جیھانگەرایی

جیھانگەرایی یان عەلمانییەت یان سێکۆلاریزم، یاخود سێکیولاریزم (ئینگلیزی: secularism)، بریتییە لە چەمکی جیاکردنەوەی حکوومەت و دەزگاکانی حکوومەت و دەسەڵاتی ڕامیاری لە دەسەڵاتی ئایینی و کەسایەتی ئایینی بە واتایی حکوومەت یان دەوڵەت ھیچ کەسێک ناچار ناکات بە باوەڕ ھێنان بە ئایین یان نەریتێکی دیاریکراو لەبەر ھۆکاری بابەتییەکان بەشێوەیەکی گشتی ئەم چەمکە ئاماژە بەو ڕوانگەیە دەکات کە چالاکی و بڕیارەکانی مرۆڤ - بە تایبەتی ڕامیاری - نابێت لە ژێر کاریگەری دامەزراوە ئایینیەکان بێت، لەڕاستیدا ڕەگوڕیشەی سێکۆلاریزم دەگەڕێتەوە بۆ فەلسەفەی یۆنانی کۆن، ھەرچەند ئەم چەمکەیە بە شێوازیکی نوێ دەرکەوت لە سەردەمی ڕووناکبیریی ئەورووپیدا لەلایەن ژمارەیەک بیرکەرەوە وەکوو جۆن لۆک، دێنس دیدێرۆت، ڤۆڵتێر، باروخ سپینۆزا، جەیمز مەدیسۆن، تۆماس جێفەرسۆن، تۆماس پەین ھەروەھا لەلایەن ژمارەیەک لە بیرزانی سەربەخۆ لە سەردەمی ھاوچەرخدا وەکوو بێرتراند ڕەسڵ و کریستۆفەر ھیچنز، سێکۆلاریزم شتێکی جێگیر نیە، بەڵکو لەگەڵ بارودۆخی ئەو وڵاتانە دەگۆرێت کە پێرەوی دەکەن، ھەروەھا لەگەڵ بەکارھێنان و پشتیوانی کردنی لەلایەن ئەو بزوتنەوە یان ئەو کۆمەڵە لە ناوچە جیاجیاکانی جیھاندا، سێکۆلاریزم خۆی بە دژی ئایین ناناسینی، بەڵکو بێلایەنە، جیا لەوەش کەنیسە و حکوومەت لە ئەمریکا و لائیسیتە لە فەڕەنسا، لە سەر بنەماکانی سێکیولاریزم داڕێژراوە

██ دەوڵەتە جیھانگەراییەکان ██ دەوڵەتەکان لەگەڵ ئایینی دەوڵەتدا ██ نەزانراو

ناساندن

نووسەری بەریتانی جۆرج ھۆلیۆک (١٨١٧ - ١٩٠٦) لە ساڵی ١٨٥١دا دەستەواژەی "سێکۆلاریزم" بەکارهێنا

مێژوو

ئەگەرچی سێکولاریزم چەمکێکی مۆدێرنە، بەڵام بیرۆکەکە لە زۆریک لەکارەکانی فەیلەسوفە دێرینەکانی رەنگدەداتەوە کە لە شارستانیە کۆنەکان بوونیان هەبووە سێکۆلاریزم لەسەرەتادا لە ڕۆژئاوا لە فەلسەفەی کلاسیک و سیاسەتی یۆنانی کۆندا دەرکەوت، بەلام دوای دابەزینی جیهانی کلاسیکی بوونی نەما، بەڵام دوای هەزار و نیوێک ساڵ لە چەمکێکی نوی سەری هەڵدایەوە، سێکولاریزم لە ئەورووپا دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی ١٣م، کاتێک مارسێل باداوانی لەکتێبەکەیدا "بەرگریکار لە ئاشتی" داوای جیاکردنەوەی هێزی کاتی و ڕۆحی هەمیشەی کرد هەروەها سەربەخۆبوونی پادشا لەکەنیسە کرد لە کاتیکدا کە ململانێی ئایینی و ئایینزادی له نێوان پاپواسی ڕۆم و پاپوای ئەڤینیگن له باشووری فەرەنسا لەتوندترین ئاستیدا بوو، دەستەواژەی (سێکۆلاریزم) بۆ یەکەمجار لەلایەن نووسەری بەریتانی جۆرج ھۆلیۆک لە ساڵی ١٨٥١دا بەکارهێنا، و چەمکی "سێکۆلاریزم"ی داهێنا بۆ وەسفکردنی دیدوبۆچوونی خۆی لەبارەی جیاکردنەوەی ئایین لە کۆمەلگا، بەبێ ئەوەی بە شێوەیەکی کارا باوەڕێکی ئایینی دەربکات یان ڕەخنە لێبگیرێت

