شەڕی ناوخۆی لوبنان

شەڕی ناوخۆی لوبنان
	بەشێک لە شەڕی ساردی عەرەب و ململانێی عەرەب و ئیسرائیل و ناکۆکیی نوێنەرانی ئێران و ئیسرائیل
	; مەیدانی شەهیدان بەیروت و پەیکەری شەهید لە بەیروتی ساڵی ۱۹٨۲ لە کاتی شەڕی ناوخۆدا
ڕێکەوت	١٣ی نیسانی ١٩٧٥- ١٣ی تشرینی یەکەمی ١٩٩٠
شوێن	لوبنان
ئەنجام	پەیماننامەی تایف مەسیحی 55:45 بەناحیەی مەسیحی 50:50 نوێنەری موسڵمانەکان جێگەی گرتەوە; دەسەڵاتەکانی سەرۆک وەزیرانی موسڵمان بەهێز بوون.; چەکدانانی هەموو میلیشیا لوبنانی و نا لوبنانییەکان (دوورخستنەوەی حزبوڵا); ; دەرکردنی ڕێکخراوی ڕزگاریخوازی فەلەستین لە لوبنان; دەوڵەتی لوبنانی ئازادکە بە پشتیوانی ئیسرائیل دروس بوو (1979-1983)، شکست دەهێنێت; سەرهەڵدانی حزبوڵا;
گۆڕانکارییە; ناوچەیییەکان	داگیرکاری سوریا لە زۆربەی لوبنان تا 30ی نیسانی 2005; داگیرکاری کردنی ئیسرائیل لە باشووری لوبنان هەتا 25ی ئایاری 2000;
شەڕکەرەکان
	بەرەی لوبنانی List حیزبی کەتائێب; میلیشیای هێزەکانی لوبنان; لیواکانی مەرەدە(Until 1978); پاسەوانی سیدارەکان; Al-Tanzim; Lebanese Youth Movement (MKG); Tyous Team of Commandos; Zahliote Group; Shuraya Party; Vanguard of the Maani Army (MDJ); (Other minor organizations); ; سوپای لوبنانی ئازاد (until 1977); سوپای باشووری لوبنان (from 1976); ئیسرائیل (from 1978)

شەڕی ناوخۆی لوبنان (بە عەرەبی: حرب أهلیة لبنانیة) شەڕێکی ناوخۆیی هەمە لایەنە لە لوبنان بوو کە لە ساڵی ١٩٧٥ تا ١٩٩٠ درێژەی هەبوو و نزیکەی ١٢٠ هەزار قوربانی لێکەوتەوە. تا ساڵی ٢٠١٢ نزیکەی ٧٦ هەزار کەس ئاوارە بوون و لە ئەنجامی ئەم جەنگەدا ملیۆنێک کەس لوبنانیان بەجێهێشت. پێش جەنگ لوبنان وڵاتێکی فرە مەزهەبی بوو.^[٣] زۆربەی سوننەکان و مەسیحییەکان لە شارە کەناراوەکان و شێعەکان بە شێوەیەکی سەرەکی لە باشوور و دۆڵی بیقاع لە ڕۆژهەڵات و دروزی و مەسیحی لە ناوچە شاخاوییەکان بە زۆری نیشتەجێ بوون. حکومەتی لوبنان لەلایەن نوخبەیەکی بەرچاوی مەسیحیە مارۆنییەوە بەڕێوەدەچوو. پەیوەندی نێوان سیاسەت و ئایین لە ماوەی فەرمانەکانی فەرەنسا بەسەر لوبناندا لە ساڵی ١٩٢٠ تا ١٩٤٣و پێکهاتەی پەرلەمان لە بەرژەوەندی باڵادەستی دانیشتوانی مەسیحیدا دامەزرا. هەرچەندە ئەو وڵاتە دانیشتوانێکی زۆری موسڵمانی هەبوو، بەڵام چەندین بزووتنەوەی پان عەرەبیست و چەپ دژی حکومەتی پێشڕەوی ڕۆژئاوا بوون.^[٤]^[٥]

دامەزراندنی ئیسرائیل و ئاوارەبوونی سەدان هەزار ئاوارەی فەلەستینی لە نێوان ساڵانی ١٩٤٨و ١٩٦٧دا هاوسەنگی دیمۆگرافی بۆ موسڵمانان شێواند. جەنگی سارد کاریگەرییەکی گەورەی هەبوو لەسەر هەڵوەشانەوەی لوبنان، بە زۆری بەهۆی جەمسەرگیری ئەو کەش و هەوا سیاسییەی کە پێشتر لە قەیرانی سیاسی ساڵی ١٩٥٨دا خۆی دەرخستبوو. مارۆنییەکان لەگەڵ ڕۆژئاوا و جموجوڵی پان عەرەب بە قازانجی دەوڵەتە عەرەبییە هاوپەیمانەکانی سۆڤیەت بوون.^[٦]

