» بیرمەندانی پێشوتر، سەرەڕای، کاری نووسراویان ھەبوو کە تێڕوانینی ئاگنۆستیکی بەرزکردەوە، وەک سانجایا بێتاتاپۆتا، فەیلەسووفی ھیندی سەدەی پێنجەمی پێش زایین کە سەبارەت بە ھەر ژیانێکی دوای مەرگ نەزانینی دەربڕیبوو،[٣][٤] و پرۆتاگۆرس، فەیلەسووفێکی یۆنانی سەدەی پێنجەمی پێش زایین، کە سەبارەت بە ھەبوونی خوداوەندەکان تێنەگەشتنی دەریڕی.[٥]

تاوتوێ نەزانین خوازی

[دەستکاری]

نەزانین خوازی جەوھەری زانستە چ کۆن و چ مۆدێرن. بە سادەیی مانای ئەوە دەگەیەنێت کە مروڤ نابێ بڵێت ئەو باوەڕی وایە یان دەزانێت گەرچی ھیچ زەمینەیەکی زانستی بۆ زانین یان باوەڕکردن نییە. لە ئەنجامدا، نەزانین خوازی نەک تەنھا بەشی گەورەی زانستی خواناسی، بەڵکو بەشی گەورەی زانستی دژە ئایینی دەخاتە لاوە. بە گشتی ھیترۆدۆکسی «بوش» لە ئۆرتۆدۆکسی بۆ من زیاتر ھێرشبەرە، چونکە ھیترۆدۆکسی موددەعی عەقڵ و زانستە، و ئۆرتۆدۆکسی وانییە.

— تۆماس ھێنری ھێکسڵی[٦]

ئەوەی کە ئاگنۆستیکەکان وەک نائەخلاقی ئینکاری دەکەن، بە ڕێبازی پێچەوانەیە، کە ھەندێک ڕاڤە ھەیە کە مروڤ دەبێت باوەڕی پێ بھێنێت، کە خەڵک بەبێ بەڵگەی گونجاو دەبێت باوەڕیان پێ بکات، و ئەم سەرزەنشتکردنە دەبێت پەیوەست بێت بە کاری بێباوەڕی بەو جۆرەڕاڤھانەی کە وەک پێویست پشتگیری ناکرێت.[٧]

— تۆماس ھێنری ھێکسڵی

ڕیشەناسی

[دەستکاری]

ئاگنۆستیکس (لە یۆنانی کۆنەوە ἀ-a-) "نا"، و ῶ̬յնեենենն "زانست" "gnōsis") لەلایەن تۆماس ھێنری ھێکسڵی لە وتارێکدا لە کۆبوونەوەی کۆمەڵەی میتافیزیکی ساڵی ١٨٦٩ بۆ باسکردنی فەلسەفەکەی کە ھەموو بانگەشەکانی تێگەیشتنی ڕۆحی یان عیرفانی ڕەت دەکاتەوە، بەکارھاتووە.[٨] سەرکردەکانی سەرەتای کەنیسەی مەسیحی وشەی یۆنانی (زانین)یان بەکارھێنا بۆ وەسفکردنی «مەعریفەی ڕۆحی». ئاگنۆستیکیزم لەگەڵ تێڕوانینی ئایینیدا کە بە تایبەتی دژی بزووتنەوەی ئایینی کۆنی گنۆستیکیزم نابێت ھەڵە وەربگیردرێت. ھاکسلی زاراوەکەی بە مانایەکی فراوانتر و جیاواز بەکار ھێنا.[٩] نەزانین خوازی نەک وەک بیروباوەڕێک، بەڵکو وەک ڕەوتێکی لێکۆڵینەوەی بەگومانبوون و بنەمادانراو لەسەر بەلگە ناساند.[١٠][١١] زاراوەی ئاگنۆستیک ھەروەھا ھاوسێیە لەگەڵ وشەی سانسکریتی Ajñasi، کە بۆ «نەزانراو» دەگێڕێتەوە و پەیوەندی بە قوتابخانەی فەلسەفی ھیندی کۆن ئاجناوە ھەیە، کە پێشنیار دەکات مەحاڵ زانینی سروشتی میتافیزیکی یان دیاریکردنی بەھای دروستی پێشنیارە فەلسەفییەکان دیاری بکرێت. ; تەنانەت ئەگەر توانای زانین ھەبێت، ئەوە بێ سوودە و زیانبەخشە بۆ ڕزگاربوونی دوایی.

