ویلیام شێکسپیر

ویلیام شێکسپیر
لەدایکبوون	٢٦ی نیسانی ١٥٦٤ سترادفۆرد ئابۆن ئافۆن، وارویکشایر، ئینگلتەرا
مەرگ	٢٣ی نیسانی ١٦١٦ سترادفۆرد ئابۆن ئافۆن، وارویکشایر، ئینگلتەرا
نەتەوە	ئینگلیز
پیشە	شانۆنووس، ھۆنراوەنووس، نواندکار
ھاوسەر	ئان ھاساوای
واژوو

ویلیام شێکسپیر، ویلیام یان ویلییەم (بە ئینگلیزی: William Shakespeare؛ لەدایکبووی ٢٦ی نیسانی ١٥٦٤–مردووی ٢٣ی نیسانی ١٦١٦) ھۆنراوەنووس و شانۆنووسێکی ئینگلیز بوو. بەشێوەیەکی بەرفراوان بە گەورەترین نووسەرەکانی زمانی ئینگلیزیی دادەنرێت، ھەروەھا دیارترین نووسەرەکانی دراما لە جیھاندا. زۆرین جار نازناوی (ھۆنراوەنووسی ئینگلتەرای نەتەوەیی) و (ھۆنراوەنووسی ئافۆنی داستانیی) لێدەنرێت. کارەکانی زیندوون، پێک دێن لە ٣٩ شانۆگەریی، ١٥٤ سۆناتا و دوو ھۆنراوەی گێرانەوەی دوورودرێژ، ھەروەھا ژمارەیەکی تر لە ھۆنراوە.

شانۆگەرییەکانی بۆ ھەموو زمانە زیندووە سەرەکییەکانی جیھان وەرگێراون، و لەھەر شانۆگەرییەکی تر زۆرتر پێشکەش دەکرێن. شێکسپیر لەدایکبووە و گەورە بووە لە سترادفۆرد ئابۆن، لەتەمەنی ١٨ ساڵییدا چۆتە ژیانی ھاوسەرییەتییەوە لەگەڵ ئان ھاتاوای، کە ٣ منداڵی لێی بوو، سوزانا و دووانەیەک کە ھامینت و جۆدێس بوون. لەنێوان ساڵەکانی ١٥٨٥ بۆ ١٥٩٢ دەستی کرد بە پیشەیەکی سەرکەوتوو لە لەندەن وەک ئەکتەر و نووسەر، و بەشێک بوو لە خاوەنی کۆمپانیای نواندن کە ناوی پیاوانی لۆرد چامبرلین بوو، کە دواتر بە ناوی پیاوانی پادشا ناسرا. دەردەکەوێت کە خانەنشین بووە و گەڕاوەتەوە بۆ سترادفۆرد لەدەوروبەری ساڵی ١٦١٣، کە دوای سێ ساڵ پاش ئەو کۆچی دوایی کرد. تۆمارنامەیەکی کەم ماوە لەژیانی تایبەتیی شێکسپیر.

شێکسپیر کارە ھەرە گەورە و ناسراوەکانی لەنێوان ساڵانی ١٥٨٩ بۆ ١٦١٣ بەرھەم ھێناوە، بەشێوەیەک کە شانۆگەرییەکانی سەرەتای بەشێوەیەکی گشتیی کۆمیدی و مێژووی، ئەمانەش شێوازێک بوون کە گەیانییانە ڕادەی ئاڵۆزبوون و ئاستی باڵا لە کۆتایییەکانی سەدەی شانزەھەم. پاشان ھەستا بە نووسینی تراژیدی بەشێوەیە گشتی تا نزیکەی ساڵ ١٦٠٨یش، لەوانە ھاملێت، ئۆتێلۆ و پادشا لیرو ماکبێس، کە ئەم کارانە بە باشترین کارەکانی زمانی ئینگلیزیی دادەنرێت، و لە کۆتایییەکانیشدا ھەستا بەنووسین بەشێوەی کۆمیدیای تراژیدی، بەناوی ڕۆمانسیات ـیش، ھەروەھا ھاوکاری و یارمەتی ھەبووە لەگەڵ شانۆنووسانی تر. زۆرێک لە شانۆگەرییەکانی لەماوەی ژیانییدا لەبەرگی جۆروجۆردا دەرچوون و لەچاپ دراون بەشێوەیەکی کوالیتیی بەرز. لە ساڵی ١٦٢٣، دوو ھاوڕێی کۆنی شانۆی ھەستان بە بڵاوکردنەوەی پەڕەی یەکەم بۆی، ئەمەش چاپێک بوو کۆکرابووەوە بۆ کارە دراماتیکییەکان بەشێوەیەک کە ھەمووی گرتەوە جگە لەو دوو شانۆگەرییەی کە ئێستا دەزانرێت کە ھی شێکسپیر بوون.

شێکسپیر ھۆنراوەنووس و شانۆنووسێکی ڕیزداری سەردەم و ڕۆژانی خۆی بوو، بەڵام قورسییەتی بەرزنەبووە و ئەم ژیانەوەیەی ئێستای بۆخۆوە نەدیت تا سەدەی نۆزدە، بەشێوەیەک کە ڕۆمانتیکییەکان ئەوپەڕی لێھاتوویی و زانایی شێکسپیرییان بینی، وەک چۆن کە ڤیکتۆرییەکان بە پەرستن ئازایەتی شێکسپیرییان ئەپەرست گەیشتە ئەو ڕادەیەی کە جۆرج بێرنارد شۆ وتی شێکسپیر (بتی ھۆنراوەنووسانی داستان)ـە (Bardolatry) لە سەدەی بیستەمدا. ئێستاش شانۆگەرییەکانی خاوەنی زۆرترین جەماوەرە و لەوپەڕیی ناوبانگدایە بەشێوەیەکی بەردەوامیش لێکۆڵینەوەیان لەسەر دەکرێت، ھەروەھا دووبارە نمایشکردنییان و دووبارە لێکدانەوەیان لەسەکۆ جیاوازە ڕۆشنبیریی و ڕامیارییەکان لەسەرانسەری جیھان.

