ئارسەر ئێدینگتۆن

**ئارسەر ئێدینگتۆن**
ئارسەر ئێدینگتۆن
لەدایکبوون	٢٨ی کانوونی دووەمی ١٨٨٢; کێنداڵ، وێستمۆرلاند، ئینگلتەرا; ٢٢ی تشرینی دووەمی ١٩٤٤ (تەمەن ٦١ ساڵ)
مردن	٢٢ی تشرینی دووەمی ١٩٤٤ (تەمەن ٦١ ساڵ); کامبریدج
نەتەوە	بەریتانی
خەڵاتەکانی	مەدالیای شاهانەی کۆمەڵگەی شاهانە (١٩٢٨); خەڵاتی سمیس (١٩٠٧); مەدالیای زێڕی RAS (١٩٢٤); مەدالیای هێنری دراپەر (١٩٢٤); مەدالیای بروس (١٩٢٤); نایت بەکالۆریۆس (١٩٣٠); فەرمانی شایستەیی (١٩٣٨);

سێر ئارسەر ستانلی ئێدینگتۆن OM FRS ^[١] (بە ئینگلیزی : لە ٢٨ی کانوونی دووەمی ١٨٨٢ - ٢٢ی تشرینی دووەمی ١٩٤٤) زانای فەلەکناسی و فیزیا و بیرکاری ئینگلیزی بووە. هەروەها فەیلەسوفی زانست و جەماوەریکردنی زانست بووە. سنووری ئێدینگتۆن, سنووری سروشتی بۆ ڕووناکی ئەستێرەکان، یان ئەو تیشکەی کە بەهۆی زیادبوون لەسەر تەنێکی بچووک دروست دەبێت، بە شەرەفی ئەو ناونراوە.

لە دەوروبەری ساڵی ١٩٢٠دا، لە وتارەکەیدا "دەستووری ناوخۆیی ئەستێرەکان"، پێشبینی دۆزینەوە و میکانیزمی پرۆسەکانی یەکگرتنی ئەتۆمی لە ئەستێرەکاندا کرد. ^[٢] ^[٣] لەو سەردەمەدا سەرچاوەی وزەی ئەستێرەیی نهێنییەکی تەواو بوو؛ ئێدینگتۆن یەکەم کەس بوو کە بە دروستی گریمانەیەکی کرد کە سەرچاوەکەی تێکەڵبوونی هایدرۆجین بووە بۆ هیلیۆم.

ئێدینگتۆن کۆمەڵێک بابەتی نووسی کە تیۆری ڕێژەیی گشتی ئەنیشتاینیان بۆ جیهانی ئینگلیزی زمان ڕاگەیاند و ڕوونی کردەوە. جەنگی جیهانی یەکەم زۆر هێڵی پەیوەندی زانستی پچڕاندبوو و پێشکەوتنە نوێیەکانی زانستی ئەڵمانی لە ئینگلتەرا بە باشی ناسراو نەبوون. هەروەها گەشتێکی بۆ چاودێریکردنی خۆرگیرانی ٢٩ی ئایاری ١٩١٩ لە دوورگەی پرینسیپ ئەنجامدا کە یەکێک لە سەرەتاییترین پشتڕاستکردنەوەکانی ڕێژەیی گشتی دابینکرد، و بە ڕوونکردنەوە و لێکدانەوە باوەکانی بۆ تیۆرەکە ناسرا.

ساڵانی سەرەتایی

ئیدینگتۆن لە ٢٨ی کانوونی دووەمی ١٨٨٢ لە شاری کێندال لە ویلایەتی وێستمۆرلاند (ئێستا کامبریای ئینگلتەرا ) لەدایکبووە، کوڕی دایک و باوکی کواکەر و ئارسەر هێنری ئێدینگتۆن، سەرۆکی قوتابخانەی کواکەر و سارا ئان شاوت بووە. ^[٤]

باوکی لە کۆلێژێکی ڕاهێنانی کواکەرەکان لە لانکاشایر وانەبێژ بووە پێش ئەوەی بچێتە شاری کێنداڵ بۆ ئەوەی ببێتە سەرۆکی قوتابخانەی ستراونگێت. لە پەتایەکی تایفۆیددا کە لە ساڵی ١٨٨٤دا ئینگلتەرای گرتەوە، کۆچی دوایی کرد. دایکی بەجێهێڵدرا بۆ ئەوەی دوو منداڵەکەی بە داهاتێکی تاڕادەیەک کەم پەروەردە بکات. خێزانەکە ڕوویان لە وێستۆن-سوپەر-مارێ کرد کە سەرەتا ستانلی (وەک دایکی و خوشکەکەی هەمیشە پێیان دەگوت ئێدینگتۆن) لە ماڵەوە خوێندوویەتی پێش ئەوەی سێ ساڵ لە قوتابخانەیەکی ئامادەکاریدا بێت. ئەو خێزانە لە خانوویەکدا دەژیا بە ناوی ڤارزین، 42 والیسکۆت ڕۆد، وێستۆن-سوپەر-مار. لەسەر بیناکە تابلۆیەکی یادگاری هەیە کە بەشداری سێر ئارسەر لە زانستدا ڕوون دەکاتەوە.

لە ساڵی ١٨٩٣ ئێدینگتۆن چووە قوتابخانەی برینمێلین. سەلماندی کە زانایەکی بەتوانایە، بەتایبەتی لە بیرکاری و ئەدەبیاتی ئینگلیزیدا. نمایشەکەی بووە هۆی ئەوەی کە سکۆلەرشیپێکی بۆ کۆلێژی ئۆوێنز لە مانچستەر (کە دواتر بوو بە زانکۆی مانچستەر )، لە ساڵی ١٨٩٨، کە توانی بەشداری بکات، چونکە لەو ساڵەدا تەمەنی بوو بە ١٦ ساڵ. ساڵی یەکەمی لە خولێکی گشتیدا بەسەر بردووە، بەڵام بۆ سێ ساڵی داهاتوو ڕووی لە فیزیا کردووە. ئێدینگتۆن زۆر لە ژێر کاریگەری مامۆستاکانی فیزیا و بیرکاریدا بوو، ئارسەر شوستەر و هۆراس لامب . لە مانچستەر، ئێدینگتۆن لە هۆڵی داڵتۆن دەژیا، لەوێ کەوتە ژێر کاریگەری بەردەوامی بیرکارە کواکەر جەی دبلیو گراهام. پێشکەوتنی خێرا بوو، چەندین سکۆلەرشیپی بەدەستهێنا و لە ساڵی ١٩٠٢ بە پلەی یەکەم لە فیزیا بە پلەی یەکەم دەرچوو.

بە پشتبەستن بە ئاستەکانی لە کۆلێژی ئۆوێنز، لە ساڵی ١٩٠٢دا زەمالەی خوێندنی لە کۆلێژی ترینیتی لە کامبریج پێبەخشرا، مامۆستای زانکۆی کامبریج ڕۆبەرت ئەلفڕێد هێرمان بوو و لە ساڵی ١٩٠٤ ئێدینگتۆن بووە یەکەم خوێندکاری قۆناغی دووەم کە وەک ڕانگلەری باڵا دانرا. دوای وەرگرتنی M.A. لە ساڵی ١٩٠٥ دەستی بە لێکۆڵینەوە کرد لەسەر دەردانی گەرمی لە تاقیگەی کاڤێندیش. ئەمەش بە باشی نەڕۆیشت و لەم نێوەندەدا کاتێکی بەسەر برد بۆ فێرکردنی بیرکاری بۆ خوێندکارانی قۆناغی یەکەمی ئەندازیاری. ئەم پشووە کورت بوو. لە ڕێگەی پێشنیارێکی ئی زۆرجار "هەوڵی ژماردنی ئەستێرەکان دەدات".