جۆرەکان

[دەستکاری]

نەزانین خوازی توند

[دەستکاری]

کە بڕوای وایە پرسیار دەربارەی ھەبوون یان نەبوونی خودا و سروشتی واقیع شتێکی ژیرانە نییە، بەھۆکاری ئەوەی عەقڵی ئێمە ئەو توانایەی نییە ئەم بابەتە یەکلایی بکاتەوە، بۆیە ئەم کەسە دەڵێت: «من ناتوانم بزانم ئایا خودا ھەیە، یان نا. بەڵام تۆش ناتوانیت بزانیت.»[١٢][١٣][١٤]

نەزانین خوازی لاواز

[دەستکاری]

تێڕوانینیان وایە کە ھەبوون یان نەبوونی خودا لە ئێستادا نەزانراوە و نازانرێت، بەڵام گرنگە بزانرێت و دەرکەوێت کە بوونی ھەیە یان نا.[١٢][١٣][١٤]

نەزانین خوازی خەمسارد

[دەستکاری]

ئەم کەسە بۆچوونی وایە کە بوون و نەبوونی خودا گرنگییەکی نییە، گەر بوونیشی ھەبێت دەستی لە مرۆڤ شۆردووە و ھیچ ڕۆڵێکی لە چارەنووسی مرۆڤدا نییە. بۆیە ئەم کەسە دەڵێت: «نازانم خودا ھەیە یان نا، بەلاشمەوە گرنگ نییە کە بوونی ھەیە یان نا.»[١٥]

مێژوو

[دەستکاری]

فەلسەفەی ھیندوو

[دەستکاری]

ھیندوویزم بەدرێژایی مێژووی نەریتێکی بەھێزی بۆچوون و گومانی فەلسەفی ھەبووە.[١٦][١٧]

ڕیگ ڤێدا لەسەر پرسیاری بنچینەیی کە چۆن گەردوون و خوداوەندەکان دروستبوون تێڕوانینێکی نەزان خوازی وەردەگرێت. لە بەشی دەیەمی ڕیگ ڤێدا ناسادییە سووکتا (سرودی دروستکردن) دەڵێت:[١٦][١٨][١٩]

بەڵام، دوای ھەموو شتێک، کێ دەزانێت و کێ دەتوانێت بڵێت
کەی ھەمووی ھات، چۆن دروستبوون ڕووی دا؟
خوداوەندەکان خۆیان لە دروستبوون پاشترن،
جا کێ بەڕاست دەزانێت کەی سەری ھەڵداوە؟

ھەموو بەدیھێنانەکان لەوێوەیە
ئەو زاتە، ئەگەر خۆی دروستی کردبێت یان نەیکردبێت،
ئەو کەسەی کە ھەمووی لە بەرزترین ئاسمانەوە تاقی دەکاتەوە،
ئەو دەزانێت ، یان لەوانەیە تەنانەت خۆی نەیزانێ.

ھیووم، کانت و دێکارت

[دەستکاری]

ئەرەستوو،[٢٠] ئەنسلم،[٢١][٢٢] ئەکویناس،[٢٣][٢٤] دێکارت[٢٥] و گودێل ھەوڵیاندا بە دابینکردنی ھۆکار ھەبوونی خودا بەشێوازی گونجاو بسەلمێنن. ئەزموونگەری گوماناوی دەیڤد ھیووم، دژایەتییەکانی ئیمانوێل کانت، فەلسەفەی وجودی سۆرێن کییەرکێگۆر زۆرێک لە فەیلەسووفانی پاشی ڕازی کرد کە واز لەو ھەوڵانە بھێنن، بەو پێیەی کە ھیچ ھۆکارێکی حاشاھەڵنەگیراو بۆ بوون یان نەبوونی خودا نییە. کەی یەرکێگۆر لە کتێبێکی فەلسەفیدا لە ساڵی ١٨٤٤دا دەنووسێت:[٢٦]

با ئەمە بە شتێکی نادیار ناوبڵێین:خوا. ئەوە ھیچ شتێک نییە جگە لە ناوێک کە ئێمە بۆی دیاری دەکەین. بیرۆکەی نیشاندانی ئەوەی کە ئەم شتە نادیارە (خودا) بوونی ھەیە، بە زەحمەت دەتوانێت خۆی بۆ ھۆکار نیشان بدات. چونکە ئەگەر خودا بوونی نەبێت، ئەوە بە دڵنیایییەوە ئەستەمە بیسەلمێنێت. و ئەگەر بوونی ھەبێت، ھەوڵدانی ئەوە گەوجانەیە.