ژیانی

سەرەتاکانی ژیانی

ویلیام شێکسپیر کوڕی جۆن شێکسپیر بوو، درووستکەرێکی زۆر سەرکەوتوو بوو لە بواری درووستکردنی دەستکێشدا، و ئەندامی شارەوانیش بوو، ڕەگەز و بنەڕەتی ئەگەڕێتەوە بۆ سنێترفێڵد، دایکیشی ماری شێکسپیر، کچی دەوڵەمەندێک بوو کۆمەڵێکی زۆر زەوی ھەبوو. شێکسپیر لە سترادفورد ئابۆن ئافۆن و وا دانراوە کە لە ٢٦ ی نیسانی ١٥٦٤ لەدایکبووە، ڕێکەوتی لەدایکبوونی ڕاستەقینە و دڵنیایی شێکسپیر تائێستا نەناسراوە، و سێیەم منداڵ بووە لەنێو ھەشت منداڵدا.

لەگەڵ نەبوونی ھیچ تۆمارنامەیەکی زیندوو بۆ ئەو ماوەیە، بەڵام زۆربەی پەڕتووکەکانی ژیاننامە کۆکن لەسەر ئەوەی کە شێکسپیر لە قوتابخانەی پادشای نوێ لە سترادفۆرد فێری خوێندن بووە، ئەویش قوتابخانەیەکی ئازاد بووە، لە ساڵی ١٥٥٣ بەکرێگیراوە کە دوورییەکەی چارەکە میلێک دەبوو لە ماڵەکەیەوە، خوێندنگەکانی ڕێزمانی زمان جیاواز بوو لەڕووی ئاستەوە لەسەردەمی ئێڵیزابێسدا، بەڵام مەنھەجەکە دەنووسرایەوە بەپێی یاسا لەسەرانسەری ئینگلتەرادا، بەوشێوەیەش خوێندنگە فێربوون و خوێندنێکی ڕاست و بەھێزی دابین دەکرد لە ڕێزمانی زمانی لاتینی و کلاسیکێتی.

لەتەمەنی ١٨ ساڵیدا، لەگەڵ ئان ھاساوای چوونە ژیانی ھاوسەرێتییەوە کە لەوکاتەدا ئان ٢٦ ساڵ بوو، دادگای کەنیسە لەوکاتەدا مۆڵەتی ھاوسەرگیریی لە ٢٧ ی تشرینی دووەمی ١٥٨٢ دەرچووان. پاش ئەوەی بە چەند ڕۆژێک دوو ھاوسێ/دراوسێی ئان بەڵگەنامەیان دا کە ھیچ ڕێگریی و تەگەرەیەک نییە لەبەردەم ھاوسەرگیرییەکەیان. پێدەچێت ھەردوو ھاوسەر لەو کاتەدا بەپەلە ھاوسەرگیرییەکەیان ڕێکخستبێت، چونکە ڕاوێژکار و ڕسستەر ڕێگەی دا بەخوێندنەوەی ھاوسەرگیرییەکە بۆ تەنھا جارێک لەبری سێ جار خوێندنەوەی بنەڕەت. ڕەنگە سکپڕیی ئان لەوکاتەدا ھۆکار بووبێت بۆ ئەو پەلە پەلە، پاش شەش مانگ لە ھاوسەرێتی منداڵێکییان بوو کە سوزانا بوو، کەدانراوە بە لەدایکبووی ٢٦ی ئایاری ١٥٨٣. بەدوای ئەودا دووانەیەکییان بوو کە کوڕێک بەناوی ھامنێت و کچێک بەناوی جودێس بوو ئەمەش لە پاش دوو ساڵ. ھەروەھا ئەوانیش بە لەدایکبووی ٢ ی شوباتی ١٥٨٥ دانراون، بەڵام ھامنت کۆچی دوایی کرد بەھۆی چەند ھۆیەکی نەزانراوەوە لەتەمەنی ١١ ساڵیدا، و نێژراوە لە ١١ی ئاب ی ١٥٩٦.

پاش لەدایکبوونی دوانەکە، بێ لەچەند شوێنپێیەکی کەمی شێکسپیر ھیچی تر نەبوو لەسەر مێژووی، تەنانەت وەک بەشێک لە بینراوەکانی شانۆگەرییەک لە لەندەن ساڵی ١٥٩٢ باسکرا؛ و بەھۆی ئەم بۆشایییەوە، لێکۆڵەرەوان ئاماژە بەوە دەدەن کە ساڵەکانی نێوان ١٥٨٨ و ١٥٩٢ -ساڵە لەناوچووەکانی شێکسپیرن-. لەھەوڵی نووسینی ژیاننامە بۆ شێکسپیر لەم ماوەیەدا، سوود وەرگیرا لە بەسەرھاتە بۆ ھەڵبەستراوەکان. نیکۆڵاس ڕۆ یەکەم ژیاننامەی شێکسپیری نووسیوە و ئەو ئەفسانەیەی سترادفۆردی نوێکردۆتەوە کە دەڵێت لە شێکسپیر ھەڵھاتووە لە دادگا بەھۆی کەیسی ڕاوکردنی نایاسایی ئاسک. جۆن ئۆبری ئاماژەی بەوەدا کە شێکسپیر بەڕێوەبەری قوتابخانەیەکی دەرشار/لادێ بووە. ھەندێک لە زانایانی سەدەی بیستەم پێشنیاری ئەوە دەکەن کە شێکسپیر ڕەنگە وەک بەڕێوەبەری قوتابخانەیەک دانرا بێت لەڕێگەی ھوگتۆن لە لانکشایرەوە، کە خاوەنی زەوییە کاسۆلۆکییەکان بووە، و لە وەسییەتنامەکەیدا ناوبراو [ویلیام شیکشافت] ی دیاریکردووە؛ و ھیچ بەڵگەیەکیش نین لەسەر ئەمانە و ھەم لەسەر ئەو ھەڵبەستر و قسەڵۆکانەی دوای مردنی درووست بوون.