فەلەکناسی

لە مانگی یەکی ساڵی ١٩٠٦دا، ئێدینگتۆن بۆ پۆستی یاریدەدەری سەرەکی فەلەکناسی شاهانە لە ڕوانگەی ڕۆیاڵ گرینویچ کاندید کرا. مانگی دواتر کامبریج بەجێهێشت و بەرەو گرینویچ. ئەو خرایە سەر کار لەسەر شیکارییەکی وردی پارالاکسی 433 ئیرۆس لەسەر پلاکی فۆتۆگرافی کە لە ساڵی 1900 دەستی پێکردبوو. ئەو شێوازێکی ئاماری نوێی پەرەپێدا لەسەر بنەمای وەرچەرخانی ڕواڵەتی دوو ئەستێرەی پاشخان، خەڵاتی سمیس لە ساڵی 1907دا بەدەستهێنا. خەڵاتەکە زەمالەی لە کۆلێژی ترینیتی لە کامبریج بەدەستهێنا. لە کانوونی دووەمی ساڵی ١٩١٢، جۆرج داروین، کوڕی چارڵز داروین، لەناکاو کۆچی دوایی کرد و ئێدینگتۆن پلەی بەرزکرایەوە بۆ سەر کورسیەکەی وەک پرۆفیسۆری پلومیان لە فەلەکناسی و فەلسەفەی تاقیکاری لە سەرەتای ساڵی ١٩١٣ کۆچی دوایی کرد و ساڵی دواتر ئێدینگتۆن وەک بەڕێوەبەری تەواوی ڕوانگەی کامبریج دەستنیشانکرا. لە مانگی ئایاری ساڵی ١٩١٤ وەک هاوڕێی کۆمەڵەی شاهانە هەڵبژێردرا: لە ساڵی ١٩٢٨دا مەدالیای شاهانەی پێبەخشرا و لە ساڵی ١٩٢٦دا وتارەکەی نانەوای پێشکەش کرد.

هەروەها ئێدینگتۆن لە ڕێگەی تیۆریەوە لێکۆڵینەوەی لە ناوەوەی ئەستێرەکان کردووە، و یەکەم تێگەیشتنی ڕاستەقینەی لە پرۆسەی ئەستێرەکان پەرەپێداوە. ئەو لە ساڵی ١٩١٦ دەستی بەم کارە کرد بە لێکۆڵینەوە لە ئەگەری ڕوونکردنەوە فیزیاییەکان بۆ ئەستێرە گۆڕاوەکانی سیفاید. سەرەتا بە درێژکردنەوەی کارەکانی پێشووی کارل شوارزشیڵد لەسەر پەستانی تیشکدانەوە لە مۆدێلە پۆلیتڕۆپیەکانی ئێمدن دەستی پێکرد. ئەم مۆدێلانە ئەستێرەیەکیان وەک گۆی گازێک مامەڵەی لەگەڵدا دەکرد کە بەهۆی پەستانی گەرمی ناوەوە لە بەرامبەر هێزی کێشکردندا ڕاگیراوە و یەکێک لە زیادکردنە سەرەکییەکانی ئێدینگتۆن ئەوە بوو کە نیشان بدات کە پەستانی تیشکدانەوە پێویستە بۆ ڕێگریکردن لە داڕمانی گۆیەکە. ئەو مۆدێلەکەی پەرەپێدا سەرەڕای ئەوەی بە ئاگاداری خۆی بنەمایەکی پتەوی بۆ تێگەیشتن لە ناڕوونی و درووستکردنی وزە لە ناوەوەی ئەستێرەییەکاندا نەبوو. بەڵام ئەنجامەکانی ڕێگەیان دا بە حیسابکردنی پلەی گەرمی و چڕی و پەستان لە هەموو خاڵەکانی ناو ئەستێرەیەکدا (نایەکسانی گەرمیداینامیک) و ئێدینگتۆن ئاماژەی بەوەدا کە تیۆرەکەی ئەوەندە بەسوودە بۆ لێکۆڵینەوەی زیاتری فیزیای ئەستێرەیی کە پێویستە بمێنێتەوە سەرەڕای ئەوەی لەسەر بنەمای فیزیای تەواو پەسەندکراو نەبووە . جەیمس جینز بەشداری لەو پێشنیارە گرنگەدا کرد کە بە دڵنیاییەوە ماددە ئەستێرەییەکان ئایۆنیزە دەبن، بەڵام ئەوە کۆتایی هەر هاوکارییەکی نێوان ئەو جووتە بوو، کە بەهۆی مشتومڕە ڕاستەوخۆکانیانەوە بەناوبانگ بوون.

ئێدینگتۆن بەرگری لە شێوازەکەی کرد بە ئاماژەدان بە سوودی ئەنجامەکانی، بەتایبەتی پەیوەندییە گرنگەکەی بارستە-ڕووناکی. ئەمەش ئەنجامێکی چاوەڕواننەکراوی هەبوو کە دەریخست کە بە شێوەیەکی بنەڕەتی هەموو ئەستێرەکان بە زەبەلاح و کوێرەکانیشەوە وەک گازی ئایدیاڵ ڕەفتار دەکەن. لە پرۆسەی پەرەپێدانی مۆدێلە ئەستێرەییەکانیدا، هەوڵیدا بیرکردنەوەی ئێستا سەبارەت بە سەرچاوەکانی وزەی ئەستێرەیی هەڵبوەشێنێتەوە. جینز و کەسانی دیکە بەرگریان لە میکانیزمی کێلڤین-هێلمهۆڵتز کرد کە لەسەر بنەمای میکانیکی کلاسیک بوو، لە کاتێکدا ئێدینگتۆن بە شێوەیەکی بەرفراوان گریمانە دەکات سەبارەت بە دەرئەنجامە چۆنایەتی و چەندایەتییەکانی ئەگەری لەناوچوونی پرۆتۆن-ئەلکترۆن و پرۆسەکانی یەکگرتنی ئەتۆمی.

لە دەوروبەری ساڵی ١٩٢٠دا پێشبینی دۆزینەوە و میکانیزمی پرۆسەکانی یەکگرتنی ئەتۆمی لە ئەستێرەکاندا کرد، لە وتارەکەیدا بە ناوی “دەستووری ناوخۆیی ئەستێرەکان”. لەو سەردەمەدا سەرچاوەی وزەی ئەستێرەیی نهێنییەکی تەواو بوو؛ ئێدینگتۆن بە دروستی پێشبینی ئەوەی کردووە کە سەرچاوەکە تێکەڵبوونی هایدرۆجین بووە بۆ ناو هیلیۆم، کە وزەیەکی گەورەی ئازاد دەکات بەپێی هاوکێشەی ئەنیشتاین E = mc2. ئەمە پێشهاتێکی سەرنجڕاکێش بوو بە تایبەتی چونکە لەو سەردەمەدا یەکگرتن و وزەی گەرمی ئەتۆمی و تەنانەت ئەو ڕاستییەی کە ئەستێرەکان تا ڕادەیەکی زۆر لە هایدرۆجین پێکهاتوون (بڕوانە کانزابوون)، هێشتا نەدۆزرابووەوە. توێژینەوەکەی ئێدینگتۆن کە لەسەر بنەمای زانیاری ئەو کاتە بوو، هۆکاری ئەوە بوو کە:

تیۆری پێشەنگی وزەی ئەستێرەیی، گریمانەی گرژبوونەوە (بڕوانە میکانیزمی کێلڤین-هێلمهۆڵتز)، دەبێت ببێتە هۆی خێرابوونی خولانەوەی ئەستێرەکان بە شێوەیەکی دیار بەهۆی پاراستنی زەبری گۆشەیی . بەڵام چاودێریکردنی ئەستێرە گۆڕاوەکانی سیفاید دەریخست کە ئەمە ڕوونادات.
تاکە سەرچاوەی تری وزەی جێی متمانەی ناسراو گۆڕینی ماددە بوو بۆ وزە؛ ئەنیشتاین چەند ساڵێک پێشتر نیشانی دابوو کە بڕێکی کەم لە ماددە یەکسانە بە بڕێکی زۆر وزە.
هەروەها فرانسیس ئەستۆن لەم دواییانەدا نیشانی دابوو کە بارستەی ئەتۆمی هیلیۆم نزیکەی 0.8% کەمترە لە بارستەی چوار ئەتۆمی هایدرۆجین کە بە یەکەوە ئەتۆمی هیلیۆم پێکدەهێنن، ئەمەش ئەوە پیشان دەدات کە ئەگەر پێکەوەبوونێکی لەو شێوەیە ڕووبدات، ئەوا وزەیەکی بەرچاو ئازاد دەکات وەک بەرهەمێکی لاوەکی.
ئەگەر ئەستێرەیەک تەنها 5% هایدرۆجینی تواوەی تێدابێت، ئەوە بەسە بۆ ئەوەی ڕوونی بکەینەوە کە ئەستێرەکان چۆن وزەیان وەرگرتووە. (ئێستا دەزانین کە زۆربەی ئەستێرە "ئاساییەکان" زۆر زیاتر لە 5% هایدرۆجینیان تێدایە.)
هەروەها ڕەنگە توخمەکانی دیکەش تێکەڵ بکرێن و زانایانی دیکەش پێشبینیان کردبوو کە ئەستێرەکان ئەو "کۆمەڵە"ن کە توخمە سووکەکان تێیدا یەکدەگرن بۆ دروستکردنی توخمە قورسەکان، بەڵام بەبێ پێوانەکردنی وردتری بارستە ئەتۆمییەکانیان لەو کاتەدا هیچی زیاتر ناتوانرێت بگوترێ.