لە ساڵی ١٩٧٥ شەڕی نێوان مارۆنییەکان و فەڵەستینییەکان (بە گشتی ڕێکخراوی ڕزگاریخوازی فەلەستین) دەستی پێکرد. پاشان چەپەکان و پان عەرەب و گروپە موسڵمانە لوبنانییەکان هاوپەیمانیان لەگەڵ فەلەستینییەکان پێکهێنا لە کاتی جەنگدا. هاوپەیمانیەکانیان بە خێرایی و پێشبینی نەکراو گۆڕا. سەرەڕای ئەوەش زلهێزە بیانیەکانی وەک سوریا و ئیسرائیل دەستیان بە شەڕ کرد و شانبەشانی لایەنە جۆراوجۆرەکانی جەنگەکە، شەڕیان کرد. هەروەها هێزەکانی پاراستنی ئاشتی وەک هێزی فرە نەتەوە لە لوبنان و یونیفێل لە لوبنان جێگیر بوون.^[٧]

مێژو

ئەندامانی ڕێکخراوی ڕزگاریخوازی فەلەستین، لە ڕێپێوانێکدا لە بەیروت، ١ی کانوونی دووەم ١٩٧٩

موسا سەدر ڕونیکردەوە کە سێ فاکتەری ناوخۆیی و عەرەبی و جیهانی بەشدارییان لە پەرەسەندنی شەڕی ناوخۆی لوبنان کردووە و سەبارەت بە یەکەم هۆکاری سەرەکی کە بووە هۆی دەستپێکردنی جەنگی یەکەمی ساڵی ١٩٧٥ کە ١٩ مانگی خایاند، وتی:^[٨]^[٩]

«مەعروف سەعد، سەرکردەیەکی موسڵمان لە باشوری لوبنان، لەبەردەم خۆپیشاندانێکدا کە لە لایەن ماسیگرانی کەمدەرامەتەوە لە دژی دروستکردنی کۆمپانیای ڕاوەماسیی خۆپیشاندانیان دەکرد، لەلایەن سوپاوە تەقەی لێکرا و کوژرا. بەم شێوەیە قەیرانەکە دەستی پێکرد. چەند ڕۆژێک دواتر پاسێکی ٣٧ لوبنانی و فەلەستینی بەناو ناوچەی عەین ئەلرەمەنەدا تێپەڕیبوو کە ئۆتۆمبێلەکە تەقییەوە و پیاوانی ناوەوە یەک بە یەک دەرهێنران و لەلایەن مارۆنییەکانەوە کوژران و لە ئێستاوە شەڕی ناوخۆ هەڵگیرسا»

لە ١٣ی نیسانی ١٩٧٥ ڕووداوێکی دیکە ڕوویدا کە شەڕی ناوخۆی لوبنانی لێکەوتەوە. لە مەراسیمەکەدا کاتێک پیەر جەمیل دامەزرێنەر و سەرۆکی پارتی کەتەبی پارتی فالانژی لوبنانی سەردانی قۆناغەکانی دروستکردنی کەنیسەیەک لە عەین ئەلرێمانای دەکرد، لەلایەن سەرنشینانی چەکداری ئۆتۆمبێلێکی نەناسراوەوە کرایە ئامانج. شەڕەکە لەم هێرشەدا بووە هۆی کوژرانی چوار کەس کە یەکێک لە پاسەوانەکانی پیەر جەمیلی تێدابوو. جەمیل لە هەوڵی تیرۆرکردن ڕزگاری بوو، بەڵام زنجیرەیەک کرداریان لە دژی یەکتر ئەنجام دا کە لە کۆتاییدا بووە هۆی شەڕێکی ناوخۆیی ١٥ ساڵەی لوبنان.

دەستێوەردانی دەرەکی

حکومەتی سوریا بە سەرۆکایەتی حافز ئەسەد یەکێک بوو لە فاکتەرە بەشدارەکانی ١٥ ساڵی شەڕی ناوخۆی لوبنان.^[١٠] لە ساڵی ١٩٧٨دا یەکەکانی سوپای ئیسرائیل لە باشوری لوبنان کشانەوە، بەڵام گروپێکی چەکداری لە مەسیحی و دروزی و شێعەیان بە ناوی "سوپای باشووری لوبنان" پێک هێنا و پارە و چەکیان پێ دان تا لە ئەو ناوچەیەی کە پێشتر لەلایەن ئیسرائیلەوە داگیرکرا بوو نیشتەجێ بن و پارێزگاری لە خاکی ئیسرائیل بکەن لە دژی هێرشەکانی فەڵەستین. لە نیسانی ١٩٧٩ میلیشیایەکی چەکداری ناسراو بە "حکومەتی ئازادی لوبنان" بوونی خۆی ڕاگەیاند و ڕووبەرێکی هەشت سەد کیلۆمەتری چوارگۆشەیی لە سنووری ڕووباری لیتانی کۆنترۆڵ کرد.^[١١]

