بۆ ناوەڕۆک بازبدە

ڕەگەزپەرستی لە تورکیا

لە ئینسایکڵۆپیدیای ئازادی ویکیپیدیاوە
'بژی نەژادپەرستی تورکیا' سپرای نوسراو لەلایەن خەڵکی نەناسراو لەسەر دیواریێکی کڵێسا ئەرمەنی لە ئیستانبوول

لە تورکیا، ڕەگەزپەرستی و دووچاوەکیی ڕەگەزی ھەر وەک ڕەگەزپەرستی دامەزراوەییی دژی کەمینە ناموسوڵمان و ناسوننییەکان، بە درێژاییی مێژوو ھەتا ئێستا بوونی ھەیە.[١][٢][٣][٤][٥][٦][٧]

ئەمە بەشێوەیەکی سەرەکی لە شێوەی نەرێنی ھەڵوێست و کار دەر دەکەوێت لەلایەن تورکەکان بەرەو خەڵکێک کە بەنەژادیی تورک ڕەچاو ناکرێن. بەشێوەیەکی سەرەکی وەکو جیاکاری بەرەو کەمینەیە ڕەگەزی نا- تورکەکان وەکو کورد، ، ئەرمەنی، ئاشووری، یۆنانی، و جوولەکە، ھەروەھا دژایەتی کەمینەکانی ئیسلام وەکو عەلەوی، سۆفی، و شیعەکان.

لە ساڵانی دووایی، ڕەگەزپەرستی لە تورکیا گۆڕیووە بەرەو پەنابەرانی سووری و عەرەب بەگشتی.[٨][٩][١٠][١١]

تاوتوێیەکی خێرا

[دەستکاری]
دانیشتووانی موسوڵمان و ناموسوڵمان لە تورکیا، ١٩١٤–٢٠٠٥ (لە ھەزار)[١٢]
ساڵ ١٩١٤ ١٩٢٧ ١٩٤٥ ١٩٦٥ ١٩٩٠ ٢٠٠٥
موسڵمان ١٢٬٩٤١ ١٣٬٢٩٠ ١٨٬٥١١ ٣١٬١٣٩ ٥٦٬٨٦٠ ٧١٬٩٩٧
یۆنانی ١٬٥٤٩ ١١٠ ١٠٤ ٧٦ ٨ ٣
ئەرمەنی ٣٬٦٠٤ ٧٧ ٦٠ ٦٤ ٦٧ ٥٠
جوولەکە ١٢٨ ٨٢ ٧٧ ٣٨ ٢٩ ٢٧
ئەوانی دیکە ١٧٦ ٧١ ٣٨ ٧٤ ٥٠ ٤٥
سەرجەم ١٥٬٩٩٧ ١٣٬٦٣٠ ١٨٬٧٩٠ ٣١٬٣٩١ ٥٧٬٠٠٥ ٧٢٬١٢٠
% ناموسوڵمان ١٩٫١ ٢٫٥ ١٫٥ ٠٫٨ ٠٫٣ ٠٫٢

ڕەگەزپەرستی و دووچاوەکیی ڕەگەزی لە تورکیا دەتوانێت بگەڕدرێتەوە بۆ ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی. لە ١٨٦٠کان ھەندێک ڕۆشنبیری تورکی عوسمانی وەکو عەلی سواڤی ڕایان گەیاند کە:[١٣]

  1. تورک لە بواری سیاسی، سەربازی و کەلتووری سەرترن لە نەژادانی دیکە.
  2. زمانی تورکی زمانە ئەوروپی لەی چەوری و نایابی تێدەپەڕێنێت.
  3. تورکەکان شارستانێتی ئیسلامیان دروست کرد.

لەگەڵ بنیاتنانی کۆماری تورکیا، ھاووڵاتییە ناموسوڵمانەکانی وڵات بەر زۆر حالەتی جیاکاری لایەنگری کراو لە لایان دەوڵەت کەوتوون. بۆ نموونە، زۆرێک لە ناموسڵمان لە کار دەرکران و دامەزراندنیان لە دام و دەزگای ئیداری قەدەخە کرا.[١٤][١٥] یاسای فەرمانبەرانی دەوڵەت لە ١٩٢٦ دەر کرا بە مەبەستی تورکی کردنی ژیانی کاری لە تورکیا.[١٥][١٦] ئەم یاسا تورک بوونی ھەروەک مەرجێک کە پێویستە بۆ ھەر کەسێک کە خوازیاری بوون بە فەرمانبەری دەوڵەتە پێناسە کرد.[١٥] نەژادپەرستانی سەرە‌تایی لە تورکیا نیھال ئاتسیز و ڕەھا ئۆگوز تورککان بوون، کە ھەردوو لە ڕێگای جیا پێشبڕکێیان دەکرد لە بەکار ھێنانی ناساندنی تورک بوون دەکرد.[١٧]