لەندەن و کاری شانۆیی

زۆر بەشێوەیەکی ڕێک و دیاریکراو، ڕوون نییە کەی شێکسپیر دەستی کردووە بە نووسین، بەڵام بەڵگە و نیشانەکانی سەردەمەکان بەگشتی ئاماژە بەوە دەدەن کە زۆربەی شانۆگەرییەکانی شێکسپیر لەسەر تەختەی شانۆی لەندەن بووە نزیکەی ساڵی ١٥٩٢، و زۆر ناسراو بووە لە لەندەن لەو کاتەدا بەوەی کە ھێرشی کراوەتە سەر لەلایەن شانۆنووس ڕۆبێرت گرینەوە، ڕەنگە ئەمەی خوارەوە دەقی ڕەخنەیەکی ڕۆبێرت بێت بۆ شێکسپیر:

قەلەڕەشێکی لەخۆبایی، لکاو بەپەڕمانەوە، لەگەڵ ئەوەی دڵی پڵنگ پێچراوە لەنێو یارییە سووکەڵە تایبەتییەکانەوە، کە پێویستە وابێت بتوانێت قسە بکات بە پاراوییەتی ھۆنراوە ئازاد…

زانایان کۆک نین لەسەر واتەیەکی دەقاودەقی ئەم وشانە، جگە لەوەی کە زۆرێک لەزانایان وا دادەنێن کە گرین، شێکسپیر بەوە تاوانبار دەکات کە ویستوویەتی بگات بەپلەی باڵاتر و بەرزتر لەوەی خۆی، لەھەوڵێکدا بۆ یەککردن و ھاویەککردنی پەڕتووکی دەرچوانی زانکۆ، وەکو کریستۆڤەر مارلۆ، تۆناس ناش و خودی گرین خۆی.

ھێرشی گرین یەکەم یادەوەری باسکراوە لەژیانی شانۆیی شێکسپیر، و ھەندێک نووسەرەوەی ژیاننامە پێیان وایە کە ئەو ژیانە شانۆیییە لە کاتێکدا لە ناوەڕاستی ھەشتاکانی سەدەی شانزدەھەمدا سەری ھەڵداوە، تەنانەت پێش سەرھەڵدانی لێدوانەکانی گرین. لە ١٥٩٤ ـەوە، شانۆگەرییەکانی شێکسپیر ئەنجام دەدرێت لەسەر دەستی پیاوانی گەورە چامبرلین بەتەنھا، ئەمیش کۆمپانیایەکە کە خاوەندارێتی دەکرێت لەلایەن کۆمەڵێک ئەکتەرەوە، کە یەکێک لەوانە خودی شێکسپیر خۆی بوو، کە بەزوویی بوو بە کۆمپانیای نواندن ی ناسراو لە لەندەن. پاش کۆچی دوایی شاژن ئێلیزابێتی یەکەمی ئینگلستان لە ساڵی ١٦٠٣، کۆمپانیاکە لەلایەن پادشای نوێوە وەرگیرا، کە جەیمزی یەکەمی ئینگلستان بوو، کە ناوی کۆمپانییەکەی گۆری بۆ پیاوانی شا.

لە ساڵی ١٥٩٩، ھاوبەشێتیی لەنێوان ئەندامانی کۆمپانیاکە درووست بوو لەسەر لای باشووری ڕووباری تێمز. ساڵی ١٦٠٨، ھاوبەشێتیی دەستیگرت بەسەر شانۆی بلاکفریرزی داخراودا. ھەروھا تۆمارنامەی کڕدراوەکانی شاھەنشاھیی و وەبەرھێنانەکانی شێکسپیر ئاماژە بەوە دەدەن کە کۆمپانیاکە کەسێکی دەوڵەمەندی لێ درووستکردووە. ھەربۆیە لە ١٥٩٧ ـدا، دووەم گەورەترین خانووی سترادفۆردی کڕی؛ و لە ساڵی ١٦٠٥، ھەڵستا بە وەبەرھێنان بە بەشێتی لە یەکێک لەدەزگاکاندا لە سترادفۆرد.

ھەندێک لە شانۆگەرییەکانی شێکسپیر بەشێوەی چوارینە دەرچوون، لە ١٥٩٨ ـەوە، ناوی بوو بە خاڵیێکی فرۆشتن. پاشان شێکسپیر بەردەوام بوو لە نواندن لە شانۆگەرییەکانیی و شانۆگەرییەکانی تردا پاش ئەوەی وەک شانۆنووس سەرکەوتوو بوو، بەشێوەیەک کە چاپی ١٦١٦ ی کارەکانی بێن جۆنسن دەرکەوت لەنێو لیستی دەستەی ھونەرمەندانی نێو ھەموو پیاوێک لە خۆشی تایبەتی خۆی دا (١٥٩٨)، و لە سیھانۆسیشدا (١٦٠٣)، ھەندێک زانایان وای دادەنێن کە شێکسپیر ناوی نەبووە لەنێو لیستی ھونەرمەندانی ڕێوییە گەورەکەی جۆنسن لە ساڵی ١٦٠٥ دا، ئەمەش وەک نیشانەیەک کە پیشەکەی بەرەو کۆتایییەکانی دەڕۆیشت، شێکسپیر لە یەکەم پەڕگەی ساڵی ١٦٢٣ بەیەکێک لە "ھونەرمەندە سەرەکییەکان لەنێو ئەو ھەموو شانۆگەرییانەداً دادەنرێت، ھەندێکیشییان یەکەم جارییان بوو پاش رێوییە گەورەکە نواندن بکەن، لەکاتێکدا کە ئێمە ناتوانین بزانین ئەو دەور و ئەرکانە چی بوون کە بینیونی لە شانۆگەرییەکاندا. لە ١٦١٠ دا، جۆن دیفیز شاە ھیرفۆرد نووسیویەتی کە "مەبەست پاک" دەوری "پادشاًی دیوە، لە ١٧٠٩، ڕۆو ئەوەی گەیاند کە وەک لاساییکردنەوە شێکسپیر دەوری شەبەح باوکی ھاملێت ببینێت. پاش ئەوە بەکاتێکی کەم لاساییکردنەوەکان وایان خواست کە دەوری ئادەم ببینێ لە "وەک چۆن ئەو دەیەوێت ببێ". لەکاتێکدا زانیان لەسەرچاوەی ئەو زانیارییارانە دوودڵن. شێکسپیر لەو کاتەدا دابەش بوو بەسەر لەندەن و سترادفۆرد دا لەماوەی کار وپیشەی شانۆییدا، بۆیە ١٥٩٦ کە ساڵێک پێش ئەو ساڵە بوو کە خانووە گەورەکەی کڕی، شێکسپیر لە ئەپریشییە سانت ھێلین دەژیا، نزیک بە ڕووباری تیمز، پاشان لەرێگەی ئەو ڕووبارەوە گوازرایەوە بۆ ساوسوارک لەدەوروبەری ١٥٩٩، ئەوەش ئەو ساڵە بوو کە کۆمپانیاکەی زۆرترینی بەخۆوە دیت لەوێ. لەدەروبەری ١٦٠٤، گەڕایەوە بۆ باکوری ڕووبارەکە دووبارە، بۆ ناوچەیەک کاتدرئایی بۆڵسی پیرۆز، کە تێیدا کۆمەڵێکی زۆر خانووی سەرنجراکێش ھەبوو، لەوێ ھەڵستا بە بەکرێ گرتنی ژوورێک یان چەند ژوورێک لە کەسێکی فەڕەنسیی بەناوی کریستۆڤەر ماونت جۆی، کە درووستکەری قژی دەستکردی ئافرەتان و داپۆشەکانی قژ بوو.