ھیووم فەیلەسووفی دڵخوازی ھاکسلی بوو و ئەوی بە شازادەی ئاگنۆستیک بانگی دەکرد.[٢٧] دیدرۆ بۆ دڵدارەکەی، باسی چاوپێکەوتنی ھیوم لەگەڵ بارۆن داھۆلباچ، شیکردنەوەی ئەوەی کرد کە چۆن لە کاتی خۆیدا وشە بۆ دۆخێک کە دواتر ھاکسلی وەک ئەگنۆستیک باسی دەکات وادیارە بوونی نییە، یان لانی کەم زانیاری گشتی نییە.

بەریتانیا

[دەستکاری]

چارڵز داروین

[دەستکاری]
چارڵز داروین

چارڵز داروین (١٨٠٢–١٨٠٩) کە لە شوێنێکی ئایینیدا گەورە بووە، وەک پیاوێکی ئایینی ئەنگلیکان خوێندوویەتی. لەکۆتاییدا گومان لەبەشەکانی باوەڕی خۆی کرد، داروین، تەنانەت کاتێک لە لە کەنیسە دوورکەوتەوە، بەردەوام بوو لە یارمەتیدانی کاروباری کەنیسەکان.[٢٨][٢٩] داروین ڕای گەیاند کە «گونجاوە ئەگەر پیاوێک بێ باوەڕ و گەشەپێکەر بێت» ھەرچەندە لە تێڕوانینە ئایینییەکانی خۆی دوور کەوێتەوە، بەڵام لە ساڵی ١٨٧٩ نووسیویەتی: "من ھەرگیز نەمویستووە نکۆڵی لە بوونی خودا بکەم وەکوو بێ باوەڕان.[٢٨]

تۆماس ھێنری ھاکسلی

[دەستکاری]

تێڕوانینە ئاگنۆستیکییەکان وەک گومانی فەلسەفی کۆنن، بەڵام زاراوەی نەزان خوازی لەلایەن ھاکسلی (١٨٢٥–١٨٩٥) بۆ کۆکردنەوەی بیرکردنەوەکانی لەسەر گۆڕانکارییەکان میتافیزیکییەکانی ھاوچەرخی «بێ مەرج» و «نەزانراو» دروست کراوە. ھەرچەندە ھاکسلی لە ساڵی ١٨٦٩ کە دەستی کرد بە بەکارھێنانی دەستەواژەی «ئاگنۆستیک»، بۆچوونەکانی ماوەی پێش ئەو ڕێکەوتە شێوەیان وەرگرتبوو. ھاکسلی لە نامەیەک لە ٢٣ی ئەیلوولی ١٨٦٠ بۆ چارلس کینگسلی بە فراوانی باسی بۆچوونەکانی کرد:

من نە نەمریی مرۆڤ پشتڕاست دەکەمەوە و نە نکۆڵی دەکەم. من ھیچ ھۆکارێک نابینم کە باوەڕی پێ بکەم، بەڵام لە لایەکی ترەوە، ھیچ ئامرازێکم نییە بۆ ڕەتکردنەوەی. من ھیچ بەرھەڵستییەکی «پێشین» م نییە بۆ ئەم دۆکترینە.

ھیچ مرۆڤێک کە دەبێت بە شێوەیەکی ڕۆژانە و کاتژمێری مامەڵە لەگەڵ سروشتدا بکات ناتوانێت خۆی تووشی کێشە بکات دەربارەی کێشەکانی «پێشوو». نیشانەم پێ بدە کە پاساوم بۆ ھەر شتێکی تر دەھێنێتەوە، من باوەڕی پێ دەکەم. بۆچی من نابێ؟ نیشانەم پێ بدە کە پاساوم بۆ ھەر شتێکی تر دەھێنێتەوە، من باوەڕم پێ دەکەم. بۆچی من نابێ؟ بەڵگەم پێ بدە کە پاساوم بۆ ھەر شتێکی تر دەھێنێتەوە، من باوەڕم پێ دەکەم. بۆچی من نابێ؟ ئەوە زۆر سەرسووڕھێنەر نییە وەک پاراستنی ھێز یان ناتەواندنی ماددە.