هەموو ئەم گریمانانە لە دەیەکانی دواتردا ڕاست سەلمێنران.

بەم گریمانانە نیشانیدا کە پلەی گەرمی ناوەوەی ئەستێرەکان دەبێت ملیۆنان پلە بێت. لە ساڵی ١٩٢٤ پەیوەندی بارستە-ڕووناکی بۆ ئەستێرەکان دۆزیەوە (بڕوانە لێچینی لە § خوێندنەوەی زیاتر). سەرەڕای هەندێک ناکۆکی، لە کۆتاییدا مۆدێلەکانی ئێدینگتۆن وەک ئامرازێکی بەهێز بۆ لێکۆڵینەوەی زیاتر وەرگیران، بەتایبەتی لە پرسەکانی پەرەسەندنی ئەستێرەکاندا. پشتڕاستکردنەوەی تیرە ئەستێرەییەکانی خەمڵێنراو لەلایەن مایکلسۆن لە ساڵی ١٩٢٠دا زۆر گرنگ بوو بۆ قەناعەتپێکردنی ئەو فەلەکناسیانەی کە بە شێوازی ئینتێلێکتیڤی و گەڕانی ئێدینگتۆن ڕاهاتوون. تیۆری ئێدینگتۆن لە ساڵی ١٩٢٦ بە شێوەی پێگەیشتوو بە ناوی دەستووری ناوخۆی ئەستێرەکان دەرکەوت، کە بووە دەقێکی گرنگ بۆ ڕاهێنانی تەواوی نەوەیەکی فیزیای ئەستێرەکان.

کارەکانی ئێدینگتۆن لە فیزیای ئەستێرەیی لە کۆتاییەکانی بیست و سییەکانی سەدەی ڕابردوودا بەردەوام بوو لە کارەکانی لە پێکهاتەی ئەستێرەیی، و پێکدادانی زیاتری لەگەڵ جینز و ئێدوارد ئارسەر میلن خێراتر کرد. بابەتێکی گرنگ درێژکردنەوەی مۆدێلەکانی بوو بۆ ئەوەی سوود لە پێشکەوتنەکانی فیزیای کوانتەم وەربگرێت، لەوانەش بەکارهێنانی فیزیای تێکچوون لە وەسفکردنی ئەستێرە کوێرەکاندا.

ناکۆکی لەگەڵ چاندراسێخار لەسەر سنووری بارستەی ئەستێرەکان

بابەتی درێژکردنەوەی مۆدێلەکانی ناکۆکییەکەی لەگەڵ سوبراهمانیان چاندراسێخار کە ئەوکات خوێندکاری کامبریج بوو، خێراتر کرد. کارەکانی چاندراسێخار پێشبینی دۆزینەوەی کونە ڕەشەکانی دەکرد، کە لەو کاتەدا ئەوەندە بە شێوەیەکی بێمانا نافیزیکی دەرکەوت کە ئێدینگتۆن ڕەتیکردەوە باوەڕ بەوە بکات کە وەرگرتنی تەنها بیرکارییەکەی چاندراسێکار دەرئەنجامەکانی بۆ جیهانی ڕاستەقینە هەیە. ئێدینگتۆن هەڵە بوو و پاڵنەرەکەی مشتومڕی لەسەرە. گێڕانەوەی چاندراسێخار بۆ ئەم ڕووداوە، کە تێیدا کارەکانی بە توندی ڕەت دەکرێنەوە، ئێدینگتۆن وەک تا ڕادەیەک دڕندە و دۆگماتیک نیشان دەدات. چاندرا سوودی لە هاوڕێیەتییەکەی لەگەڵ ئێدینگتۆن وەرگرت. ئەوە ئێدینگتۆن و میلن بوون کە ناوی چاندرەیان بۆ ئەو هاوڕێیەتییە بۆ کۆمەڵەی شاهانە دانا کە چاندرە بەدەستی هێنا. FRS بەو مانایە بوو کە ئەو لەسەر مێزی بەرزی کامبریج بوو لەگەڵ هەموو ڕووناکیەکان و پەیمانگایەکی زۆر ئاسوودە بۆ لێکۆڵینەوە. پێدەچێت ڕەخنەکانی ئێدینگتۆن بەشێکی لەسەر بنەمای گومانێک بووبێت کە وەرگرتنێکی تەواو بیرکاری لە تیۆری ڕێژەییەوە بەس نەبووە بۆ ڕوونکردنەوەی ئەو پارادۆکسە فیزیاییانەی کە بەڕواڵەت ترسناک بوون کە لە سروشتی ئەستێرە تێکچووەکاندا بوون، بەڵکو "ناڕەزایەتییە پەیوەندیدارەکانی وروژاندبێت" جگە لەوەش، وەک تانو پادمانابهان دەیخاتە ڕوو.

ڕێژەیی

لە جەنگی جیهانی یەکەمدا، ئێدینگتۆن سکرتێری کۆمەڵەی شاهانەی فەلەکناسی بووە، واتە یەکەم کەس بووە کە زنجیرەیەک نامە و توێژینەوەی لە ویلم دی سیتەر وەرگرتووە سەبارەت بە تیۆری ڕێژەیی گشتی ئەنیشتاین. ئێدینگتۆن بەختەوەر نەبوو کە نەک تەنها یەکێک بوو لەو کەمترین فەلەکناسیانەی کە شارەزایی بیرکارییان هەبوو بۆ تێگەیشتن لە ڕێژەیی گشتی، بەڵکو بەهۆی بۆچوونە ئینتەرناسیۆنالیستی و ئاشتیخوازییەکانی کە لە بیروباوەڕە ئایینییە کواکەرەکانیەوە ئیلهامیان وەرگرتبوو، یەکێک بوو لەو کەمانەی لەو کاتەدا کە هێشتا ئارەزووی بەدواداچوونی ئا تیۆرییەک کە لەلایەن فیزیازانێکی ئەڵمانی پەرەی پێدراوە. هەر زوو بوو بە لایەنگری سەرەکی و ڕوونکەرەوەی ڕێژەیی لە بەریتانیا. ئەو و فەلەکناسی ڕۆیاڵ فرانک واتسۆن دایسۆن دوو گەشتیان ڕێکخست بۆ چاودێریکردنی خۆرگیران لە ساڵی ١٩١٩ بۆ ئەوەی یەکەم تاقیکردنەوەی ئەزموونی تیۆری ئەنیشتاین ئەنجام بدەن: پێوانەکردنی لێشێواوی ڕووناکی لەلایەن کێڵگەی کێشکردنی خۆرەوە. لە ڕاستیدا، ئارگومێنتی دایسۆن بۆ حەتمیبوونی شارەزایی ئێدینگتۆن لەم تاقیکردنەوەدا ئەوە بوو کە ڕێگری لە ئێدینگتۆن کرد کە لە کۆتاییدا ناچار بێت بچێتە خزمەتێکی سەربازییەوە.