دەستێوەردانی کۆماری ئیسلامی ئێران

لە ماوەی شەڕی ناوخۆی لوبناندا حیزبوڵڵای لوبنان بە یارمەتی سپای پاسدارانی شۆڕشی ئیسلامی مەشقی سەربازی پێکرا و لە لایەن کۆماری ئیسلامی ئێران سپۆنسەری دارایی و سیاسیی کرا.^[١٢]

سەرچاوەکان

^ «The Taif Agreement» (PDF). لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ١٧ی نیسانی ٢٠١٨ ئەرشیڤ کراوە. لە ٩ی ئابی ٢٠١٧ ھێنراوە.
^ Ranstorp, Magnus, Hizb'allah in Lebanon: The Politics of the Western Hostage Crisis, New York, St. Martins Press, 1997, p. 105
^ UN Human Rights Council. 23 November 2006. "IMPLEMENTATION OF GENERAL ASSEMBLY RESOLUTION 60/251 OF 15 MARCH 2006 ENTITLED HUMAN RIGHTS COUNCIL." p.18.
^ Inhorn, Marcia C., and Soraya Tremayne. 2012. Islam and Assisted Reproductive Technologies. p. 238.
^ «BBC NEWS – Middle East – Who are the Maronites?». bbc.co.uk. 6 August 2007. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
^ "Beware of Small States: Lebanon, Battleground of the Middle East." p. 62
^ «Ex-militia fighters in post-war Lebanon» (PDF). لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ٢٣ی ئەیلوولی ٢٠١٥ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٣ی ئەیلوولی ٢٠١٣ ھێنراوە.
^ «National Council of Arab Americans (NCA)» (PDF). لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە لە ١٩ی ئازاری ٢٠٠٩. لە ٢٦ی شوباتی ٢٠٠٩ ھێنراوە.{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: bot: original URL status unknown (بەستەر)
^ لوبنان لەڕوانگەی ئیمام موسا سەدر و مستەفا چەمران. تاران: پەیمانگای ڕۆشنبیری و توێژینەوەی ئیمام مووسا سەدر. ٢٠٠٩. p. ٦٨. ISBN ۹۷۸۹۷۸۹۰۰۶۸۵۴. {{cite book}}: نرخی |isbn= بپشکنە: invalid character (یارمەتی)ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: خاڵبەندیی زیادە (بەستەر)
^ سوریه در راه بی‌بازگشت، شرط‌بندی جمهوری اسلامی بر اسب مرده، رادیو فردا
^ چرا اسرائیل دست از سر لبنان برنمی‌دارد، لوموند دیپلماتیک
^ In search of Hezbollah. The New York Review of Books. 2004.

[1] «The Taif Agreement» (PDF). لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ١٧ی نیسانی ٢٠١٨ ئەرشیڤ کراوە. لە ٩ی ئابی ٢٠١٧ ھێنراوە.

[2] Ranstorp, Magnus, Hizb'allah in Lebanon: The Politics of the Western Hostage Crisis, New York, St. Martins Press, 1997, p. 105

[3] UN Human Rights Council. 23 November 2006. "IMPLEMENTATION OF GENERAL ASSEMBLY RESOLUTION 60/251 OF 15 MARCH 2006 ENTITLED HUMAN RIGHTS COUNCIL." p.18.

[4] Inhorn, Marcia C., and Soraya Tremayne. 2012. Islam and Assisted Reproductive Technologies. p. 238.

[5] «BBC NEWS – Middle East – Who are the Maronites?». bbc.co.uk. 6 August 2007. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)

[6] "Beware of Small States: Lebanon, Battleground of the Middle East." p. 62

[7] «Ex-militia fighters in post-war Lebanon» (PDF). لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ٢٣ی ئەیلوولی ٢٠١٥ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٣ی ئەیلوولی ٢٠١٣ ھێنراوە.

[8] «National Council of Arab Americans (NCA)» (PDF). لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە لە ١٩ی ئازاری ٢٠٠٩. لە ٢٦ی شوباتی ٢٠٠٩ ھێنراوە.{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: bot: original URL status unknown (بەستەر)

[9] لوبنان لەڕوانگەی ئیمام موسا سەدر و مستەفا چەمران. تاران: پەیمانگای ڕۆشنبیری و توێژینەوەی ئیمام مووسا سەدر. ٢٠٠٩. p. ٦٨. ISBN ۹۷۸۹۷۸۹۰۰۶۸۵۴. {{cite book}}: نرخی |isbn= بپشکنە: invalid character (یارمەتی)ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: خاڵبەندیی زیادە (بەستەر)

[10] سوریه در راه بی‌بازگشت، شرط‌بندی جمهوری اسلامی بر اسب مرده، رادیو فردا

[11] چرا اسرائیل دست از سر لبنان برنمی‌دارد، لوموند دیپلماتیک

[12] In search of Hezbollah. The New York Review of Books. 2004.

[١]

[٢]

[٣]

[٤]

[٥]

[٦]

[٧]

[٨]

[٩]

[١٠]

[١١]

[١٢]