کۆتا ساڵەکان و کۆچی دوایی

ڕۆو یەکەم نووسەرەوەی ژیاننامەی شێکسپیر بوو، ئاماژە بەوە دەکات کە شێکسپیر خانەنشین کراوە بۆ سترادفۆرد پێی کۆچی دوایی بەچەند ساڵێک، بەڵام خانەنشینیی لەھەموو کارەکانی ژیان لەو سەردەمەدا شتێکنی پێناسەنەکراوبوو، و شێکسپیر بەردەوام بوو لەسەردانکردنی بۆ لەندەن، لە ساڵی ١٦١٢ داواکرا بۆ گەواھیدان لە داوایەکی یاساییدا سەبارەت بە ڕاپەراندنی ھاوسەرێتی کچی ماونت جوی، بەناوی ماری. لە مانگی ئازار ی ١٦١٣ ھەڵستا بە کڕینی واڵاماڵ لە دێر، بلاکفریزری پێشوو، پاشان لە لەندەن بۆ ماوەی چەند ھەفتەیەک مایەوە لەگەڵ ھاوسەری کچەکەیدا، کە ناوی جۆن ھۆل بوو، لە تشرینی دووەمی ١٦١٤.

لەدوای ١٦٠٦–١٦٠٧، شێکسپیر ژمارەیەکی کەمتری لە شانۆگەریی نووسیی، وھیچیشییان نەگێردرانەوە بۆی لەدوا ١٦١٣. دوایین سێ شانۆگەریی پاڵپشتیی کرد لەگەڵ جۆن فلێچر، کە جێنشینی کرد وەک شانۆنووسێکی تایبەت بە پیاوانی شاھـ. شێکسپیر، لە ٢٣ ی نیسانی ١٦١٦ دا کۆچی دوایی کرد، لەدوای خۆی ژنەکەی و دوو کچەکەی بەجێھێشت، سوزانا شوویکرد بە پزیشکێک لە ساڵی ١٦٠٧، کە ناوی جۆن ھۆل بوو، ھەروەھا جۆدیس ـیش شوویکرد بە تۆماس کوینی کە بازرگانی خواردنەوەی کھولیی بوو، ئەمەش بەدوو مانگ پێش کۆچی دوایی شێکسپیر.

لە وەسییەتنامەکەیدا، شێکسپیر بەشی گەورەی سامانەکەی بەجێھێشت بۆ کچە گەورەکەی، سوزانا؛ و ڕێنمایییەکان وابوو کە تێپەڕبێت تا دەگاتە "یەکەم منداڵ لە جەستەی"، خێزانی کوینیی سێ منداڵییان بوو، ھەرسێکییان بەبێ چوونە ناو ژیانی ھاوسەرییەتییەوە مردن. بەڵام خێزانی ھۆل، یەک منداڵییان بوو کە ئێلیزابێس بوو، کە دوو جار شوویکرد بەڵام لەھیچ جارێکییاندا منداڵی نەبوو، پاشان مردووە لە ساڵی ١٦٧٠، کە کۆتا کەس بوو لە ڕەچەڵەکی ڕاستەوخۆی شێکسپیر. وەسییەتنامەکەی شێکسپیر زۆر بەکەمی باسی ئانی ژنی تێدا بوو، کە دەبوو خۆکارانە سێ یەکی سامانەکەی بەربکەوتبا. بەڵام خاڵێک ھەیە لێرەدا سەلێمێنرا، ئەویش بەجێھێشتنی "باشترین دووەم سیسەمی نووستن لام"، ئەمەش بەجێھێڵدراوێک بوو کە زۆر جێی قەبڵاندن بوو؛ و زۆرێک لەزانایان ئەم بەجێھێڵدراوە وەک سوکایەتییەک بۆ ئان دادەنێن، و ھەندێکی تر لەھەمان کاتدا وای دادەنێنی کە "باشترین دووەم سیسەمی نووستن" دەبێ سیسەمی ھاوسەرێتی بێت. شێکسپیر نێژراوە لە بەندەییگە لە کەنیسەی سالۆسی پیرۆز، پاش دوو ڕۆژ لە مردنی، لەسەر کێلی گۆڕەکەی نووسراوێک ھەڵکەندراوە کە نەعلەت دەکات دژ لەجووڵاندنی ئێسکی شێکسپیر:

Good frend for Iesvs sake forbeare, To digg the dvst encloased heare. Blest be ye man yt spares thes stones,

گۆڕی شێکسپیر

پاش ماوەیەک لەدوای ١٦٢٣، ڕێورەسمی ناشتنی یادەوریی بۆ کرا، لەگەڵ پەیکەرێکی نیوەیی، ئەو پەیکەرە جیاوازی شێکسپیر درووست دەکات لەگەڵ نستیۆر، سۆکرات و فێرجیل.