کاتێک لە ٢ی ئازاری ١٩١٦دا لە بەریتانیا هاتە ناو سەربازی، ئێدینگتۆن بەنیازی ئەوە بوو کە وەک کەسێکی ڕەتکردنەوەی ویژدان داوای لێخۆشبوون بکات. دەسەڵاتدارانی زانکۆی کامبریج لەبری ئەوە داوای لێخۆشبوونیان کرد و پێیاندرا بە پاساوی ئەوەی کارەکانی ئێدینگتۆن لە بەرژەوەندی نیشتمانیدا بوون. لە ساڵی ١٩١٨دا لە لایەن وەزارەتی خزمەتگوزاری نیشتمانییەوە تانەیان لێدرا. لەبەردەم دادگای تێهەڵچوونەوە لە مانگی حوزەیران، ئێدینگتۆن داوای پۆستی ڕەتکردنەوەی ویژدانی کرد، کە دانپێدانانیان پێنەدرا و لە ئابی ١٩١٨دا کۆتایی بە لێخۆشبوونی دەهێنا، دوو دانیشتنی دیکە بە ڕێککەوت لە مانگەکانی حوزەیران و تەمموزدا ئەنجامدرا. لێدوانی تایبەتی ئیدینگتۆن لە دانیشتنی مانگی حوزەیران سەبارەت بە ناڕەزایەتی خۆی بەرامبەر بە شەڕ لەسەر بنەمای ئایینی تۆمارکراوە. فەلەکناسی شاهانە، سێر فرانک دایسۆن، لە دانیشتنی مانگی تەمموزدا بە بەیاننامەیەکی نووسراو پشتگیری ئێدینگتۆنی کرد، جەختی لەسەر ڕۆڵی سەرەکی ئێدینگتۆن کردەوە لە گەشتی خۆرگیران بۆ پرینسیپ لە مانگی ئایاری ساڵی ١٩١٩. ئێدینگتۆن ئامادەیی خۆی بۆ خزمەتکردن لە یەکەی ئەمبولانسی هاوڕێیاندا ڕوونکردەوە، لە ژێر دەسەڵاتی... دەسەڵاتی دادوەری خاچی سووری بەریتانیا، یان وەک کرێکاری دروێنەکردن. بەڵام بڕیاری دادگا بۆ پێدانی دوانزە مانگی دیکە لە خزمەتکردنی سەربازی بە مەرجێک بوو کە ئێدینگتۆن بەردەوام بێت لە کارەکانی فەلەکناسی، بەتایبەتی وەک ئامادەکارییەک بۆ گەشتەکەی پرینسیپی. شەڕەکە پێش کۆتایی هاتنی لێخۆشبوونی ئەو کۆتایی هات.

دوای جەنگ، ئێدینگتۆن گەشتێکی کرد بۆ دوورگەی پرینسیپ لە کەنارەکانی ڕۆژئاوای ئەفریقا بۆ بینینی خۆرگیرانی ٢٩ی ئایاری ١٩١٩ . لە کاتی مانگگیرانەکەدا وێنەی ئەستێرەکانی گرت (چەند ئەستێرەیەک لە پۆلی هیادس, لەنێویاندا کاپا تاوری لە ئەستێرەبۆشایی تاورس ) کە بەڕێکەوت هێڵی بینینیان لە زەویەوە لە نزیک شوێنی خۆر بوو لە ئاسمان لەو کاتەی ساڵدا. ^[٥] ئەم کاریگەرییە تەنها لە کاتی خۆرگیرانی تەواودا هەست پێدەکرێت کاتێک ئاسمان ئەوەندە تاریک بێت کە ئەستێرەکان ببینرێت کە بە شێوەیەکی ئاسایی بەهۆی ڕووناکی خۆرەوە تاریک دەبن. بەپێی تیۆری ڕێژەیی گشتی, ئەستێرەکان کە تیشکی ڕووناکییان هەیە کە لە نزیک خۆرەوە تێدەپەڕن، وا دیارە کەمێک گۆڕاوە چونکە ڕووناکییان بەهۆی کێڵگەی کێشکردنەکەیەوە کێشرابوو. ئێدینگتۆن نیشانیدا کە دەتوانرێت کێشکردنی نیوتنی بۆ پێشبینیکردنی نیوەی ئەو گۆڕانکارییە لێکبدرێتەوە کە ئەنیشتاین پێشبینی کردووە.

گوایە تێبینییەکانی ئێدینگتۆن کە لە ساڵی داهاتوودا بڵاوکرایەوە، تیۆری ئەنیشتاینیان پشتڕاستکردەوە، و لەو کاتەدا وەک بەڵگەی ڕێژەیی گشتی بەسەر مۆدێلی نیوتنیدا ستایشی کران. ئەم هەواڵە لە ڕۆژنامەکانی سەرتاسەری جیهاندا وەک چیرۆکێکی سەرەکی بڵاوکرایەوە. دواتر ئێدینگتۆن دەستی کرد بە هەڵمەتێک بۆ بەناوبانگکردنی ڕێژەیی و ئەو گەشتە وەک هێمایەک چ لە گەشەسەندنی زانستی و چ لە پەیوەندییە زانستییە نێودەوڵەتییەکان.

ئیدیعا کراوە کە تێبینییەکانی ئێدینگتۆن کوالیتییەکی خراپیان هەبووە، هەروەها بە ناڕەوا داشکاندنی بۆ چاودێری هاوکاتەکانی لە سۆبرال لە بەڕازیل کردووە، کە لە مۆدێلی نیوتن نزیکتر دەرکەوتووە، بەڵام دووبارە شیکردنەوەیەکی ساڵی ١٩٧٩ بە ئامێری پێوانەکردنی مۆدێرن و نەرمەکاڵای هاوچەرخ ئەنجام و دەرەنجامەکانی ئێدینگتۆنی پشتڕاستکردەوە . بەڕاستی کوالیتی ئەنجامەکانی ساڵی ١٩١٩ بە بەراورد لەگەڵ چاودێریەکانی دواتر خراپ بوو، بەڵام بەس بوو بۆ ئەوەی فەلەکناسی هاوچەرخ ڕازی بکات. ڕەتکردنەوەی ئەنجامەکانی گەشتەکە بۆ بەرازیل بەهۆی کەموکوڕییەک بوو لە تەلەسکۆپەکانی بەکارهێنراو کە دیسانەوە بە تەواوی وەرگیرا و لەلایەن فەلەکناسی هاوچەرخەوە بە باشی تێگەیشتبوو.

بە درێژایی ئەم ماوەیە، ئێدینگتۆن وتارەکانی لەسەر ڕێژەیی دەگوتەوە، و بە تایبەتی بە توانای ڕوونکردنەوەی چەمکەکان بە زاراوەی ئاسایی و هەروەها زانستی ناسرابوو. زۆرێک لەوانەی لە ساڵی ١٩٢٣دا کۆکردەوە بۆ تیۆری بیرکاری ڕێژەیی، کە ئەلبێرت ئەنیشتاین پێشنیاری کردبوو "باشترین پێشکەشکردنی بابەتەکە بە هەر زمانێک". ئەو داکۆکیکارێکی سەرەتایی ڕێژەیی گشتی ئەنیشتاین بووە و حیکایەتێکی سەرنجڕاکێش بە باشی نوکتە و وەبەرهێنانی فیکری کەسییەکەی دەخاتە ڕوو: لودویک سیلبێرشتاین، فیزیازانێک کە خۆی وەک شارەزایەکی ڕێژەیی بیردەکردەوە، لە کۆبوونەوەی کۆمەڵەی شاهانە (٦ی تشرینی دووەم) ساڵی ١٩١٩دا پەیوەندی بە ئێدینگتۆنەوە کرد کە تێیدا بە تا ڕادەیەک گومانەوە بەرگری لە ڕێژەیی ئەنیشتاین کردبوو بە حیساباتی خۆرگیرانی بەرازیل-پرینسیپی، و بە داخەوە ئارسەری وەک کەسێک تۆمەتبار کردبوو کە بانگەشەی ئەوە دەکات کە یەکێکە لەو سێ پیاوەی کە لە ڕاستیدا لە تیۆرەکە تێگەیشتوون (بێگومان سیلبێرشتاین خۆی و ئەنیشتاین لەخۆدەگرت وەکو ئەوی تر). کاتێک ئێدینگتۆن خۆی لە وەڵامدانەوە بەدوور گرت، پێداگری کرد کە ئارسەر "هێندە شەرمن نەبێت"، دواتر ئێدینگتۆن وەڵامی دایەوە: "ئۆه، نەخێر! من پرسیارم دەکرد کە ڕەنگە سێیەم کێ بێت!"