ھیچ خاڵێک نییە لە قسەکردن دەربارەی سەنگاندن و ئەگەرەکان لەگەڵ من. دەزانم مەبەستم چییە کاتێک دەڵێم باوەڕم بە یاسای چوارگۆشە پێچەوانەکان ھەیە، ژیان و ھیوام بە باوەڕی لاوازتر ناخەم.

ویلیام ستیوارت ڕۆس

[دەستکاری]

ویلیام ستیوارت ڕۆس (١٨٤٤–١٩٠٦) بە ناوی سەلاحەدین دەینووسی. ئەو لەگەڵ ئازادبیرانی ڤیکتۆریایی و ڕێکخراوەی یەکێتی سێکولاری بەریتانی پەیوەندی ھەبوو. لە ساڵی ١٨٨٢ دەستکاری گۆڤاری سێکولار ڕیڤیوو کرد؛ بە گۆڤاری ئاگنۆستیک ناونرا، ئیکلێکتیک ڕیڤیوو و لە ساڵی ١٩٠٧ داخرا. ڕۆس پاڵەوانی ئاگنۆسیزم لە دژایەتیکردنی بێخوایی چارلس برادۆگ وەکوو گەڕانی ڕۆحی بێ کۆتایی بوو.[٣٠] ئەو لە بۆچی من ئاگنۆستیکم (١٨٨٩) وا دەڵێت کە نەزانینخوازی «زۆر پێچەوانەی بێخوایییە»[٣١]

بێرتراند ڕەسڵ

[دەستکاری]

بێرتراند ڕەسڵ (١٨٧٢–١٩٧٠) لە ساڵی ١٩٢٧ ئەو باسی ئەوە دەکات کە بۆچی مەسیحی نیم، کە لێدوانێکی کلاسیکی نەزانینخوازییە،[٣٢] داوا لە خوێنەرانی دەکات کە «لەسەر دوو پێی خۆیان بوەستن و بە ھەڵوێستی بێترس و بیری ئازادەوە سەیری جیھان بکەن»[٣٣]

لە ساڵی ١٩٣٩، ڕەسڵ وانەیەکی لەسەر بوون و سروشتی خودا پێشکەش کرد، کە تێیدا خۆی بە بێ باوەڕ دیاری کرد، وتی:[٣٤]

بوون و سروشتی خودا بابەتێکە کە من تەنیا دەتوانم باسی نیوەی بکەم. ئەگەر کەسێک بگاتە ئەنجامێکی نەرێنی سەبارەت بە بەشی یەکەمی پرسیارەکە، بەشی دووەمی پرسیارەکە سەرھەڵنادات، وھەڵوێستی من، وەک ئەوەی ڕەنگە بزانن، ھەڵوێستێکی نەرێنییە لەسەر ئەم بابەتە.

جەماوەرناسی

[دەستکاری]

خزمەتگوزارییەکانی توێژینەوەی جەماوەرناسی زۆرتر لە نێوان وەڵامدەرەوە بێ دینەکان جیاوازی ناکەن، کەواتە زۆر جار ئاگنۆستیکەکان لە گرووپێک کە ھاوشێوەی بێ دینەکانی ترن پۆلێن دەکرێن.[٣٥] ڕاپرسییەک کە لە ساڵی ٢٠١٠ لە ئینسایکلۆپیدیای بریتانیکا بڵاو کراوەتەوە دەری خستووە کە کەسانی بێ دین یان نەزان خواز نزیکەی ٩٫٦ لە سەدی دانیشتووانی جیھان پێکدێنن.[٣٦] ڕاپرسیی مانگی تشرینی دووەمی ٢٠٠٦ کە لە ڕۆژنامەی فاینانشیاڵ تایمزدا بڵاوکراوەتەوە، ڕێژەی نەزانین خوازی لە ئەمریکا و پێنج وڵاتی ئەورووپی پیشان دەدات. ڕێژەی نەزانین خوازی لە ئەمریکا ١٤٪ بوو، لەکاتێکدا ڕێژەی نەزانین خوازی بە شێوەیەکی بەرچاو لە وڵاتانی ئەورووپادا بەرزتر بوو،: ئیتالیا (٢٠٪)، ئیسپانیا (٣٠٪)، بەریتانیا (٣٥٪)، ئەڵمانیا (٢٥٪). و فەڕەنسا (٣٢٪)[٣٧]

