پەیوەندییەکانی ئەرمەن و کورد

پەیوەندییەکانی ئەرمەن و کورد پەیوەندییە مێژوویییەکەی نێوان ئەرمینییەکان و کوردەکان دەگرێتەوە.

جلی کولتوری کوردەکان و ئەرمەنییەکان، ساڵی ١٨٦٢

کوردەکان لەژێر ئەرمینیای کۆن

کاردۆخی کۆن، کە بەشێکی لە ڕووی جوگرافییەوە ھاوتایە لەگەڵ کوردستانی ئێستا، دوو جار کراوەتە ناو شانشینی ئەرمینیا. قۆناغی یەکەم لە سەدەی یەکەمدا بوو وەک شانشینییەکی وەسیلی ئەرمینیا. پاشان کاردۆخ لە کۆماری ڕۆمدا جێگیرکرا و زیاتر لە چوار سەدە لە دەستیڕۆمەکاندا مایەوە. لە کۆتایی سەدەی چوارەمی زایینی بۆ جاری دووەم لە ساڵی ٣٨٤ زایینی بووە بەشێک لە ئەرمینیا و تا ساڵی ٤٢٨ی زایینی بەوشێوەیە ماوەتەوە. ڕووبەرەکەی زۆر بچووکتر بوو لەوەی ئێستا پێی دەوترێت کوردستان و بە شێوەیەکی سەرەکی لە باشووری دەریاچەی وانو دەوروبەری ئامەد چڕبووەوە.

ئەرمەنییەکان دانیشتووانی کاردۆخیان بە کوردۆک ناودەبرد، ناوەکە ڕێگەی خۆی لە بەڵگەنامە یۆنانییەکاندا دۆزییەوە و زەینەفۆن ناوەکەی بەکارھێنا، کاردۆخی (Kαρδoύχoι). بەپێی سترابۆ، ناوچەی کاردۆخ (Γορδυηνή، ھەروەھا Γoρδυαία όρη "چیای گۆردیا") ئاماژەیە بۆ شاخەکانی نێوان ئامەد و مووش. زاراوەی "کاردۆخی" زاراوەیەکی یۆنانییە و لە وشەی "کارد" (καρδιά = دڵ) و "ۆخ" (-ούχοι = خاوەنەکان) وەرگیراوە. ھێمای ئەو دڵەیە کە دەبوو ڕووبەڕووی دوژمنەکانیان ببنەوە.

جگە لە کاردۆخ، شانشینی ئەرمینیا حوکمڕانی مۆکسۆنیشی کردووە، کە دەکەوێتە دەوروبەری مۆکسی ئێستا، کە ئەمڕۆ بە شێوەیەکی زۆردانیشتووانەکەی کورد نیشتەجێیە.

ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی

ھێرشی کوردەکان دژی ئەرمەنییەکانی نیشتەجێی ئەرمەنستانی ڕۆژاوای ژێر دەسەڵاتی عوسمانییەکان پێش سەدەی نۆزدەھەم بوو، کوردەکان لە ڕێگەی ھەڵکوتانە سەر ئەرمەنییە ڕەسەنەکانی گوندنشینەکانەوە شێوازی ژیانی کۆچەریی خۆیان بەردەوام کرد. بە گوتەی مێژوونووس ڕۆلاند، ھۆکاری زۆر بوون لە چەوساندنی کوردەکان بۆ سەر ئەرمەنییەکان؛ ڕەگەزپەرستی (ئابووری و نەتەوەیی)، قازانجی دراوی تاکەکەسی و لێبوردەیی ئایینی بووە، چڕی ئەم ھۆکارانە بە تێپەڕبوونی کات زیاتر بوو، لەگەڵ بەردەوامبوونی سوڵتانی عوسمانی لە پشتگیریکردنی چەوساندنەوەی کوردەکان لەسەر ئەرمەنییەکان. سروشتی خێڵەکیی گەلی کورد ھەڵسەنگاندنی پاڵنەری تاک خێڵەکان زۆر قورس دەکات، ھەرچەندە ئەوەی دڵنیایە دڵسۆزی ھۆزە کوردەکانە بۆ خەلافەتی عوسمانی، تا ئەو ڕادەیەی سەرۆکە کوردەکان کە ھاوسۆزی دۆزی ئەرمەنیان ھەبووە، لە مافی خۆیان بێبەش کران ئاغاکان.