گەردوونناسی

هەروەها ئێدینگتۆن زۆر بەشدار بوو لە پەرەپێدانی نەوەی یەکەمی مۆدێلی گەردوونی ڕێژەیی گشتی. ئەو خەریکی لێکۆڵینەوە بوو لە ناسەقامگیری گەردوونی ئەنیشتاین کاتێک زانی کە هەردوو وتارەکەی لێمایتر لە ساڵی ١٩٢٧دا کە گریمانەکردنی گەردوونێکی فراوانبوون یان بچووکبوونەوەی دەکرد و هەم کارەکانی هابل لەسەر پاشەکشەی سحری خولگەیی. هەستی بەوە دەکرد کە نەگۆڕی گەردوونناسی دەبێ ڕۆڵی یەکلاکەرەوەی هەبووبێت لە پەرەسەندنی گەردوون لە دۆخێکی جێگیری ئەنیشتاینەوە بۆ دۆخی فراوانبوونی ئێستای و زۆربەی لێکۆڵینەوە گەردوونناسییەکانی لەسەر گرنگی و تایبەتمەندییەکانی نەگۆڕەکە بووبێت. ئێدینگتۆن لە کتێبی تیۆری بیرکاری ڕێژەییدا، نەگۆڕی گەردوونی بەو مانایە لێکداوەتەوە کە گەردوون "خۆپێوانەکردنە".

تیۆری بنەڕەتی و ژمارەی ئێدینگتۆن

لە ماوەی ساڵانی ١٩٢٠ تا مردنی، ئێدینگتۆن زیاتر سەرنجی لەسەر ئەو شتە بوو کە ناوی لێنا "تیۆری بنەڕەتی" کە مەبەست لێی یەکگرتنی تیۆری کوانتەم، ڕێژەیی، گەردوونناسی و کێشکردن بوو. سەرەتا بە درێژایی هێڵە "تەقلیدییەکان" پێشکەوت، بەڵام تادێت ڕووی لە شیکارییەکی نزیکەی ژمارەیی کرد بۆ ڕێژەی بێ ڕەهەندی نەگۆڕە بنەڕەتییەکان.

ڕێبازی بنەڕەتی ئەو بریتی بوو لە کۆکردنەوەی چەند نەگۆڕێکی بنەڕەتی بۆ ئەوەی ژمارەیەکی بێ ڕەهەندی بەرهەم بهێنێت. لە زۆر حاڵەتدا ئەمانە دەبنە هۆی ژمارە نزیک لە ١٠٤٠، چوارگۆشەکەی، یان ڕەگی چوارگۆشەی. ئەو قەناعەتی بەوە هەبوو کە بارستەی پرۆتۆن و بارگەی ئەلکترۆن "تایبەتمەندییەکی سروشتی و تەواون بۆ بنیاتنانی گەردوونێک" و بەهاکانیان بەڕێکەوت نەبوون. هەروەها یەکێک لە دۆزینەوەکانی میکانیکی کوانتەم، پاوڵ دیراک، بەدوای ئەم هێڵە لێکۆڵینەوەیەدا دەگەڕێت، کە بە گریمانەی ژمارە زۆرەکانی دیراک ناسراوە. لێدوانێکی تا ڕادەیەک زیانبەخش لە بەرگریکردنی لەم چەمکانەدا بریتی بوو لە نەگۆڕی پێکهاتەی ورد، α. لەو کاتەدا پێوانە کرا کە زۆر نزیک بوو لە ١\١٣٦ و ئەویش دەیگوت کە بەهاکە لە ڕاستیدا دەبێ بە تەواوی 1/136 بێت بە هۆکاری زانستناسی. پێوانەکانی دواتر بەهاکەیان زۆر نزیکتر لە ١\١٣٧ دانا، لەو کاتەدا هێڵی ئیستدلالەکەی گۆڕی بۆ ئەوەی بڵێت کە پێویستە یەکێکی دیکە زیاد بکرێت بۆ پلەکانی ئازادی، بەجۆرێک کە لە ڕاستیدا بەهاکە بە تەواوی ١\١٣٧ بێت، ئەویش ئیدینگتۆنە ژمارە.ژمارە. واگس لەو کاتەدا دەستی کرد بە ناونانی "ئارسەر زیادکردنی یەک". ئەم گۆڕانکارییە لە هەڵوێستدا متمانەی ئێدینگتۆنی لە کۆمەڵگەی فیزیادا کەمکردەوە. بەهای ئێستاییە.

ئێدینگتۆن پێیوابوو کە بنەمایەکی جەبریی بۆ فیزیای بنەڕەتی دەستنیشان کردووە، کە ناوی لێنابوو "ژمارە ئەلیکترۆنییەکان" (نوێنەرایەتی گروپێکی دیاریکراو دەکات – جەبرێکی کلیفۆرد). ئەمانە لە ڕاستیدا فەزا-کاتیان لە پێکهاتەیەکی ڕەهەندی بەرزتردا جێگیر کرد. لە کاتێکدا کە تیۆریەکەی لە مێژە لەلایەن کۆمەڵگەی فیزیای گشتیەوە پشتگوێ خراوە، بەڵام چەمکە جەبرییە هاوشێوەکان بنەمای زۆرێک لە هەوڵە مۆدێرنەکانن بۆ تیۆرێکی یەکگرتووی گەورە. جگە لەوەش، جەختکردنەوەی ئێدینگتۆن لەسەر بەهاکانی نەگۆڕە بنەڕەتییەکان و بە تایبەتی لەسەر ژمارە بێ ڕەهەندەکان کە لێیانەوە وەرگیراون، لەم سەردەمەدا نیگەرانییەکی سەرەکی فیزیایە. بە تایبەتی پێشبینی ژمارەیەک ئەتۆمی هایدرۆجینی کرد لە گەردووندا 136 × 2256 ≈ 1.57 1079، یان بە هاوتا نیوەی کۆی ژمارەی تەنۆلکەکان پرۆتۆن + ئەلکترۆن. پێش مردنی لە ساڵی ١٩٤٤ ئەم هێڵە لێکۆڵینەوەیەی تەواو نەکردووە؛ کتێبەکەی تیۆری بنەڕەتی لە ساڵی ١٩٤٨ دوای مردنی بڵاوکرایەوە.

ژمارەی ئێدینگتۆن بۆ پاسکیلسواری

ئیدینگتۆن شانازیی بەوە دەکرێت کە پێوەرێک بۆ دەستکەوتەکانی پاسکیلسوارێک لە سواربوونی مەودای دوور داڕشتووە. ژمارەی ئێدینگتۆن لە چوارچێوەی پاسکیلسواریدا وەک زۆرترین ژمارەی E پێناسە دەکرێت بەجۆرێک کە پاسکیلسوارەکە لانیکەم E میل پاسکیلسواری لە لانیکەم ڕۆژەکانی Eدا ڕۆیشتبێت. ^[٦] ^[٧]

بۆ نموونە ژمارەیەکی ٧٠ی ئێدینگتۆن ئەوە دەگەیەنێت کە پاسکیلسوارەکە لانیکەم ٧٠ میل لە ڕۆژێکدا لە لانیکەم ٧٠ بۆنەدا بە پاسکیل ڕۆیشتووە. بەدەستهێنانی ژمارەیەکی بەرزی ئێدینگتۆن قورسە، چونکە گواستنەوە لە، بڵێین، ٧٠ بۆ ٧٥ (پێدەچێت) پێویستی بە زیاتر لە پێنج سواربوونی نوێی مەودای دوور هەبێت، چونکە هەر سواربوونێک کە لە ٧٥ میل کورتتر بێت چیتر لە حیساباتەکەدا ناخرێتە نێو حسابەکەوە. ژمارەی ئەلیکترۆنی تەمەنی ئێدینگتۆن خۆی ^[٨] بووە.

ژمارەی ئێدینگتۆن بۆ پاسکیلسواری هاوشێوەی <i id="mwAQo">h</i> -index ە کە هەم بەرهەمهێنانی زانستی ڕاستەقینە و هەم کاریگەری زانستی ڕواڵەتی زانایەک دەژمێرێت. ^[٦]

فەلسەفە

ئایدیالیزم

ئێدینگتۆن لە کتێبی سروشتی جیهانی فیزیکیدا نووسیویەتی "شتەکانی جیهان شتێکی عەقڵە".