بزووتنەوە ئارمانجخوازی تورکی لەژێر کاریگەری ڕوانینی ڕەگەزپەرستی لەلایەن ئەدۆڵف ھیتلەرە. کتێبی نەبەردی من (تورکی: Kavgam)، لەنێو سیاسەتمەدارانی باڵی ڕاست زۆر بەناوبانگە، و ئەوکاتەی بولەنت ئەجەڤت ویستی فرۆشتنی لە تورکیا قەدەغە بکا، ئەوان ڕێیان گرت.[١٨]

بەدژایەتی کوردان

[دەستکاری]

مەحمووت عەسات بوزکورت، وەزیری پێشووی دادگای تورکیا لە ساڵی ١٩٣٠ نەژادی تورکی بە کوردەکان نیسبەتدا و بە غەیری تورکەکان تەنیا مافی خزمەتکردن و نۆکەری دەدا.[١٩] کۆمەڵکوژیی زیلان[٢٠] لە ساڵی ١٩٣٠ لە ڕاپەڕینی ئاگریدا کە ٨٠٠ ھەتا ١٥٠٠ کەسی چەکدار تێیدا بەشدار بوون، یەک کۆمەڵکوژی[٢١] بەرامبەری کوردانی دانیشتوو لە تورکیا بوو.[٢٢] بە بڵاوکراوەی ڕۆژنامەی کۆمارییەت لە ١٦ی تەممووزی ساڵی ١٩٣٠، دەوروبەری ١٥٫٠٠٠ کەس کوژران و ڕووباری زیلان پر لە مردوو کرا.[٢٣][٢٤][٢٥][٢٦] لە ٣١ی ئابی ١٩٣٠، ڕۆژنامەی میلییەت قسەکانی سەرۆک وەزیرانی تورکیا، عیسمەت ئینۆنوی بڵاوکردەوە: تەنیا نەتەوەی تورک مافی نەژادی و نەتەوەیی لەو وڵاتەی ھەیە. ھەر نەتەوەیەکی تر ئەم مافەی نییە[٢٧] ئەوان تورکەکانی ڕۆژھەڵاتین کە کەوتوونە داوی ڕیکلامەکانی بێ بنەما و ڕێگەی خۆیان ون کردووە.[٢٨] کوردەکان مێژووی درێژی دووچاوەکیی ڕەگەزی و ڕەشەکوژیان ھەبووە کە لەلایەنی حکوومەتی تورکی.[٢٩]