شۆڕشی شێخ عوبەیدوڵڵای نەھری

دوای شەڕی ڕووس و تورک لە ساڵانی ١٨٧٧–١٨٧٨، شێخ عوبەیدوڵڵا لە ساڵی ١٨٨٠ بۆ دروستکردنی کوردستانێکی سەربەخۆ دەستی بە شۆڕشەکەی کرد، لە ترسی ئەوەی ئەرمەنییەکان بە پشتیوانی ئەورووپا ئەرمەنستانێکی سەربەخۆ دابڕێژن کە ناوچە کوردنشینەکانی لەخۆ بگرێت. شێخ عوبێدوڵڵا دژایەتی ھەردوو مافی چارەی خۆنووسینی ئەرمەنی و ئاشووری کرد و ڕای گەیاند کە تا ئەو شوێنە دەڕوات کە ژنان چەکدار دەکات بۆ ئەوەی ڕێگری بکات لە دەرکەوتنیان. سەرەڕای گرژی لەگەڵ ئەرمەنییەکان، شێخ عوبەیدوڵڵا فەرمانی بە پیاوەکانی کرد کە زیان بە ئەرمەنییەکان نەگەیەنن کاتێک لە ئەیلوولی ١٨٨٠ دەستیان بە داگیرکردنی ئێران کرد. جگە لەوەش شێخ ئاگاداری ئەو ڕاستییە بوو کە دەروازەی بەرز ئارەزووی دەکرد یاخیبوونەکەی بکاتە بیانوویەک بۆ کۆمەڵکوژکردنی دانیشتووانی ئەرمەنی لە ناوچەکەدا. سەبارەت بەم بابەتە، لە ساڵی ١٨٨٠دا لە شەمزینان وتارێکی سازکرد، تێیدا ڕای گەیاند: «ئەگەر تا ئێستا دەروازەی بەرز بە ھەموو شێوەیەک پشتیوانی کورد بووبێت، ئەوە ئەناتۆلیا بە ھۆی خواستی بەرپەرچدانەوەی توخمە مەسیحییەکانی لە ئەنجام دەدرێت؛ و ئەگەر ئەرمەنییەکان.» لێرەدا لەناو دەبرێن، کورد گرنگی خۆی بۆ حکوومەتی تورکیا لەدەست دەدات”. شێخ عوبێدوڵڵا لە نامەیەکدا بۆ شێخی کوردی لە زێدکان ھەروەھا ڕای گەیاندووە کە زۆر زیاتر لە فارس و تورکەکان و ئەرمەنەکانی بەدڵ بووە. سەرەرای ئەوەی ڕاپەڕینەکە شکستخواردوو بوو، ھاوسۆزی لە نێو دانیشتووانی ئەرمەنستاندا دروست کرد و گریگۆر ئارتسرونی کاردانەوەی نیشاندا و ڕای گەیاند: «لە کۆتاییدا دانیشتوانی ئەرمەنی و ئاشووری و کوردی ئەرمینیا دەست دەکەن بە تێگەیشتن لەوەی کە ھەموویان دانیشتووی ئەرمەنستانن، بە ھەمان بەرژەوەندی». ، کە ستەمی تورکیا بە یەکسانی ھەموویان تووشی کێشە دەکات”. جگە لەوەش لە شارۆچکە تێکەڵەکانی مووش، بدلیس، گێغی و زێدکان قوتابخانەی کوردی لەلایەن ئەرمەنییەکانەوە کرایەوە. ھەروەھا ھەوڵی کردنەوەی قوتابخانەی ئەرمەنیش لە ناوچە کوردنشینەکاندا ھەبوو. ھۆکاری ئەم ھەنگاوە ئەو باوەڕە بوو کە لای ڕۆشنبیرانی ئەرمەنستان، کە دەبێ کورد ڕازێندرێن بۆ ئەوەی کورد لەگەڵ دەوڵەتی عوسمانی یەکگرتوو نەبن. ھەروەھا حزبی پارتی سۆسیالدیموکرات ھونچاکی و فیدراسیۆنی شۆڕشگێڕی ئەرمەنیش داوای ھاوکاریان لەگەڵ کورد دەکرد.