دانیشتوانی بێ دین بەپێی وڵات، ٢٠١٠

سەرچاوەکان

[دەستکاری]
  1. ^ Encyclopedia of Philosophy (بە ئینگلیزی). Detroit: Macmillan Reference USA. ی ی 2006. p. 92. ISBN 978-0-02-865781-3. لە 11ی شوباتی 2022 ھێنراوە. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |accessdate= و |date= (یارمەتی)
  2. ^ Routledge Encyclopedia of Philosophy (بە ئینگلیزی). London: Routledge. ی ی 1998. ISBN 978-0-415-07310-3. لە 11ی شوباتی 2022 ھێنراوە. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |accessdate= و |date= (یارمەتی)
  3. ^ «Samaññaphala Sutta: The Fruits of the Contemplative Life». www.accesstoinsight.org (بە ئینگلیزی). Access to Insight. لە 11ی شوباتی 2022 ھێنراوە. {{cite web}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |ڕێکەوتی سەردان= (یارمەتی)
  4. ^ Major World Religions: From Their Origins To The Present (بە ئینگلیزی). London: Taylor & Francis. ی ی 2003. p. 63. ISBN 978-0-203-42313-4. لە 11ی شوباتی 2022 ھێنراوە. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |accessdate= و |date= (یارمەتی)
  5. ^ How to Prove God Does Not Exist: The Complete Guide to Validating Atheism (بە ئینگلیزی). Boca Raton: Universal-Publishers. ی ی 2012. p. 34. ISBN 978-1-61233-118-8. لە 11ی شوباتی 2022 ھێنراوە. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |accessdate= و |date= (یارمەتی)
  6. ^ «Agnosticism: A Symposium (1884)». THE HUXLEY FILE (بە ئینگلیزی). C. Blinderman & D. Joyce Clark University. لە 11ی شوباتی 2022 ھێنراوە. {{cite web}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |ڕێکەوتی سەردان= (یارمەتی)
  7. ^ «Agnosticism and Christianity (1889)». aleph0.clarku.edu (بە ئینگلیزی). THE HUXLEY FILE. لە 11ی شوباتی 2022 ھێنراوە. {{cite web}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |ڕێکەوتی سەردان= (یارمەتی)
  8. ^ زانست و ئایین: ناساندنێکی زۆر کورت (بە ئینگلیزی). OUP Oxford. ی ی 2008. p. 63. ISBN 978-0-19-157898-4. لە 20ی شوباتی 2022 ھێنراوە. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |accessdate= و |date= (یارمەتی)
  9. ^ «The American Heritage Dictionary entry: agnostic». ahdictionary.com (بە ئینگلیزی). لە 20ی شوباتی 2022 ھێنراوە. {{cite web}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |ڕێکەوتی سەردان= (یارمەتی)
  10. ^ Aphorisms and Reflections (بە ئینگلیزی). Kessinger Publishing. ی ی 2004. pp. 41–42. ISBN 978-1-4191-0730-6. لە 20ی شوباتی 2022 ھێنراوە. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |accessdate= و |date= (یارمەتی)
  11. ^ «agnosticism | Definition, Beliefs, History, & Facts |». www.britannica.com (بە ئینگلیزی). Encyclopædia Britannica. لە 20ی شوباتی 2022 ھێنراوە. {{cite web}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |ڕێکەوتی سەردان= (یارمەتی)
  12. ^ ئ ا Arguing about Gods (بە ئینگلیزی). Cambridge University Press. ی ی 2006. p. 15. ISBN 978-1-139-45889-4. لە 11ی شوباتی 2022 ھێنراوە. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |accessdate= و |date= (یارمەتی)
  13. ^ ئ ا In The Presence Of Mystery: An Introduction To The Story Of Human Religiousness (بە ئینگلیزی) (Rev. & expanded ed.). Mystic, CT: Twenty-Third Publications. ی ی 2003. p. 3. ISBN 978-1-58595-259-5. لە 11ی شوباتی 2022 ھێنراوە. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |accessdate= و |date= (یارمەتی)
