پاشایەتی
پاشایەتی جۆرێکە لە حکومەت کە تیایدا کەسێک، پاشا، سەرکردەی دەوڵەت دەبێت بۆ ژیان یان تا ئەو کاتەی دەستبەرداری دەسەڵات دەبێت. یاسایی سیاسی و دەسەڵاتی پاشا لەوانەیە جیاواز بێت لە سنووردار و بە شێوەیەکی هێمایی (پاشایەتی دەستوری) ، بۆ بەتەواوەتی ئۆتۆکراتی (پاشایەتی رەها) ، و دەتوانێت فراوان بێت لە سەرانسەری بوارەکانی جێبەجێکاری، یاسادانان، و دادوەری.
پاشایەتییەکان لە زۆر حاڵەتدا میراتگری بوون، زۆرجار سەردەمی خانەدانیان دروست دەکرد. لەگەڵ ئەوەشدا پاشایەتیی هەڵبژێردراو ڕوویداوە. ئەرستۆکراتەکان، هەرچەندە لە بنەڕەتدا نین پاشایەتی نین، زۆرجار وەک کۆمەڵێک کەس رۆڵی پاشایەتی و پڕکردنەوەی دامەزراوەکانی پێکهاتوو (بۆ نمونە، حوکمڕانی و دادگا) ، کە زۆرێک لە توخمەکانی پاشایەتی ئۆلیگارکی دەگێڕن.
پاشاکان دەتوانن ناونیشانە جۆراوجۆرەکانیان وەک ئیمپراتۆر، پاشا، شاژن، ڕاجا، خان، پاشا, قەیسەر، سوڵتان، شا، یان فیرعەون هەڵبگرن. پاشایەتییەکان دەتوانن فیدراسیۆن، یەکێتیی کەسی و شانشینەکان پێکبهێنن لەگەڵ پاشکۆیەکان لەڕێگەی پەیوەندی کەسی لەگەڵ پاشا، کە هۆکارێکی باوە بۆ پاشاکان کە چەندین ناونیشانیان هەیە.
پاشایەتی باوترین جۆری حکومەت بوو تا سەدەی بیستەم، کە لەو کاتەدا کۆمارییەکان زۆرێک لە پاشایەتیەکانیان گۆڕی. ئەمڕۆ ٤٣ نەتەوەی سەروەر لە جیهاندا پاشایان هەیە، لەنێویاندا ١٥ شانشینی کۆمۆنوێڵد کە پاشا چارلز سێیەم وەک ڕیێبەری دەوڵەتیان هاوبەش دەکەن. جگە لەمە، کۆمەڵێک دەزگای پاشایەتی ژێر نەتەوەیی هەیە. زۆربەی پاشایەتییە هاوچەرخەکان بە شێوەیەکی گشتی پاشایەتییە دەستورییەکانن، لەژێر دەستووردا ڕۆڵی یاسایی و ڕێوڕەسمی تایبەتیان بۆ پاشا دەمێنێتەوە، دەسەڵاتێکی سنووردار یان هیچ دەسەڵاتێکی سیاسییان نییە، هاوشێوەی سەرکردەکانی دەوڵەت لە کۆماری پەرلەمانی.
مێژوو[دەستکاری]
فۆرمێکی هاوشێوەی پلەوپایە کۆمەڵایەتییەکان کە ناسراوە بە سەرکردایەتی یان پاشایەتی خێڵەکی پێش مێژوویییە. سەرکردەکان چەمکی پێکهێنانی دەوڵەتیان پێشکەش کرد، کە لە شارستانیەتەکانی وەک میسۆپۆتامیا، میسری کۆنەوە و شارستانیەتی دۆڵی ئیندۆسەوە دەستی پێکرد.[١] لە هەندێک لە بەشەکانی جیهان، سەرکردەکان بوون بە پاشایەتی.[٢] هەندێک لە کۆنترین پاشایەتییە تۆمارکراوەکان و بەڵگەیان لەسەر دراوە بریتی بوون لە نارمەر، فیرعەون لە میسر کۆن لە ساڵی ٣١٠٠ پێش زایین، و ئینمباراگێسی، پاشایەکی سۆمەری لە کیش لە ساڵی ٢٦٠٠ پێش زایین.