سەرچاوەکان

[دەستکاری]
  1. ^ The EU and Minority Rights in Turkey (بە ئینگلیزی). 15ی شوباتی 2013. pp. 697–720. لە 10ی شوباتی 2021 ھێنراوە. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |accessdate= و |date= (یارمەتی)
  2. ^ «Discrimination and silence: minority foundations in Turkey during the Cyprus conflict of 1974». Nations and Nationalism (بە ئینگلیزی). 18 (2): 267–286. 21ی شوباتی 2012. doi:10.1111/j.1469-8129.2011.00531.x. ISSN 1469-8129. لە 10ی شوباتی 2021 ھێنراوە. {{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |accessdate= و |date= (یارمەتی)
  3. ^ Armchair guide to discrimination: religious discrimination in turkey. [Place of publication not identified]: Webster'S Digital Service. ISBN 978-1-241-79781-2. {{cite book}}: |ڕێکەوتی سەردان= پێویستی بە |ناونیشان= ھەیە (یارمەتی); نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |accessdate= (یارمەتی)
  4. ^ «Harvard international review». Cambridge, MA: Harvard International Review, [200-]- (بە English). Harvard International Review: 26–29. ISSN 0739-1854. لە 10ی شوباتی 2021 ھێنراوەئاخافتنا ئازاد ناھا د دەولەتەکێ دەیە کو ڕۆژێن بەری گۆتووبێژێن ئەندامتیا یەکیتیا ئەورۆپی ب بیر تینە. ڕۆژنامەڤان ئان ئاکادەمیسییەنێن کو ل دژی سازیێن دەولەتێ دەردکەڤن د بن بانێ زاگۆنێن خەلەت دە تێنە دارزاندن. قانوونێن ب ڤی ڕەنگی ب تایبەتی تێنە ئیتیراز کرن ژ بەر کو ئەو دبن سەدەما چاندەک کو تێ دە بنپێکرنێن مافێن دن، یێن ب لاشی دیار دبن، سەردەست دبن. بنپێکرنێن ئازادیا دەربرینێ دکارە ببە سەدەما بنپێکرنێن مافێن دن، ئیشکەنجە، نیژادپەرەستی، و جووربەجوور جووداھیێن دن ژی تێ دە. ژ بەر کو ئاخافتنا ئازاد تێ تەپساندن، چیرۆکێن ڤان بنپێکرنان وێ چاخێ تێنە خەبەر کرن کو دبە خەلەکەک خەراب. {{cite journal}}: نرخی |issn= بپشکنە (یارمەتی); نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |accessdate= (یارمەتی)ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: postscript (بەستەر) ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: زمانی نەناسراو (بەستەر)
  5. ^ Human rights in Turkey (بە ئینگلیزی). Philadelphia: University of Pennsylvania Press. ISBN 978-0-8122-4000-9. لە 10ی شوباتی 2021 ھێنراوە. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |accessdate= (یارمەتی)
  6. ^ Racist violence in Europe (بە ئینگلیزی). Basingstoke: Macmillan Press. p. 111–124. ISBN 978-0-312-12409-0. {{cite book}}: |ڕێکەوتی سەردان= پێویستی بە |ناونیشان= ھەیە (یارمەتی); نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |accessdate= (یارمەتی)
  7. ^ [Immunofluorescence method in etiological diagnosis of acute pneumonia in children]. Journal of Balkan and Near Eastern Studies. ISBN 1944-8953. لە 10ی شوباتی 2021 ھێنراوە. {{cite book}}: نرخی |isbn= بپشکنە: length (یارمەتی); نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |accessdate= (یارمەتی)
  8. ^ «Anti-Syrian sentiment on the rise in Turkey». Al-Monitor (بە ئینگلیزی). Al-Monitor.com. Al-Monitor. 13ی تشرینی دووەمی 2013. لە 10ی شوباتی 2021 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |accessdate= و |date= (یارمەتی)
  9. ^ «Syrian refugees who were welcomed in Turkey now face backlash». NBC News (بە ئینگلیزی). لە 10ی شوباتی 2021 ھێنراوە. {{cite web}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |ڕێکەوتی سەردان= (یارمەتی)
  10. ^ «Anti-Arab sentiment on rise in Turkey». Al-Monitor (بە ئینگلیزی). al-monitor.com. 21ی ئابی 2014. لە 10ی شوباتی 2021 ھێنراوە. {{cite web}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |ڕێکەوتی سەردان= و |ڕێکەوت= (یارمەتی)
  11. ^ «Palestinians were spared Turkey's rising anti-Arab hate. Until now». Haaretz.com (بە ئینگلیزی). Haaretz Newspaper in Israel. لە 10ی شوباتی 2021 ھێنراوە. {{cite web}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |ڕێکەوتی سەردان= (یارمەتی)
  12. ^ Icduygu, A. , Toktas, S. , & Soner, B. A. (2008). "The politics of population in a nation-building process: Emigration of non-Muslims from turkey." Ethnic and Racial Studies, ٣١(٢), ٣٥٨–٣٨٩.