شانۆگەرییەکانی

زۆرینەی شانۆنووسەکانی ئەو سەردەمە ھاریکاریی یەکتریان دەکرد بەشێوەیەکی گشتی، ڕەخنەگران گەیشتنە ئەو ئەنجامەی کە شێکسپیریش وەک ئەو شانۆنووسانە ئەو ھاریکارییەی ئەنجامداوە بەتایبەتی لەسەرەتاکان و کۆتایییەکانی ژیانییدا. ھەندێک بگێڕەوە دەگەڕێتەوە بۆ شێکسپیر وەک تیتوس ئاندرونیکۆس، ھەروەھا شانۆگەرییەکانی سەرەتای جێی گفتوگۆ و لێدووانە، ھەندێک بیروڕاش ھەن کە دەڵێن ھەندێک لە شانۆگەرییەکان لەلایەن کەسانی ترەوە دەستکاریکراون و خود خاوەندارێتی کراون. یەکەمین کارە تۆمارکراوەکانی شێکسپیر بریتیین لە ڕیچاردی سێیەم و ھەر سێ بەشی ھێنریی شەشەم، کە زوو لە نەوەتەکانی سەدەی شانزدەھەمدا نووسیونی، سەرتاپا بەشێوەی درامای مێژوویی. شانۆگەرییەکانی شێکسپیر تائێستاش بە گران دادەنرێت، ھەرچەند لێکۆڵینەوە دەقییەکان دەڵێن کە ھەرییەک لە تیتۆس ئاندرونیکوس، کۆمیدیای ھەڵەکان، ماڵیکردنی پڵنگەکە، دوو بەڕێز لە فیرۆنا دەشێن لە کارە سەرەتایییەکانی و زووەکان و ھەنگاوە یەکەمییەکانی شێکسپیر بن. یەکەمین مێژووی، کە بەگشتی پشتبەستوو بوو بە چاپی ١٥٨٧ ی ڕافائێل ھۆلینشد لە «رۆژانەی ئینگلتەرا، سکۆتلەندا و ئیرلەندا»، زەبەلاحێکە لە ئەنجامی ڕووخێنەری دەستەڵاتی بێ ھێز یان گەندەڵ، و لێکردراوەتەوە وەک پاساو بۆ بنەڕەتەکانی خێزانی تیودۆر. ھەروەھا شانۆگەرییەکانی کاریگەر بوون بە کاری شانۆیی ئێلیزابێسییەکانی تر، بەتایبەتیی تۆماس کید و کریستۆڤەر مارلۆ، و لاساییکردنەوەکانی درامای سەدەکانی ناوەڕاست، و شانۆگەرییەکانی سینیکا. بەھەمان شێوە کۆمیدیای ھەڵەکان لەسەر بنەمای نموونەی کلاسیزمیی دامەزرابوو، بەڵام ھیچ سەرچاوەیەک نەدۆزرایەوە بۆ ماڵیکردنی مێشەکە، ھەرچەندە کە پەیوەندیدارە بە شانۆگەرییەکی جیاواز کە ھەڵگری ھەمان ناوە، و پێدەچێـت کە درێژکرابێتەوە لە چیرۆکێکی میللییەوە، وەکو چۆن دوو بەڕێز لە فیروناوە تێیدا دوو ھاوڕێ ڕازیین لەسەر دەستدرێژیی سێکسیی، ئەوا چیرۆکی «مێشەکە» لەسەر ماڵیکردنی ڕۆحی ژنێکی سەربەخۆیە لەلایەن پیاوێکەوە کە زۆبەی جار ڕەخنەگرە ھاوسەردەم و دەرھێنەرەکان ھیلاک دەکات. شانۆگەرییەکانی شێکسپیر، کلاسیکییەت و کۆمیدیای ئیتاڵییان بۆ یەکەم جار بەخشیوە، کە لەخۆگری چیرۆکی دوویییە دژدار و بەدوای یەکدا ھاتنی کۆمیدییە، بوار لە ناوەڕاستی نەوەتەکانی سەدەی شانزدەھەمدا زۆرتر بووە بۆ کاری کۆمیدیی. خەونی شەوی ھاوین پوختەیەکی زۆر ڕەسەنی ڕۆمانسییەتە، لەگەڵ بوونی چەندین گرتەی ھەزەلیی لەژیانی چینە نزمەکان. کۆمیدیای شێکسپیر پاشکۆ بوو، ھاوسەنگ بوو لەگەڵ ڕۆمانسییەت، بازرگانی ڤینیسیا وێنەی جووتیاری جوولەکەی تۆڵەسێنەرەوەی شیلوک لەخۆدەگرێت، کە گۆشەنیگا ئێلیزابێسییەکانی ئاوەژوو کردەوە، بەڵام بۆ جەماوەری ئێستاکیی، ڕەنگە بە سووک سەیری بکەن. لێھاتوویی و یارییکردن بە قسەوە لە «جعجعة بلا طحن» بەردەوامیی دەبینێت، لەگەڵ پاشبنەمای لادێیانەی ساحرانە لە «چۆنت پێ خۆشە» و گاڵتەکردن و سەفای ئەوپەڕیی لە «شەوی دوانزدەھەم» دا، ئەمەش زنجیرەیەک لە کۆمیدیای شێکسپیریی مەزن. پاش گۆرانییبێژییەکەی ڕیچاردی دووەم، کە تاڕادەیەک ھەمووی بەشێوەی دێر و کۆپلە نووسراوە، شێکسپیر پەخشانی کۆمیدیایی بە مێژوو ناساند لە کۆتایییەکانی نەوەتەکانی سەدەی شانزدەھەمی زایینیی، وەکو ھێنریی چوارەم، بەشەکانی ١ و ٢ و ھێنریی پێنجەم. وای لێھات کەسایەتییەکانی زۆرتر ئاڵۆز بوون و ئاڵوگۆری بەزەقی دەکرد لەنێوان گرتە کۆمیدیی و جدییەکاندا، و ھۆنراوە و پەخشان. ئەم سەردەمە بەوشێوەیە و بە شانگۆرییەکی تر کۆتایی دێت. ڕۆمیۆ و جولێت، ڕۆمانسییەتی دڵتەنگانەی بەناوبانگ، سەبارەت بە ھەرزەکارێکی سەرتا پڕ بە سێکس، خۆشەویستیی و مردن/مەرگ. یۆلیۆسی قەیسەر، شێوەیەکی نوێی درامای پێشکەش کرد. بەپێی لێکۆڵەرەوەی شێکسپیریی، جەیمس شابیرۆ، لە یۆلیۆسی قەیسەردا، «رەگەزە جۆراوجۆرەکانی سیاسەت، کەسایەتی، ڕووداوە سەردەمییەکان، تەنانەت ھیواکانی خودی شێکسپیر خۆی لە کردەی نووسیندا، وای کرد لەیەک بتکێن بۆ یەکتر.»