  14. ^ ئ ا Agnosticism: A Very Short Introduction (بە ئینگلیزی). New York: Oxford University Press. p. 32. لە 11ی شوباتی 2022 ھێنراوە. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |accessdate= (یارمەتی)
  15. ^ «Commentary on the Articles of Faith of the Church of the Apathetic Agnostic». www.apatheticagnostic.com (بە ئینگلیزی). Church of the Apathetic Agnostic. لە 11ی شوباتی 2022 ھێنراوە. {{cite web}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |ڕێکەوتی سەردان= (یارمەتی)
  16. ^ ئ ا World Scriptures: An Introduction to Comparative Religions (بە ئینگلیزی). New York: Paulist Press. ی ی 1986. p. 34. ISBN 978-0-8091-2781-8. لە 22ی شوباتی 2022 ھێنراوە. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |accessdate= و |date= (یارمەتی)
  17. ^ «The gods came afterwards - Times of India». The Times of India (بە ئینگلیزی). indiatimes.com. لە 22ی شوباتی 2022 ھێنراوە. {{cite web}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |ڕێکەوتی سەردان= (یارمەتی)
  18. ^ Maps of Time: An Introduction to Big History (بە ئینگلیزی) (دوو ed.). Berkeley: University of California Press. ی ی 2011. p. 18. ISBN 978-0-520-95067-2. لە 22ی شوباتی 2022 ھێنراوە. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |accessdate= و |date= (یارمەتی)
  19. ^ A History of Ancient and Early Medieval India: From the Stone Age to the 12th Century (بە ئینگلیزی). New Delhi: Pearson Education India. ی ی 2008. p. 206. ISBN 978-81-317-1120-0. لە 22ی شوباتی 2022 ھێنراوە. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |accessdate= و |date= (یارمەتی)
  20. ^ «Aristotle on the existence of God». www.logicmuseum.com (بە ئینگلیزی). logicmuseum.com. لە 22ی شوباتی 2022 ھێنراوە. {{cite web}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |ڕێکەوتی سەردان= (یارمەتی)
  21. ^ «ANSELM ON GOD'S EXISTENCE». sourcebooks.fordham.edu (بە ئینگلیزی). Internet History Sourcebooks Project. لە ڕەسەنەکە لە ٣١ی ئایاری ٢٠١٤ ئەرشیڤ کراوە. لە 22ی شوباتی 2022 ھێنراوە. {{cite web}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |ڕێکەوتی سەردان= (یارمەتی)
  22. ^ «Saint Anselm». Stanford Encyclopedia of Philosophy (بە ئینگلیزی). stanford.edu. 18ی ئایاری 2000. لە 22ی شوباتی 2022 ھێنراوە. {{cite web}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |ڕێکەوتی سەردان= و |ڕێکەوت= (یارمەتی)
  23. ^ «Thomas Aquinas: Reasons in Proof of the Existence of God, 1270». sourcebooks.fordham.edu (بە ئینگلیزی). Internet History Sourcebooks Project. لە ڕەسەنەکە لە ١١ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٣ ئەرشیڤ کراوە. لە 22ی شوباتی 2022 ھێنراوە. {{cite web}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |ڕێکەوتی سەردان= (یارمەتی)
  24. ^ St. Thomas Aquinas on the existence of God: collected papers of Joseph Owens (بە ئینگلیزی). Albany: SUNY Press. ISBN 978-0-87395-401-3. لە 22ی شوباتی 2022 ھێنراوە. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |accessdate= (یارمەتی)
  25. ^ «Descartes' Proof for the Existence of God». web.archive.org (بە ئینگلیزی). 22ی شوباتی 2014. لە 22ی شوباتی 2022 ھێنراوە. {{cite web}}: |archive-url= requires |archive-date= (یارمەتی); نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |ڕێکەوتی سەردان= و |ڕێکەوت= (یارمەتی)
  26. ^ Philosophical Fragments (بە ئینگلیزی). Vachendorf: Jovian Press. ی ی 2017. p. 3. ISBN 978-1-5378-0430-9. لە 22ی شوباتی 2022 ھێنراوە. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |accessdate= و |date= (یارمەتی)