شتە عەقڵییەکانی جیهان، بێگومان شتێکی گشتیترە لە عەقڵی هۆشیاری تاکەکەسیمان... شتە عەقڵەکان لە فەزا و کاتدا بڵاونابنەوە؛ ئەمانە بەشێکن لەو پلانە خولگەییە کە لە کۆتاییدا لێیەوە وەرگیراون... پێویستە بەردەوام خۆمان بیربخەینەوە کە هەموو زانیارییەک لەسەر ژینگەکەمان کە جیهانی فیزیا لێیەوە بنیات نراوە، لە شێوەی پەیامێکدا هاتووەتە ناوەوە کە بە درێژایی دەمارەکان دەگوازرێتەوە بۆ... کورسی هۆشیاری... هۆشیاری بە توندی پێناسە نەکراوە، بەڵکو کاڵ دەبێتەوە بۆ ناو نائاگایی؛ و لەوەش زیاتر دەبێت شتێکی نادیار بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا بەردەوام لەگەڵ سروشتی دەروونیماندا گریمانە بکەین... ئەستەمە بۆ فیزیازانی بابەتی ڕاستی ئەو بۆچوونە قبوڵ بکات کە ژێرخانی هەموو شتێک خاوەنی کاراکتەری دەروونییە. بەڵام کەس ناتوانێت ئینکاری ئەوە بکات کە عەقڵ یەکەم و ڕاستەوخۆترین شتە لە ئەزموونی ئێمەدا و هەموو شتێکی تر دەرئەنجامدانی دوورە.
— Eddington, The Nature of the Physical World, 276–81.

دەرەنجامە ئایدیالیستەکە بەشێکی دانەبڕاو نەبوو لە زانستناسییەکەیدا بەڵکو لەسەر دوو ئارگیومێنتی سەرەکی بوو.

یەکەمیان ڕاستەوخۆ لە تیۆری فیزیایی ئێستاوە سەرچاوە دەگرێت. بە کورتی تیۆرییە میکانیکییەکانی ئیتەر و هەڵسوکەوتی تەنۆلکە بنەڕەتییەکان لە هەردوو فیزیای ڕێژەیی و کوانتەمدا فڕێدراون. لێرەوە ئێدینگتۆن دەریخست کە میتافیزیکێکی ماتریالیستی بەسەرچووە و لە ئەنجامدا، بەو پێیەی جیابوونەوەی ماتریالیزم یان ئایدیالیزم گریمانە دەکرێت کە تەواو بێت، میتافیزیکێکی ئایدیالیستی پێویستە. ئارگومێنتی دووەم و سەرنجڕاکێشتر، لەسەر بنەمای زانستناسی ئێدینگتۆن بوو، و ڕەنگە وەک ئەوەی لە دوو بەش پێکهاتبێت سەیر بکرێت. یەکەم: تەنها شتێک کە ئێمە لەبارەی جیهانی بابەتییەوە دەیزانین، پێکهاتەکەیە و پێکهاتەی جیهانی بابەتی بە وردی لە هۆشیاری خۆماندا ئاوێنە دەکرێت. بۆیە ئێمە هیچ هۆکارێکمان نییە بۆ گومانکردن لەوەی کە جیهانی بابەتیش "شتە عەقڵە". کەواتە ناتوانرێت بە بەڵگە پشتگیری لە میتافیزیکی دووانەیی بکرێت.

بەڵام، دووەم، نەک هەر ناتوانین بزانین کە جیهانی بابەتیی ناعەقڵانییە، بەڵکو ناتوانین بە شێوەیەکی تێگەیشتوو گریمانە بکەین کە دەتوانێت ماددی بێت. بیرکردنەوە لە دووانەیی، بریتییە لە گەڕاندنەوەی تایبەتمەندییە مادییەکان بۆ جیهانی بابەتیی. بەڵام ئەمە پێشگریمانە دەکات کە دەتوانین تێبینی ئەوە بکەین کە جیهانی بابەتیی تایبەتمەندی ماددی هەیە. بەڵام ئەمە شتێکی بێمانایە، چونکە هەرچییەک چاودێری دەکرێت، لە کۆتاییدا دەبێت ناوەڕۆکی هۆشیاری خۆمان بێت و لە ئەنجامدا ناماددیش بێت.

ئیدینگتۆن پێی وابوو فیزیا ناتوانێت هۆشیاری ڕوون بکاتەوە - "شەپۆلی ڕووناکی لە مێزەوە بۆ چاو بڵاودەبێتەوە؛ گۆڕانکاری کیمیایی لە تۆڕی چاودا ڕوودەدات؛ بڵاوبوونەوە بە جۆرێک لە دەمارە بینینەکاندا ڕوودەدات؛ گۆڕانکارییە ئەتۆمییەکان لە مێشکدا بەدوایدا دێت. تەنها ئەو شوێنەی کە بازدانی کۆتایی بۆی دەکرێت." "ئاگایی ڕوودەدات ڕوون نییە، ئێمە دوا قۆناغی پەیامەکە لە جیهانی فیزیکیدا نازانین پێش ئەوەی ببێتە هەستێک لە هۆشیاریدا".

یان باربور، لە کتێبی پرسەکان لە زانست و ئایین (١٩٦٦)، ل. ١٣٣، ئاماژە بە سروشتی جیهانی فیزیکی (١٩٢٨)ی ئێدینگتۆن دەکات بۆ دەقێک کە دەڵێت بنەماکانی نادڵنیایی هایزنبێرگ بنەمایەکی زانستی بۆ "بەرگریکردن لە بیرۆکەی ئازادی مرۆڤ" و زانست و جیهانی نەبینراو (١٩٢٩)ی بۆ پشتگیری لە ئایدیالیزمی فەلسەفی "ئەو تێزەی کە واقیع لە بنەڕەتدا دەروونییە".

چارلز دی کۆنینک ئاماژە بەوە دەکات کە ئێدینگتۆن باوەڕی بە واقیعی بابەتیی هەبوو کە جیا لە مێشکمان بوونی هەیە، بەڵام دەستەواژەی "ئەقڵ-شت" بەکاردەهێنا بۆ تیشک خستنە سەر تێگەیشتنی سروشتی جیهان: کە مێشکی ئێمە و جیهانی فیزیکی لە هەمان "شت" دروستکراون " و کە مێشکمان پەیوەندییە هەڵنەهاتووەکەیە بە جیهانەوە." ^[٩] وەک دی کۆنینک قسەکانی ئێدینگتۆنی هێناوەتەوە،

عەقیدەیەک هەیە کە لای فەیلەسوفەکان بەباشی ناسراوە کە مانگ لە بوونی خۆی وەستاوە کاتێک کەس سەیری نەکات. من باسی عەقیدەکە ناکەم بەو پێیەی کەمترین بیرۆکەم نییە کە مانای وشەی بوون چییە کاتێک لەم پەیوەندییەدا بەکاردەهێنرێت. بە هەر حاڵ زانستی فەلەکناسی لەسەر بنەمای ئەم جۆرە مانگە ئیسپاسمۆدییە نەبووە. لە جیهانی زانستیدا (کە دەبێت ئەرکەکانی کەمتر ناڕوون لە تەنها بوون بەجێبهێنێت) مانگێک هەیە کە پێش فەلەکناسی لەسەر دیمەنەکە دەرکەوتووە؛ کاتێک کەس نایبینێت تیشکی خۆر ڕەنگ دەداتەوە؛ بارستەی هەیە کاتێک کەس بارستە ناپێوێت؛ دووری ٢٤٠ هەزار میل لە زەویەوەیە لە کاتێکدا کەس مەودای ڕووپێوی ناکات؛ و لە ساڵی ١٩٩٩ خۆر دەگرێت تەنانەت ئەگەر ڕەگەزی مرۆڤ سەرکەوتوو بووبێت لە کوشتنی خۆی پێش ئەو بەروارە.
— Eddington, The Nature of the Physical World, 226

نادیارگەرایی

لە بەرامبەر ئەلبێرت ئەنیشتاین و ئەوانی دیکە کە بانگەشەیان بۆ دیاریگەرایی دەکرد، نادیاریزم - کە ئێدینگتۆن پاڵپشتی دەکات - دەڵێت کە ئۆبژەیەکی فیزیکی پێکهاتەیەکی دیارینەکراوی ئۆنتۆلۆژی هەیە کە بەهۆی سنووردارکردنی زانستی تێگەیشتنی فیزیازانەکانەوە نییە. کەواتە بنەمای نادڵنیایی لە میکانیکی کوانتەمدا مەرج نییە بەهۆی گۆڕاوە شاراوەکانەوە بێت بەڵکو بەهۆی نادیاریکردنێکەوە بێت لە خودی سروشتدا. ئێدینگتۆن ڕایگەیاند "ئەوە دەرئەنجامی هاتنی تیۆری کوانتەمە کە فیزیا چیتر بەڵێن نەدراوە بە پلانێکی یاسای دیاریکراو".