لە سەرەتاترین تۆمارەکان، پاشاکان دەتوانن ڕاستەوخۆ میراتگری بن، لەکاتێکدا ئەوانی تر لە نێو ئەندامانی ڕێگەپێدراو هەڵدەبژێردرێن. لەگەڵ میسری، هیندی، میزۆپۆتامیا، سودانی، نۆژەنکراوەی پرۆتۆ-ئەندۆ-ئەورووپی، و ئەوانی تر، پاشا ئەرکێکی پیرۆزی ڕاستەوخۆ پەیوەست بوو بە قوربانی و هەندێک جار بە هەبوونی باوباپیرانی خودایی ناسرابوو، کە لەوانەیە بیرۆکەیەکی مافی خودایی پاشاکان دامەزراندبێت.[٣][٤]
پۆلیبیۆس پاشایەتی وەک یەکێک لە سێ فۆڕمی بنەڕەتی "دڵسۆز"ی حکومەت (پاشایەتی، ئەرستۆکراتی و دیموکراسی) دیاری کرد، کە دژی سێ فۆڕمەی بنەڕەتیی "بەدخوو"ی حکومەت بوو (زۆرداری، ئۆلیگارکی و ئۆکلۆکراتی). پاشا لە سەردەمی دێرینی کلاسیکدا زۆرجار بە "پاشا" یان "سەرکردە" ناسراوە (وەرگێردراوە لە ئەرکۆن، Basileus، Rex، Tyrannos، هتد) یان وەک " شاژن" (basilinna). پۆلیبیۆس لە بنەڕەتدا پاشایەتی وەک بەشێک لە کۆمارییەکان تێگەیشت، بەڵام لە سەردەمی کۆنەوە پاشایەتی پێچەوانەی فۆڕمەکانی کۆماری بوو، کە دەسەڵاتی جێبەجێکاری لەلایەن هاوڵاتی ئازاد و کۆمەڵەکانیانەوە بەڕێوەدەبرێت. لە سەدەی چوارەمی پێش زایین، نووسینی هیندۆسی ئەرتاسسترا، ئاکاری پاشایەتی دەخاتە ڕوو.[٥] لە سەردەمی دێرین، هەندێک لە پاشایەتییەکان لەناوچوون بۆ ئەو جۆرە کۆبوونەوانە لە ڕۆما (کۆماری ڕۆمانی، ٥٠٩ پێش زایین) و ئەسینا (دیموکراسی ئەسینا، ٥٠٠ پێش زایینی).
لە سەدەی حەڤدەهەمدا، پاشایەتی بەرەنگاری بووەوە بەهۆی پەرەسەندنی پەرلەمانیزمەوە بۆ نموونە لەڕێگەی کۆبوونەوەی ناوچەیی (وەک کۆنفیدراڵی ئایسلەندا، لاندسگێمێندی سویسرا و دواتر تاگسوتنگ، و بزووتنەوەی کۆمەڵگەیی ناوەڕاست کە پەیوەستە بە سەرهەڵدانی مافەکانی شارەکانی ناوەڕاست) و لەلایەن دژە پاشایەتیی مۆدێرنەوە بۆ نمونە لەڕێدانی کاتی پاشایەتیی ئینگلتەرا لە لایەن پەرلەمانی ئینگلتەراوە لە ١٦٤٩، شۆڕشی ئەمریکی ١٧٧٧٧٦ و شۆڕشی فەڕەنسی و شۆڕشی ١٧٩. یەکێک لە زۆرێک لە ڕکابەرانی ئەو ئاراستەیە ئێلیزابێس داوبارن بوو، کە دیالۆگی نێوان کلرا نیڤیڵ و لویسا میلس، لەسەر دڵسۆزی (١٧٩٤) تێیدا "لویسای ساویلکە، کە سەرسامە بە ئازادی، تۆم پێین و ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا، [کە] لەلایەن کلراەوە دەربارەی پەسەندکردنی خودا بۆ پاشایەتی" و کاریگەری ژنان لەسەر پیاوان پێشکەش دەکرێت.[٦]
لەو کاتەوە داکۆکیکردن لە هەڵوەشاندنەوەی پاشایەتی یان کۆمارییەکان بە کۆمارییزم ناودەبرێت، لەکاتێکدا داکۆکیکردنی پاشایەتی بە پاشاخوازی ناودەبردرێت. وەک کۆمارییەکان بوون بە جۆرێکی دژە و جێگرەوەی حکومەت بۆ پاشایەتی، سەرەڕای ئەوەی هەندێکیان پێشێلکاریان بینیوە لەڕێگەی سەرکردە دەوڵەتەکانی درێژخایەن یان تەنانەت میراتگرییەکانەوە، وەک لە کۆریای باکوور.[٧][٨][٩][١٠]
لەگەڵ سەرهەڵدانی کۆماریخوازی، دابەشبوونێکی جیاواز لەنێوان کۆماریخوازمی لە سیاسەتی سەدەی نۆزدەهەمدا پەرەی سەند (وەک ڕادیکالیزمی دژە-پاشایەتی) و کۆنپارێزی یان تەنانەت پاشایەتیی کاردانەوە. لە سەدەی بیستەمی دواتردا زۆرێک لە وڵاتان پاشایەتییان هەڵوەشاندەوە و بوون بە کۆماری، بەتایبەتی لەدوای جەنگی جیهانی یەکەم و جەنگی جیهانی دووەم.[١١]
ئەمڕۆ ٤٣ نەتەوەی سەروەر لە جیهاندا پاشایان هەیە، لەنێویاندا ١٥ شانشینی کۆمۆنوێڵد کە چارلز سێیەم وەک سەرۆکی دەوڵەت. زۆربەی پاشاکانی مۆدێرنە پاشاکانی دەستوریین، کە ڕۆڵێکی یاسایی و ڕێوڕەسمی هەیە بەڵام دەسەڵاتێکی سنووردار یان هیچ دەسەڵاتێکی سیاسییان نییە لەژێر دەستووردا. زۆرێک لەوانە پێیان دەوترێت کۆماری جێنشین، بەتایبەتی لە وڵاتە بچووکەکاندا دەمێننەوە.