ھاملێت، ھۆراشیۆ، مارسیلۆس و شەبەحی باوکی ھاملێت. ھێنری فوسیلیی.

لەسەرەتاکانی سەدەی حەڤدەھەمدا، شێکسپیر نووسراوێکی نووسی ناودەبرا بە «شانۆگەرییەکانی کێشە»، ترۆیلۆس و کریسیدا، ھەموو شتێکی باش، بەباشی کۆتایی دێت و گەلێک تراژیدیای تری بەناوبانگ. زۆرێک لە ڕەخنەگران پێیان وایە کە گەورەترین تراژیدیای شێکسپیر، لووتکەی ھوونەرەکەی دەنوێنێت. ڕەنگە ھاملێت کە یەکەم پاڵەوانە، زۆرترین لێدوانی لەسەر کرابێت لەچاو کەسایەتییە شێکسپیرییەکانی تر، بەتایبەت مۆنۆلۆگە بەناوبانگەکەی «ئەبم یان نابم، ئەوە پرسیارەکەیە». بەپێچەوانەی ھاملێتی گۆشەگیرەوە، پاڵەوانانی تراژیدیاکە، ئۆتۆلیۆ و شا لیر، ئەگەڕێنەوە لە ھەڵەی بڕیاری بەپەلە. لەکۆتایییەکانیدا شێکسپیر ڕێرەوی گۆڕی بۆ ڕۆمانسییەت یان کۆمیدیای تراژیدی، تێیدا سێ شانۆگەریی سەرەکی پێکھێنا: سیمبلین، چیرۆکی زستان، بۆران، بیریکلس ئەمیر تایر ھاوکاری بوو. تراژیدیایەکی کەمتر، بەجۆرێ ئەم شانۆگەرییانە ترسناکتر بوون لەشێوەزار لە کۆمیدیای نەوەدەکانی سەدەی شانزدەھەم، بەڵام کۆتایی دێن بە لێبووردەیی و لێخۆشبوون لەھەڵە تراژیدییە گریمانەیییەکان. ھەندێک لە بۆچووان، پێیان وایە ئەم گۆڕانە لە ھزری شێکسپیردا و گۆران بۆ کۆمیدیای تراژیدیی، ڕاستەوخۆ پەیوەستە بە ئارام بوون و لەسەرخۆ بوونی ژیانی شێکسپیر بەڕاستیی، ھەرچەند ئەو شانۆگەرییانە لەوسەردەمەدا شوێنێکی کەمییان لە بۆشایی کەمییەتی داگیرکرد.

نماییشەکان

ڕوون نییە بۆ چ کۆمپانییەک شێکسپیر یەکەمین شانۆگەرییەکانی خۆی نووسیوە، بەجۆرێ کە سەردێری پەڕەیەک لە چاپی '١٥٩٤ لتیتۆس ئاندرونیکۆس' ئاماژە بەوە دەدات کە شانۆگەرییەکە لەلایەن سێ گرووپ و تیمی جیاوازەوە نوێنراوە. لەپاش تاعوونی ماوەی نێوان ١٥٩٢ بۆ ١٥٩٣، شانۆگەرییەکانی شێکسپیر لەلایەن کۆمپانیا تایبەتییەکەی خۆیەوە تایبەت بە شانۆ، پەردە و شۆردیچ ـەوە ئەنجام دراوە لە باکووری ڕووباری تێمز. لەوێوە بینەران بەشی یەکەمی ھێنری چوارەمییان بینی، لیۆنارد دیگز ھەموو کەسی بانگھێشت کرد بۆ تۆمارکردن و بینین، جگە لە فالستاڤ، ھاڵ، بوینز و ئەوانی تر.

سەرچاوە دەقییەکان

لە ١٦٢٣ دا، جۆن ھمینگز و ھێنریی کۆندڵ کە دوو ھاوڕێی شێکسپیر بوون لە پیاوانیی شاھـ، ھەستان بە بڵاوکردنەوەی پەڕگەی یەکەم، ئەمیش چاپێکی کۆکراوەی شانۆگەرییەکانی شێکسپیر بوو، پێکھاتبوو لە ٣٦ دەق، لەنێوییاندا ١٨ دەق یەکەم جار بوو چاپ بکرێن. بەکرداریی، زۆربەی شانۆگەرییەکان بەشێوەی چاپی چوارنەیی دەرکەوتن - نووسراوی چاپکراو، درووستکراو لە پەڕەی وەرەقەی نووشتاوە دووجار، تا ببێتە چوار وەرەقە. ھیچ بەڵگەیەک نییە لەسەر ئەوەی کە شێکسپیر ڕازیی بووبێت لەسەر ئەم چاپانە، کە پەڕگەی یەکەم بە «روونووسی دزراو» وەسفی دەکات.

ئالفرێد پۆلارد ھەندێکییان بە چوارینەی خراپ وەسف دەکات، بەپێی دووبارە سواغدانەوەیان، یان تێکدراون، کە دەشێـت ھەندێکییان لەڕێگەی بیرەوە لەھەندێک شوێندا بنیاد نرابنەوە. کاتێک ژمارەیەک چاپی شانۆگەرییەک زیندوو بێت، ھەرییەکەیان جیاواز دەبێت لەوی تر. ڕەنگە جیاوازییەکان لەسەر ھەڵەکانی چاپ و ڕوونووس بن، یان لە یادەوەرییەکانی ھونەرمەندان/نوێنەران و جەماوەران بێت، یاخود لە لەخودی پەڕگەکانی شێکسپیر خۆیەوە بن. و لەھەندێک باردا وەکو ھاملێت و ترویلوس کریسیدا، پێدەچێت شێکسپیر پێداچوونەوە لەدەقەکاندا لەنێوان وەشانە چوارینەکان و پەڕگەکەدا کردبێت. بەجۆرێ ڕوونووسی پەڕگەی «پادشا لیر» زۆر جیاوازە لە چوارینەی ١٦٠٨ کە ئۆکسفۆرد شێکسپیر ھەرییەکەیانی چاپکردووە، کە ناکرێت بێ وریایی تێکەڵ کرابن.