سەردەمی حەمیدی (١٨٩١–١٨٩٤)

سەربازێکی کوردی حەمیدی، پلە (ڕائید)

لە ساڵی ١٨٩١ چالاکی لێژنەکانی ئەرمەنی، دەروازەی بەرزیان ھان دا کە پێگەی کورد بەھێزتر بکات بە بەرزکردنەوەی جەستەیەکی سوارچاک بە ناڕێکو پێکی، کە بە باشی چەکدار و پێداویستی شەڕیان لابوو و ناویان لێنرا حەمیدییە، بە ناوی سوڵتان عەبدولحەمیدی دووەم. ھەندێک لە سەرکردە عەشیرەتەکانی کورد پۆستی باڵایان پێدرا. سیستەمی (دوو باجدان) دوژمنایەتییەکی تازە دۆزراوی لە نێوان سەرۆک عەشیرەتەکانی کورد (ئاغاکان) و کۆمەڵگەی کشتوکاڵی ئەرمەن و ئاشووری کە باجدانی کوردیان وەک ناڕەوا زانی. کاتێک ئەرمەنەکان بڕیاریان دا تەحەدای زەوتکردن بکەن، شەڕێک ڕوویدا و کوردێک کوژرا. سەرەنجام بەکارھێنانی مەرگی کورد بە بیانوو بە وەسفکردنی ڕاپەڕینێک، بەرپرسانی تورکیا پشتگیریان لە ھێرشی تۆڵەسەندنەوەی کورد لە دژی ئەرمەنییەکانی ساسۆن (ویلایەتی بدلیس) کرد.

١٨٩٤ شۆڕشی ساسۆنەکان

لە ساڵی ١٨٩٤دا، ARF (ھێزێکی ڕووسی) بەشداری لە بەرخۆدانی یەکەمی ساسۆن کرد، چەکی بۆ دانیشتووانی ناوچەکە دابین کرد بۆ یارمەتیدانی خەڵکی ساسۆن بۆ بەرگریکردن لە خۆیان لە بەرامبەر پاکتاوکردنی حەمیدییەکان. ھەزاران ئەرمەنی بە دەستی سەربازانی عوسمانی و عەشیرەتە کوردەکان کوژران کاتێک ئەرمەنییەکان لە ساڵی ١٨٩٤ خەباتیان بۆ ئۆتۆنۆمی دەستپێکرد. ھاوینی ساڵی ١٨٩٤ کۆڵبەرە چەکدارە ئەرمەنییەکان بەرەنگاری ھێرشێکی کورد بوونەوە. پاشان فەوجەکانی «حەمیدییە» لە پارێزگای بدلیس و مووشەوە، کە فەیلەقی چوارەمی سوپای تورکیایان لەگەڵدا بوون، ڕەوانەی ناوچەکانی ئەرمەنستانی دەوروبەری ساسۆن کران و ئۆپەراسیۆنێکی ٢٣ ڕۆژەیان دەستپێکرد، لە ١٨ی ئاب تا ١٠ی ئەیلوول، سەربازەکان لانیکەم ٨ ھەزار ئەرمەنیان کۆمەڵکوژ کرد.

شەڕی بەرگری وان، ١٨٩٦

لە حوزەیرانی ساڵی ١٨٩٦دا، لەکاتێکدا کە فەوجەکانی «حەمیدییە» خەریک بوو ھێرش بکەنە سەر شارەکە، بەرگرانی وان لە پارێزگای وان ڕێکخرا. ھەموو پیاوە ئەرمەنییە بەتواناکانی وان بە چەکەوە ھەستان و خەڵکی مەدەنییان لە ھێرش و کۆمەڵکوژی پاراست.

سەرۆکەکانی زێلیان، ١٨٩٦

سەرکردە کوردەکەی زێلیان بە سوپاکەیان کە لە سێ تا چوار ھەزار کورد پێکھاتبوو، ھێرشی کردە سەر گوندەکانی ئەرمەنستان. والی عوسمانی ڕاپۆرتی بۆ سوڵتان دا کە شێخی زەیلان لەلایەن ئەرمەنەکانەوە ھێرش دەکرێتە سەر.