  13. ^ «REFLECTIONS ON RACISM IN TURKEY*». Human Affairs (بە English) (1): 84–95. ی ی 2005. ISSN 1210-3055. لە 11ی شوباتی 2021 ھێنراوە. {{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |accessdate= و |date= (یارمەتی)ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: زمانی نەناسراو (بەستەر)
  14. ^ Türkiye'de azınlıklar: kavramlar, teori, Lozan, iç mevzuat, içtihat, uygulama (بە تورکی) (1. baskı ed.). Cağaloğlu, İstanbul: İletişim. ISBN 978-9750502996. {{cite book}}: |ڕێکەوتی سەردان= پێویستی بە |ناونیشان= ھەیە (یارمەتی); نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |accessdate= (یارمەتی)
  15. ^ ئ ا ب Yegen، Mesut (Autumn 2009). «"Prospective-Turks" or "Pseudo-Citizens:" Kurds in Turkey». Middle East Journal. 63 (4): 597–615. doi:10.3751/63.4.14. ISSN 0026-3141. S2CID 144559224.
  16. ^ Tek parti döneminde azınlık politikaları (بە تورکی). ئیستانبوول: Bilgi İletişim Grubu. ی ی 2004. ISBN 978-975-6857-77-9. لە 11ی شوباتی 2021 ھێنراوە. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |accessdate= و |date= (یارمەتی)
  17. ^ «The Racist Critics of Ataturk and Kemalism, from the 1930s to the 1960s». Journal of Contemporary History (بە ئینگلیزی). 46 (2). Academia.edu: 308–335. ISSN 0022-0094. لە 12ی شوباتی 2021 ھێنراوە. {{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |accessdate= (یارمەتی)
  18. ^ Model Citizens of the State: The Jews of Turkey During the Multi-party Period (بە ئینگلیزی). Lexington Books. ی ی 2012. p. 187. ISBN 978-1-61147-536-4. لە 12ی شوباتی 2021 ھێنراوە. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |accessdate= و |date= (یارمەتی)
  19. ^ The political economy of the Kurds of Turkey: from the Ottoman Empire to the Turkish Republic
  20. ^ https://books.google.com/books?id=mDwSVob0_gwC&pg=PA102
  21. ^ https://books.google.com/books?id=MIEmg86jO5kC&pg=PA109
  22. ^ Unutulanlar dışında yeni bir şey yok: Hakkari ve Kuzey Irak dağlarındaki askerler.
  23. ^ Yusuf Mazhar, Cumhuriyet, 16 Temmuz 1930, ... Zilan harekatında imha edilenlerin sayısı 15.000 kadardır. Zilan Deresi ağzına kadar ceset dolmuştur... (بە تورکی)
  24. ^ Ahmet Kahraman, ibid, p. 211, Karaköse, 14 (Özel muhabirimiz bildiriyor) ... (بە تورکی)
  25. ^ Ayşe Hür, "Osmanlı'dan bugüne Kürtler ve Devlet-4" 2011-02-25 لە وەیبەک مەشین ئەرشیڤ کراوە., Taraf, October 23, 2008, Retrieved August 16, 2010. (بە تورکی)
  26. ^ Ayşe Hür, "Bu kaçıncı isyan, bu kaçıncı harekât?" 2012-09-18 لە وەیبەک مەشین ئەرشیڤ کراوە., Taraf, December 23, 2007, Retrieved August 16, 2010. (بە تورکی)
  27. ^ https://books.google.com/books?id=m8dpAAAAMAAJ&q=%22Only+the+Turkish+nation+has+the+right%22&dq=%22Only+the+Turkish+nation+has+the+right%22&hl=tr&ei=PYlrTKfhAoeivQPmoP0a&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CCoQ6AEwAA
  28. ^ https://www.koprudergisi.com/index.asp?Bolum=EskiSayilar&Goster=Yazi&YaziNo[بەستەری مردوو]
  29. ^ Levene, Mark (1998). «Creating a Modern 'Zone of Genocide': The Impact of Nation- and State-Formation on Eastern Anatolia, 1878-1923». Holocaust and Genocide Studies. 12 (3): 393–433. doi:10.1093/hgs/12.3.393. The persistence of genocide or near-genocidal incidents from the 1890s through the 1990s, committed by Ottoman and successor Turkish and Iraqi states against Armenian, Kurdish, Assyrian, and Pontic Greek communities in Eastern Anatolia, is striking. … the creation of this "zone of genocide" in Eastern Anatolia cannot be understood in isolation, but only in light of the role played by the Great Powers in the emergence of a Western-led international system.
    In the last hundred years, four Eastern Anatolian groups—Armenians, Kurds, Assyrians, and Greeks—have fallen victim to state-sponsored attempts by the Ottoman authorities or their Turkish or Iraqi successors to eradicate them. Because of space limitations, I have concentrated here on the genocidal sequence affecting Armenians and Kurds only, though my approach would also be pertinent to the Pontic Greek and Assyrian cases.
وەرگیراو لە «https://ckb.wikipedia.org/w/index.php?title=ڕەگەزپەرستی_لە_تورکیا&oldid=1367206»