  27. ^ One Hundred Years of Philosophy (بە ئینگلیزی). CUA Press. ی ی 2019. p. 111. ISBN 978-0-8132-3210-2. لە 24ی شوباتی 2022 ھێنراوە. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |accessdate= و |date= (یارمەتی)
  28. ^ ئ ا «To John Fordyce 7 May 1879». Darwin Correspondence Project (بە ئینگلیزی). darwinproject.ac.uk. لە 24ی شوباتی 2022 ھێنراوە. {{cite web}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |ڕێکەوتی سەردان= (یارمەتی)
  29. ^ «Darwin's complex loss of faith | Nick Spencer». the Guardian (بە ئینگلیزی). 17ی ئەیلوولی 2009. لە 24ی شوباتی 2022 ھێنراوە. {{cite web}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |ڕێکەوتی سەردان= و |ڕێکەوت= (یارمەتی)
  30. ^ «The Agnostic Saladin | History Today». History Today Ltd (بە ئینگلیزی) (Volume 63 Issue 2). لەندەن: historytoday.com: 47–52. February 2013. ISSN 0018-2753. لە 25ی شوباتی 2022 ھێنراوە. {{cite journal}}: |issue= دەقی زیادەی ھەیە (یارمەتی); نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |accessdate= (یارمەتی)
  31. ^ Why I Am an Agnostic: Being a Manual of Agnosticism (بە ئینگلیزی). W. Stewart & Company. ی ی 1889. لە 25ی شوباتی 2022 ھێنراوە. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |accessdate= و |date= (یارمەتی)
  32. ^ «Why I Am Not a Christian by Bertrand Russell -». users.drew.edu (بە ئینگلیزی). The Bertrand Russell Society. لە 25ی شوباتی 2022 ھێنراوە. {{cite web}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |ڕێکەوتی سەردان= (یارمەتی)
  33. ^ Why I Am Not a Christian: And Other Essays on Religion and Related Subjects (بە ئینگلیزی). London: Routledge. ی ی 1975. ISBN 978-0-415-07918-1. لە 25ی شوباتی 2022 ھێنراوە. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |accessdate= و |date= (یارمەتی)
  34. ^ Collected Papers of Bertrand Russell (بە ئینگلیزی) (The McMaster University ed.). London: Routledge. ی ی 2020. p. 255. ISBN 978-0-04-920092-0. لە 26ی شوباتی 2022 ھێنراوە. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |accessdate= و |date= (یارمەتی)
  35. ^ «Major Religions Ranked by Size». web.archive.org (بە ئینگلیزی). 11ی ئابی 2010. لە ڕەسەنەکە لە ٧ی تەممووزی ٢٠٠٧ ئەرشیڤ کراوە. لە 24ی شوباتی 2022 ھێنراوە. {{cite web}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |ڕێکەوتی سەردان= و |ڕێکەوت= (یارمەتی)
  36. ^ «Religion: Year In Review 2010 :: Worldwide Adherents of All Religions -». web.archive.org (بە ئینگلیزی). Encyclopedia Britannica. 2ی تەممووزی 2014. لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە لە ٢ی تەممووزی ٢٠١٤. لە 24ی شوباتی 2022 ھێنراوە. {{cite web}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |ڕێکەوتی سەردان= و |ڕێکەوت= (یارمەتی)ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: bot: original URL status unknown (بەستەر)
  37. ^ «Harris Interactive | News Room - Religious Views and Beliefs Vary Greatly by Country, According to the Latest Financial Times/Harris Poll». web.archive.org (بە ئینگلیزی). 23ی تەممووزی 2013. لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە لە ٢٣ی تەممووزی ٢٠١٣. لە 24ی شوباتی 2022 ھێنراوە. {{cite web}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |ڕێکەوتی سەردان= و |ڕێکەوت= (یارمەتی)ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: bot: original URL status unknown (بەستەر)
وەرگیراو لە «https://ckb.wikipedia.org/w/index.php?title=نەزانینخوازی&oldid=1362900»