نووسینە باو و فەلسەفیەکان

ئێدینگتۆن پارۆدییەکی لە کتێبی ڕوبەیاتی عومەر خەیام نووسیوە، کە تاقیکردنەوەی خۆرگیرانی ساڵی ١٩١٩ی گێڕاوەتەوە. ئەم چوارگۆشەیەی لەخۆگرتبوو : ^[١٠]

لە بەرامبەر ئەلبێرت ئەنیشتاین و ئەوانی دیکە کە بانگەشەیان بۆ دیاریگەرایی دەکرد، نادیاریزم - کە ئێدینگتۆن پاڵپشتی دەکات - دەڵێت کە ئۆبژەیەکی فیزیکی پێکهاتەیەکی دیارینەکراوی ئۆنتۆلۆژی هەیە کە بەهۆی سنووردارکردنی زانستی تێگەیشتنی فیزیازانەکانەوە نییە. کەواتە بنەمای نادڵنیایی لە میکانیکی کوانتەمدا مەرج نییە بەهۆی گۆڕاوە شاراوەکانەوە بێت بەڵکو بەهۆی نادیاریکردنێکەوە بێت لە خودی سروشتدا. ئێدینگتۆن ڕایگەیاند "ئەوە دەرئەنجامی هاتنی تیۆری کوانتەمە کە فیزیا چیتر بەڵێن نەدراوە بە پلانێکی یاسای دیاریکراو".

کتێب و وتارەکانی ئێدینگتۆن بە شێوەیەکی بێئەندازە لەلایەن خەڵکەوە بەناوبانگ بوون، نەک تەنها بەهۆی ڕوونکردنەوەیەکی ڕوونی، بەڵکو بەهۆی ئامادەیی بۆ باسکردنی کاریگەرییە فەلسەفی و ئایینییەکانی فیزیای نوێ. ئەو بانگەشە بۆ هاوئاهەنگییەکی فەلسەفی قووڵ داکوتاوە لە نێوان لێکۆڵینەوەی زانستی و عیرفانیی ئایینیدا، هەروەها باسی ئەوەی دەکرد کە سروشتی پۆزەتیڤیستی ڕێژەیی و فیزیای کوانتەم بوارێکی نوێ بۆ ئەزموونی ئایینی کەسی و ئیرادەی ئازاد دابین دەکات. بە پێچەوانەی زۆرێک لە زانایانی ڕۆحی دیکە، ئەو بیرۆکەیەی ڕەتکردەوە کە زانست دەتوانێت بەڵگەی گەڵاڵە ئاینییەکان پێشکەش بکات.

نووسینە باوەکانی وای لێکرد ناوێکی ناوماڵ بێت لە بەریتانیا لە نێوان شەڕە جیهانییەکان.

مەرگ

ئێدینگتۆن لە ٢٢ی تشرینی دووەمی ١٩٤٤ لە خانەی بەساڵاچووانی ئێڤلین لە کامبریج بەهۆی شێرپەنجەوە کۆچی دوایی کرد، هاوسەرگیری نەکردبوو. تەرمی لە ٢٧ی تشرینی دووەمی ١٩٤٤ لە سووتێنەری کامبریج (کامبریجشایر) سووتێنرا؛ پاشماوە سووتاوەکان لە گۆڕی دایکیدا لە گۆڕەپانی ناشتنی پارێشی ئاسنشن لە کامبریج بە خاک سپێردرا.

گەشەپێدانی زانکۆی کامبریج لە باکووری ڕۆژئاوای کامبریج وەک ڕێزلێنانێک ناوی ئێدینگتۆنی لێنرا.

ئیدینگتۆن لە فیلمی تەلەفزیۆنی ئەنیشتاین و ئێدینگتۆن لەلایەن دەیڤید تێنانتەوە ڕۆڵی تێدا گێڕا، ئەنیشتاینیش لەلایەن ئەندی سێرکیسەوە ڕۆڵی تێدا گێڕا. فیلمەکە بەهۆی وێناکردنی پێشکەوتوویی ئێدینگتۆن وەک هاوڕەگەزبازێکی تا ڕادەیەک سەرکوتکراو، جێگەی سەرنج بوو. بۆ یەکەمجار لە ساڵی ٢٠٠٨ پەخشکرا.

ئەکتەری ناوداری ئەمریکی پۆڵ ئێدینگتۆن خزمێک بوو، لە ژیاننامەکەیدا (لە ژێر ڕۆشنایی لاوازی خۆی لە بیرکاریدا) باسی لەوە کردووە "ئەوەی ئەو کاتە هەستم پێکردووە بەدبەختییە" کە پەیوەندیم بە "یەکێک لە پێشەنگترین فیزیازانەکانی جیهان"ەوە هەیە. ^[١١]

ڕێزلێنان

خەڵات و ڕێزلێنان

خەڵاتی سمیس (١٩٠٧)
ئەندامی فەخری نێودەوڵەتی ئەکادیمیای هونەر و زانستی ئەمریکی (١٩٢٢) ^[١٢]
مەدالیای بروس لە کۆمەڵەی فەلەکناسی زەریای هێمن (١٩٢٤) ^[١٣]
مەدالیای هێنری دراپەر لە ئەکادیمیای نیشتمانی زانستەکان (١٩٢٤) ^[١٤]
مەدالیای زێڕی کۆمەڵەی شاهانەی فەلەکناسی (١٩٢٤)
ئەندامی نێودەوڵەتی ئەکادیمیای نیشتمانی زانستی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا (١٩٢٥) ^[١٥]
ئەندامێتی بیانی لە ئەکادیمیای هونەر و زانستی شاهانەی هۆڵەندا (١٩٢٦) ^[١٦]
پریکس ژول یانسن لە کۆمەڵەی فەلەکناسی فەرەنسا (کۆمەڵەی فەلەکناسی فەرەنسی) (١٩٢٨)
مەدالیای شاهانەی کۆمەڵەی شاهانە (١٩٢٨)
شوانکاری (١٩٣٠)
ئەندامی نێودەوڵەتی کۆمەڵەی فەلسەفی ئەمریکی (١٩٣١) ^[١٧]
فەرمانی شایستەیی (١٩٣٨)
ئەندامی فەخری کۆمەڵەی فەلەکناسی نەرویجی (١٩٣٩) ^[١٨]
بەرێز د. فریمان ئۆف کێنداڵ, ١٩٣٠ ^[١٩]

ناوی لێنراوە

کانیاوی مانگی ئێدینگتۆن
ئەستێرەیەکی بچووک ٢٧٦١ ئێدینگتۆن
مەدالیای ئێدینگتۆن لە کۆمەڵەی فەلەکی شاهانە
ئەرکی ئێدینگتۆن, ئێستا هەڵوەشاوەتەوە
تاوەری ئێدینگتۆن، هۆڵەکانی نیشتەجێبوون لە زانکۆی ئێسێکس
کۆمەڵەی فەلەکی ئێدینگتۆن, کۆمەڵگەیەکی ئاماتۆرە و بنکەکەی لە شارۆچکەی زێدی خۆی لە کەندال
ئێدینگتۆن، خانوویەک (کۆمەڵێک خوێندکار، کە بۆ یارییە وەرزشییەکانی ناو قوتابخانە بەکاردەهێنرێت) لە قوتابخانەی کیرکبی کێندڵ
ئێدینگتۆن، گەڕەکی نوێی باکووری ڕۆژئاوای کامبریج, لە ساڵی ٢٠١٧ کرایەوە