لە هەندێک لە نەتەوەکان، وەک مەغریب، قەتەر، لیستاینشتاین و تایلاند، پاشای میراتگری کاریگەریی سیاسی زیاتری هەیە لە هەموو سەرچاوەیەکی تری دەسەڵات لە ویلایەتەکەدا، تەنانەت ئەگەر لەلایەن فەرمانی دەستورییەوە بێت.[١٢]
بەگوێرەی توێژینەوەیەکی ساڵی ٢٠٢٠، پاشایەتی وەک سیستەمێکی حوکمڕانی سەریهەڵدا بەهۆی کارامەیی لە حوکمدان بە دانیشتوانێکی زۆر و ناوچەی فراوان لە ماوەی ئەو کاتانەی کە ڕێکخستنی ئەو دانیشتوانە سەخت بوو. نووسەران دەڵێن کە پاشایەتی وەک جۆرێکی کارا لە ڕژێم کەمبۆتەوە لەگەڵ داهێنان لە تەکنەلۆژیای پەیوەندی و گواستنەوە، چونکە کارامەیی پاشایەتی بە بەراورد لەگەڵ جۆرەکانی تری ڕژێم دابەزی.
سەرچاوەکان[دەستکاری]
- ^ Conrad Phillip Kottak (1991). Cultural Anthropology. McGraw-Hill. p. 124. ISBN 978-0-07-035615-3.
- ^ A. Adu Boahen; J. F. Ade Ajayi; Michael Tidy (1986). Topics in West African History. Longman Group. p. 19. ISBN 978-0-582-58504-1.
- ^ Political Violence in Ancient India, p.23, "In later Vedic texts, the frequency of the word “dharma” decreased and its connotations shrank; it came to be especially connected with kingship and with the royal consecration ritual known as the rājasūya."
- ^ Traditions and encounters. McGraw–Hill Education. p. 63.
By about 5000 b.c.e. many Sudanic peoples had formed small monarchies ruled by kings who were viewed as divine or semidivine beings.
- ^ The Arthasastra: Selections from the Classic Indian Work on Statecraft. Hackett Publishing. September 15, 2012. ISBN 9781603849029.
- ^ The Feminist Companion to Literature in English, ed. Virginia Blain, Patricia Clements and Isobel Grundy, (London: Batsford, 1990), p. 272.
- ^ Bohn, H. G. (1849). The Standard Library Cyclopedia of Political, Constitutional, Statistical and Forensic Knowledge. p. 640.
A republic, according to the modern usage of the word, signifies a political community which is not under monarchical government ... in which one person does not possess the entire sovereign power.
- ^ "Definition of Republic". Merriam-Webster Dictionary. Retrieved 2017-02-18.
a government having a chief of state who is not a monarch ... a government in which supreme power resides in a body of citizens entitled to vote and is exercised by elected officers and representatives responsible to them and governing according to law
- ^ "The definition of republic". Dictionary.com. Retrieved 2017-02-18.
a state in which the supreme power rests in the body of citizens entitled to vote and is exercised by representatives chosen directly or indirectly by them. ... a state in which the head of government is not a monarch or other hereditary head of state.
- ^ Mansourov, Alexandre. "Korean Monarch Kim Jong Il: Technocrat Ruler of the Hermit Kingdom Facing the Challenge of Modernity". The Nautilus Institute. Archived from the original on 22 September 2013. Retrieved 18 December 2007.
- ^ W. Veenendaal, "Monarchy and Democracy in Small States: An Ambiguous Symbiosis," in S. Wolf, ed., State Size Matters: Politik und Recht I'm Kontext von Kleinstaatlichkeit und Monarchie (Wiesbaden: Springer VS, 2016), pp. 183–198, doi:10.1007/978-3-658-07725-9_9, ISBN 978-3-658-07724-2.
- ^ Gerring, John; Wig, Tore; Veenendaal, Wouter; Weitzel, Daniel; Teorell, Jan; Kikuta, Kyosuke (2020-07-12). "Why Monarchy? The Rise and Demise of a Regime Type". Comparative Political Studies. 54 (3–4): 585–622. doi:10.1177/0010414020938090. ISSN 0010-4140.
|hdl-access=requires|hdl=(help)