پێشبینیی سەبارەت بە شێکسپیر

داڕشتن

پاش ٢٣٠ ساڵ لەدوای مردنی شێکسپیر، گوومانەکان دەرکەوتن سەبارەت بە ھەندێک کار کە خرابوونە پاڵ شێکسپیر. پاڵێوراوە جێگرتووە پێشنیارکەرەکان، فرانسیس بیکۆن، کریستۆڤەر مارلۆ، ئێدوارد دی فیر و ئێرڵ ئێکسفۆرد، کە ھەرییەک لە پاڵێوراوانی جێگرەوە، ڕەتکرابوونەوە لەنێو ناوەندیی ئەکادیمیا بەشێوەیەکی جیانگیرییانە/لەسەرانسەری جیھاندا. بەڵام گرنگییپێدانی میللیی ھەربەردەوام بوو، زۆر بەتایبەتیی تیۆری ئۆکسفۆردیی، کە تا سەدەی بیست و یەک بەردەوام بوو.

ئایین

ڕوونە کە شێکسپیر کەسێکی دیندار بووە، بەڵام ڕوانینەکانی بۆ ئایین ئەوا جێگای مشتوومڕ بوونە. ھەندێک لە زانایان دەڵێن کە ئەندامانی خێزانی شێکسپیر کاسۆلۆکیی بوون، لەکاتێکدا کە پەیڕەوکردن و بەجێھێنانی کاسۆلۆکییەت دژ بە یاسا بووە. دایکی شێکسپیر، ماری ئاردن، بە دڵنیایییەوە لە خێزانێکی کاسۆلۆکی خوداناس بووە، ڕەنگە دیارترین و بەھێزترین بەڵگە لەسەر ئەوە، بەیاننامەی کاسۆلۆکی واژوو کراو لە جۆن شێکسپیر ـەوە، بێت. کە لە ساڵی ١٧٥٧ لە نێو تەختە بەسەرییەکدا ھەڵچنراوەکانی ماڵە کۆنەکەی خۆی لە شەقامی ھینلی دۆزرایەوە. ئەو بەڵگەنامەیە لە ئێستادا ونە، لەگەڵ ئەوەشدا، زانایان لەسەر درووستیی ئەو بەڵگەنامەیە ناکۆکن. لە ساڵی ١٦٠٦ دا، ویلیام شێکسپیر ی کوڕی سوزانا لەنێو ئەو لیستەدا نەبوو کە ئاماژەی بە سەردانکەرانی جەژنی فوسح لە سترادفۆرد کردووە، بەواتایەکی تر ئامادەی ئەو جەژنە نەبووە و نەچووە، کەجەژنێکی کاسۆلۆکییەکانە. زانایان بەڵگە بۆ ھەردووک لەگەڵ بوون و دژایەتی کاسۆلۆکیی بوونی شکێسپیر دەدۆزنەوە لە شانۆگەرییەکانییەو، بەڵام ڕاستی ئەوەیە ڕەنگە گەیشتن بە ئەنجام، ئەستەم بێت.

چالاکی سێکسیی

زانیاریی کەم ھەیە لەسەر چالاکیی سێکسیی شێکسپیر. لە تەمەنی ھەژدە ساڵیدا، ئان ھاساوای ٢٦ ساڵی ھێناوە، سکپڕبووە. سوزانا، یەکەم منداڵییان بووە لە سێ منداڵ، پاش شەش مانگ لەدایکبوو لە ٢٦ ی ئایاری ١٥٨٣، لەگەڵ ئەوەشدا، خوێنەران بە درێژایی سەدەکان لە سۆناتاکانی شێکسپیرەوە ئاماژە بەوە دەدەن کە سۆناتاکانی بەڵگەن بۆ ئەوەی کە کوڕێکی گەنجی خۆشویستووە؛ و ھەندێک گرتە خۆی وەک ئامرازێک دەخوێنێتەوە بۆ دەربڕین لە ھاوڕێیەتییەکی بەھێز نەک خۆشەویستییەکی سێکسیی.

کارەکانی

پۆڵێنی شانۆگەرییەکان

شانۆگەرییەکانی شێکسپیر. سێر جۆن گیلبێرت، ١٨٤٩

شانۆگەرییەکانی شێکسپیر ٣٦ شانۆگەریی نووسراو لەسەر پەڕەی یەکەم لەخۆ دەگرێت کە لە ساڵی ١٦٢٣ نووسراونەتەوە، ڕیزبەندیی کراون بەپێی بەرزیی بۆ نزمیی لە کۆمیدییەکان، مێژوویییەکان و تراژیدییەکان. دووان لە شانۆگەرییەکان ڕیزبەند نەکران لە پەڕەی یەکەم دا، کە دوو پیاوچاکە نزیکەکە و بیریکڵز بوون، ئێستا وەک بەشێک لە شوێن پێی قبووڵکراون، زانایانیش لەسەر ئەوە ڕێککەوتن کە شێکسپیر بە درووستکردنییانەوە ھیلاک بووە.