سەرچاوەکان

^ Plummer، H. C. (1945). «Arthur Stanley Eddington. 1882–1944». Obituary Notices of Fellows of the Royal Society. 5 (14): 113–126. doi:10.1098/rsbm.1945.0007.
^ The Internal Constitution of the Stars A. S. Eddington The Scientific Monthly Vol. 11, No. 4 (Oct., 1920), pp. 297–303 JSTOR 6491
^ Eddington، A. S. (1916). «On the radiative equilibrium of the stars». Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. 77: 16–35. Bibcode:1916MNRAS..77...16E. doi:10.1093/mnras/77.1.16.
^ Biographical Index of Former Fellows of the Royal Society of Edinburgh 1783–2002 (PDF). The Royal Society of Edinburgh. 2006. ISBN 090219884X. لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ٢٤ی کانوونی دووەمی ٢٠١٣ ئەرشیڤ کراوە. لە 1 April 2016 ھێنراوە. {{cite book}}: زیاتر لە یەک دانە لە |ناونیشانی ئەرشیڤ= و |archive-url= دیاری کراوە (یارمەتی); نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= (یارمەتی)
^ Dyson، F.W. (1920). «A Determination of the Deflection of Light by the Sun's Gravitational Field, from Observations Made at the Solar eclipse of May 29, 1919». Philosophical Transactions of the Royal Society A. 220 (571–581): 291–333. Bibcode:1920RSPTA.220..291D. doi:10.1098/rsta.1920.0009.
^ ^ئ ^ا Jeffers، David (November 2005). «How high is your E?». Physics World. 18 (10): 21. doi:10.1088/2058-7058/18/10/30. لە 2022-09-17 ھێنراوە.
^ «Eddington number». ١٦ی ئازاری ٢٠٠٨.
^ «Physics and sport». Physics World. 25 (7): 15. July 2012. Bibcode:2012PhyW...25g..15.. doi:10.1088/2058-7058/25/07/24.
^ de Koninck، Charles (2008). «The philosophy of Sir Arthur Eddington and The problem of indeterminism». The Writings of Charles de Koninck. Notre Dame, Ind.: University of Notre Dame Press. ISBN 978-0-268-02595-3. OCLC 615199716.
^ Douglas، A. Vibert (1956). The Life of Arthur Eddington. Thomas Nelson and Sons. p. 44.
^ Quakers and the Arts: "Plain and Fancy"- An Anglo-American Perspective, David Sox, Sessions Book Trust, 2000, p. 65
^ «Arthur Stanley Eddington». American Academy of Arts & Sciences (بە ئینگلیزی). ٩ی شوباتی ٢٠٢٣. لە ٥ی تەممووزی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
^ «Past Winners of the Catherine Wolfe Bruce Gold Medal». Astronomical Society of the Pacific. لە ڕەسەنەکە لە ٦ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٣ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٩ی شوباتی ٢٠١١ ھێنراوە.
^ «Henry Draper Medal». National Academy of Sciences. لە ڕەسەنەکە لە ١٤ی نیسانی ٢٠١٥ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٩ی شوباتی ٢٠١١ ھێنراوە. {{cite web}}: |archive-date= / |archive-url= timestamp mismatch; 2015-04-14 suggested (یارمەتی)
^ «Arthur Eddington». www.nasonline.org. لە ٥ی تەممووزی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
^ «A.S. Eddington (1882–1944)». Royal Netherlands Academy of Arts and Sciences. لە ٢٥ی کانوونی دووەمی ٢٠١٦ ھێنراوە.
^ «APS Member History». search.amphilsoc.org. لە ٥ی تەممووزی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
^ «Generalforsamling – Norsk Astronomisk Selskap».
^ Who's who entry for A.S. Eddington.

بەستەری دەرەکی

Works by Arthur Eddington at Project Gutenberg
Works by Arthur Stanley Eddington at Faded Page (Canada)
Works by or about Arthur Eddington at Internet Archive
Sir Arthur Stanley Eddington لە گۆڕێک بدۆزەوە
Trinity College Chapel
Arthur Stanley Eddington (1882–1944) ٢١ی کانوونی یەکەمی ٢٠٠٥ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. Archived 21 December 2005 at the Wayback Machine. University of St Andrews, Scotland.
Quotations by Arthur Eddington
Arthur Stanley Eddington ١ی ئایاری ٢٠١٥ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. Archived 1 May 2015 at the Wayback Machine The Bruce Medalists.
Russell, Henry Norris, "Review of The Internal Constitution of the Stars by A.S. Eddington". Ap.J. 67, 83 (1928).
Experiments of Sobral and Príncipe repeated in the space project in proceeding in fórum astronomical.
Biography and bibliography of Bruce medalists: Arthur Stanley Eddington
Eddington books: The Nature of the Physical World, The Philosophy of Physical Science, Relativity Theory of Protons and Electrons, and Fundamental Theory

پۆلگەردوون

[frs-1] Plummer، H. C. (1945). «Arthur Stanley Eddington. 1882–1944». Obituary Notices of Fellows of the Royal Society. 5 (14): 113–126. doi:10.1098/rsbm.1945.0007.

[eddington-2] The Internal Constitution of the Stars A. S. Eddington The Scientific Monthly Vol. 11, No. 4 (Oct., 1920), pp. 297–303 JSTOR 6491

[eddington2-3] Eddington، A. S. (1916). «On the radiative equilibrium of the stars». Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. 77: 16–35. Bibcode:1916MNRAS..77...16E. doi:10.1093/mnras/77.1.16.

[4] Biographical Index of Former Fellows of the Royal Society of Edinburgh 1783–2002 (PDF). The Royal Society of Edinburgh. 2006. ISBN 090219884X. لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ٢٤ی کانوونی دووەمی ٢٠١٣ ئەرشیڤ کراوە. لە 1 April 2016 ھێنراوە. {{cite book}}: زیاتر لە یەک دانە لە |ناونیشانی ئەرشیڤ= و |archive-url= دیاری کراوە (یارمەتی); نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= (یارمەتی)

[Eddington1920-5] Dyson، F.W. (1920). «A Determination of the Deflection of Light by the Sun's Gravitational Field, from Observations Made at the Solar eclipse of May 29, 1919». Philosophical Transactions of the Royal Society A. 220 (571–581): 291–333. Bibcode:1920RSPTA.220..291D. doi:10.1098/rsta.1920.0009.

[Jeffers2005-6] ئ ^ا Jeffers، David (November 2005). «How high is your E?». Physics World. 18 (10): 21. doi:10.1088/2058-7058/18/10/30. لە 2022-09-17 ھێنراوە.

[7] «Eddington number». ١٦ی ئازاری ٢٠٠٨.

[8] «Physics and sport». Physics World. 25 (7): 15. July 2012. Bibcode:2012PhyW...25g..15.. doi:10.1088/2058-7058/25/07/24.

[de_Koninck-9] Koninck، Charles (2008). «The philosophy of Sir Arthur Eddington and The problem of indeterminism». The Writings of Charles de Koninck. Notre Dame, Ind.: University of Notre Dame Press. ISBN 978-0-268-02595-3. OCLC 615199716.

[10] Douglas، A. Vibert (1956). The Life of Arthur Eddington. Thomas Nelson and Sons. p. 44.

[11] Quakers and the Arts: "Plain and Fancy"- An Anglo-American Perspective, David Sox, Sessions Book Trust, 2000, p. 65

[12] «Arthur Stanley Eddington». American Academy of Arts & Sciences (بە ئینگلیزی). ٩ی شوباتی ٢٠٢٣. لە ٥ی تەممووزی ٢٠٢٣ ھێنراوە.

[13] «Past Winners of the Catherine Wolfe Bruce Gold Medal». Astronomical Society of the Pacific. لە ڕەسەنەکە لە ٦ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٣ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٩ی شوباتی ٢٠١١ ھێنراوە.

[Draper-14] «Henry Draper Medal». National Academy of Sciences. لە ڕەسەنەکە لە ١٤ی نیسانی ٢٠١٥ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٩ی شوباتی ٢٠١١ ھێنراوە. {{cite web}}: |archive-date= / |archive-url= timestamp mismatch; 2015-04-14 suggested (یارمەتی)

[15] «Arthur Eddington». www.nasonline.org. لە ٥ی تەممووزی ٢٠٢٣ ھێنراوە.

[16] «A.S. Eddington (1882–1944)». Royal Netherlands Academy of Arts and Sciences. لە ٢٥ی کانوونی دووەمی ٢٠١٦ ھێنراوە.

[17] «APS Member History». search.amphilsoc.org. لە ٥ی تەممووزی ٢٠٢٣ ھێنراوە.

[18] «Generalforsamling – Norsk Astronomisk Selskap».

[WhosWho-19] Who's who entry for A.S. Eddington.

[١]

[٢]

[٣]

[٤]

[٥]

[٦]

[٧]

[٨]

[٩]

[١٠]

[١١]

[١٢]

[١٣]

[١٤]

[١٥]

[١٦]

[١٧]

[١٨]

[١٩]