مانای سێکولاریزم

وشەی سێکولاریزم لە زمانی لاتیندا بە واتای ”ئەوڕۆیی” و ”سەر بەو جیھانەیە” ھاتووە و دژ بە ” سەر بە دینی ” و ”ڕووحانی” ئەمرۆکەیە، ھەر وەکوو لە سەرەوە ئاماژەی پێکراوە، بەکارهێنانی سەرەتای دەستەواژەی "سێکولاریزم" بۆ دژایەتی لەگەڵ ئاینی پێوەدار نەبووە، بەڵکوو ئاماژەی ئەو بیروبۆچوون بووە کە دەوڵەت دەبێت بکەویتە بیرکردنەوەی ژیانی ئەمرۆکەی خەڵکی بەبێ دڵەڕاوکەی لە ژیانی دوای مردن ئەو خەڵکە، بەڵام بەو مانایەش نەبوو کە نکوڵی لە سیستمە ئاینەیەکان ناکات، دواتر ھۆلیۆک مانایەکی ڕاشکاوانەتری بۆئەو دەستەواژەیە ڕسکاند، کە سێکولاریزم بە دوای پەرەسەندنی فیزیکی، رەوشتی و فکری سروشتی مرۆڤە تا بەرزترین ڕادە کە دەتوانرێت، ئەو پەرەسەندنەش مەبەستی سەرەکی ژیانێکە کە لە ھەموو بوارەکانی گەشە و گەشانەوەی رەوشت و سروشتی مرۆڤایەتی دەگرێتەوە بێجگە لە بێ خودایی، تئیسم (باوەڕ بە خودا) بوون.

رەوشت لە سێکولاریزم

کاتێک سێکولاریزم وەکوو یەک شێوەپەروەردە و ڕاھێنانی کۆمەڵایەتی باسدەکرێت، زۆرجاران مەبەستیان لە بیروبۆچوون و فەلسەفەکەیەتی کە رەوشتی مرۆڤایەتی بەبێ تێوەگلانی ئاینی دادەڕێژێت و بە دوای پەرەپێدان و گەشەکردنی زانست و کەرەسەی زانستی بۆ مرۆڤایەتی دایە ھۆلیۆک کە کەسایەتیکی ئووکئاشتیخوازێکی سوسیالیست هەبوو، لەسەر ئەو باوەڕەبوو کە دەوڵەت دەبێت لە هەولی دابینکردنی پێداویستییەکانی ئێستا و پێویستی چینی کرێکار و هەژاران دابێت، نەوەکوو ژیانی دوای مردن و ڕووحی خەڵک

پەیوەندی سێکولاریزم بە لیبرالیزم و دێموکراسییەوە

سێکولاریزم بەمانایەکی فراوانتر ڕەنگە مانای جیاکردنەوەی ئاین بێت لە نەریتەکان (لەوانەش ژیانی تایبەتی) ڕەنگە ئەوە لە هەرە ئاشناکانی بێت، بە مانا تەسکەکەش بەواتەی جیاکردنەوەی ئاین لە دەوڵەت لەگەڵ هەندێک بنەمای لیبراڵیزمدا، کەئیسکلۆپیدیای بەریتانی ئاماژەی بۆ دەکات

لە لاێکی ترەوە دێموکراسی بە مانا تەسکەکەی، بە واتایی حوکمی زۆرینە دێت بەبێ گوێدانە بە ئازادی تاکەکەسی، کە ئەمەش بە دێموکراسی نالیبرالت ناودەبرێت، بەم جۆرەش مەرج نییە ئایین لە دەوڵەت جیابکرێتەوە چونکە پەیوەستە بە هەڵبژاردنی زۆرینەی خەڵک، کە ڕەنگە زۆرینی خەلک ئایینزادی بن یان ئایینزادی نەبن، لەگەڵ ئەوەشدا ئەگەر ئازادی ڕادەربڕین، بۆ ڕکابەری دادپەروەرانەی ئۆپۆزیسیۆنی سیاسی لە پێناسەی دێموکراسیدا بناسینین، ئەوە پێویست بە جیاکردنەوەی ئاین لە دەوڵەت دەکات، ڕێگەدان بە تاکەکان بەبێ بەرتەسککردنەوەی ئایینی، چونکە بەبێ ئەو ئازادیە، سیاسەتمەداران و ڕۆشنبیرانی سێکولاریزم نەیانتوانی گوزارشت لە بۆچوونی خۆیان بکەن، ئەمەش پێشێلکردنی بنەمای ئازادی بنەڕەتی هەڵبژاردنە، کە دەکرێت شتێک پێچەوانەی ئایین لەخۆبگرێت.