بەردەوام ئاژاوەی بچووک ڕوویان دەدا، و ھەر زوو بەدواداچوون بۆ کۆمەڵکوژی ئەرمەنییەکان لە شوێنەکانی دیکە لە ساڵانی ١٨٩٤–١٨٩٦ و کوردەکان بەشدارییان کرد. ئەوان بوونە ھۆی وێرانکردنی پێنج گوندی ئەرمەنی و ناوچەی تالۆری (دالڤۆریخ). ڕووداوەکانی ساسۆن سەرەتای زنجیرەیەکی درێژخایەنی خۆپیشاندانی ئەرمەنەکان و سەرکوتکردنیان بوو لەلایەن کوردەکانەوە.

گەشتی خانەسۆر، ١٨٩٧

گەشتی دەشتی خانەسۆر (لە نێوان قەزای وان و ئێراندایە) لە ٢٥ی تەممووزی ساڵی ١٨٩٧ لە دژی ھۆزی مەزریکی کورد، فیدراسیۆنی شۆڕشی ئەرمەن بڕیاری تۆڵەسەندنەوەی دابوو، دوای ئەوەی کە ھۆزی مەزریکی بەکرێگیراو لەلایەن عوسمانییەکانەوە بۆسەیەکیان دانابوو و لە وان لە ساڵی ١٨٩٧دا دەستەیەک لە بەرگریکارانیانی وانیان سەربڕی.

جەنگی جیھانی یەکەم

سوارچاکە کوردەکان لە ٢٤ی کانوونی دووەمی ساڵی ١٩١٥ لە دەروازەی چیاکانی قەوقاز

جێگری کونسوڵی ڕووسیا لە کۆماری وان تێبینی بارودۆخی ژیانی ئەرمەنییەکانی لە ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی عوسمانییەکانی ڕۆژاوای ئەرمینیا کرد:

وابەستەیییەکی نزیک لە دەرەبەگایەتی ئەرمەنییەکان بە کوردەوە ھەیە لەگەڵ ھەموو دەرئەنجامە یاسایییەکانیدا: ھەر ئەرمەنییەک بۆ ھەندێک کورد تەرخانکراوە و پابەندە بە کارکردنی بۆی، کورد کاتێک پێویستی بە پارە بێت، نۆکەرەکانی خۆی دەفرۆشێت؛ ئەگەر کوردێک کۆیلەیەک بکوژێت، ئاغای [ئەو کۆیلەیە] تۆڵەی خۆی دەکاتەوە بە کوشتنی کۆیلەیەکی سەر بە بکوژەکە. تەنانەت ھەندێک لە (بەیەکان) پێداگرییان لەسەر «مافی شەوی یەکەم» (مافی شەوی یەکەم: مافێکی یاسایی بوو لە ئەورووپا لە سەدەی ناوەڕاستدا، کە ڕێگە بە دەرەبەگایەتییەکان دەدا پەیوەندی سێکسی لەگەڵ ژنانی ژێردەستەدا بکەن) کردووە لە گوندەکانی ئەرمەنستان.

لە مانگی کانوونی یەکەمی ساڵی ١٩١٤، ھێزەکانی ئیمپراتۆریەتیی ڕووسی بۆ ماوەیەکی کورت چوونە ناو ئەودیوی بازید تا پارێزگای ئارماڤیر، ئەوان ناوچەکەیان بە سەربازانی ئەرمەنستانەوە بەرگری کرد، تا ئەو کاتەی ڕۆیشتن، تەنھا یەک لەسەر دەی دانیشتووانی ناوچەکە کە زۆربەیان کورد بوون ڕزگاریان بوو.

کۆمەڵگەی عەلەوی لە دێرسیم کە ھەندێکیان کورد بوون، لەلایەن بەرپرسانی ئەورووپییەوە پارەیان بۆ دابینکرابوو بۆ ئەوەی یارمەتی ئەرمەنییەکان بدەن بۆ ھەڵاتن بۆ سنووری ڕووسیا.