لەکۆتایییەکانی سەدەی نۆزدەھەمدا، ئێدوارد داودن چوار لە کۆمیدیایەکانی کۆتایی ڕیزبەند کرد وەک ڕۆمانسییەکان ئاماژەی پێدان، ھەرچەند کە زۆربەی زانایان ناویدەنێن "کۆمیدیای تراژیدیی". ئەم شانۆگەرییانە و دوو پیاوچاکە نزیکەکە بەستراون بە ھێماکراوی ئەستێرەوە (*) لەخوارەوە. لە ساڵی ١٨٩٦ دا فرێدریک س. بواس زاراوەی شانۆگەرییەکانی کێشەی درووستکرد بۆ وەسفکردنی چوار شانۆگەریی: کارەکان بە کۆتایییەکانییانەوە، صاعە بصاع، ترۆیلۆس و کریسیدا و ھاملێت. نووسی، "دراما بە تاکێتی خۆی لە بابەت و سروشتی دا، ناتوانێت بە توندی کۆمیدیی یان تراژیدیی بێت'". "'لەبەرئەوەی ڕەنگە زاراوەی لەجێ ون بکەین لە شانۆی ئەمڕۆدا، و پێکەوە ھاوپۆلییان بکەین وەک شانۆگەرییەکانی کێشەی شێکسپیر". زاراوەکە زۆر لەسەری گفتوگۆ کراوە و جێبەجێ کراوە ھەندێک جار لەسەر شانۆگەرییەکانی تر، تا ئێستاش بەکاردێت، ھەرچەندە کە ھاملێت تەواو و کۆتا وا ھاوپۆل کراوە کە تراژیدیایە.

شانۆگەرییەکانی کێشە بە ھێمای خەنجەرێکی بەیەکداچوو ئاماژەی پێکراوە (‡). ئەو شانۆگەرییانەی کە شێکسپیر بەشێوەیەکی بەشیی نوسیونی بە خەنجەر (†) ھێماکراون لە خوارەوە.

کۆمێدیی

• کارەکان بەکۆتایییەکانییانەوە ‡
• وەک چۆن خۆشت دەوێت
• کۆمیدیای ھەڵەکان
• ڕەنجی ئەوین بە با چوو
• پێوانە بە پێوانە
• بازرگانی ڤینیسیا
• ژنە خۆشەکانی وێندسۆر
• خەونی شەوێکی چلەی ھاوین
• ژاوەژاوی بێ ھاڕین
• بێریکڵز ئەمیر تایر
• ماڵیکردنی چەقاوەسووەکە
• بۆران
• شەوی دوانزدەھەم
• ھەرجۆر تۆ پێت خۆشە
• دوو بەڕێزە فیرۆنییەکان
• دوو پیاوچاکە نزیکەکە *†
• چیرۆکی زستان *

مێژوویی

• پادشا جۆن
• ڕیچاردی دووەم
• ھێنریی چوارەم، بەشی ١
• ھێنریی چوارەم، بەشی ٢
• ھێنریی پێنجەم
• ھێنریی شەشەم، بەشی ١ †
• ھێنریی شەشەم، بەشی ٢
• ھێنریی شەشەم، بەشی ٣
• ڕیچاردی سێیەم
• ھێنریی ھەشتەم †

تراژیدیی

• ڕۆمیۆ و جولێت
• کۆریولانۆس
• تیتۆس ئاندرۆنیکۆس †
• تیمۆنی ئەسینایی †
• یۆلیۆس قەیسەڕ
• ماکبێس †
• ھاملێت
• ترۆیلۆس و کرێسیدا †
• شا لییەر
• ئۆتێللۆ
• ئەنتۆنیۆ و کلیۆپاترا
• سیمبێلین *

ھۆنراوە

• سۆنێتەکانی شێکسپیر
• ڤینوس و ئادۆنیس
• لاقەکردنی لووکرێس
• حاج ی عاشق
• پاکیی و کیسەڵەکان
• گازندەی خۆشەویست

شانۆگەرییە ونبووەکان

• خۆشەویستیی کۆششکراوی براوە
• کاردینیۆ †

سەرچاوەکان

• Ackroyd، Peter (2006). Shakespeare: The Biography. London: Vintage. ISBN 978-0-7493-8655-9. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Adams، Joseph Quincy (1923). A Life of William Shakespeare. Boston: Houghton Mifflin. OCLC 1935264. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Baldwin، T.W. (1944). William Shakspere's Small Latine & Lesse Greek. Vol. 1. Urbana, Ill: University of Illinois Press. OCLC 359037. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Barroll، Leeds (1991). Politics, Plague, and Shakespeare's Theater: The Stuart Years. Ithaca: Cornell University Press. ISBN 978-0-8014-2479-3. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Bate، Jonathan (2008). The Soul of the Age. London: Penguin. ISBN 978-0-670-91482-1. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• «Bard's 'cursed' tomb is revamped». BBC News. 28 May 2008. لە 23 April 2010 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |accessdate= و |date= (یارمەتی)
• Bednarz، James P. (2004). «Marlowe and the English literary scene». لە Cheney، Patrick Gerard (ed.). The Cambridge Companion to Christopher Marlowe. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 90–105. doi:10.1017/CCOL0521820340. ISBN 978-0-511-99905-5 – via Cambridge Core. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Bentley، G.E. (1961). Shakespeare: A Biographical Handbook. New Haven: Yale University Press. ISBN 978-0-313-25042-2. OCLC 356416. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Berry، Ralph (2005). Changing Styles in Shakespeare. London: Routledge. ISBN 978-0-415-35316-8. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Bevington، David (2002). Shakespeare. Oxford: Blackwell. ISBN 978-0-631-22719-9. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Bloom، Harold (1995). The Western Canon: The Books and School of the Ages. New York: Riverhead Books. ISBN 978-1-57322-514-4. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Bloom، Harold (1999). Shakespeare: The Invention of the Human. New York: Riverhead Books. ISBN 978-1-57322-751-3. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Bloom، Harold (2008). King Lear. Bloom's Shakespeare Through the Ages. Bloom's Literary Criticism. ISBN 978-0-7910-9574-4. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Boas، Frederick S. (1896). Shakspere and His Predecessors. New York: Charles Scribner's Sons. hdl:2027/uc1.32106001899191. OL 20577303M. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Bowers، Fredson (1955). On Editing Shakespeare and the Elizabethan Dramatists. Philadelphia: University of Pennsylvania Press. OCLC 2993883. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Boyce، Charles (1996). Dictionary of Shakespeare. Ware, Herts, UK: Wordsworth. ISBN 978-1-85326-372-9. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Bradbrook، M.C. (2004). «Shakespeare's Recollection of Marlowe». Shakespeare's Styles: Essays in Honour of Kenneth Muir. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 191–204. ISBN 978-0-521-61694-2. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Bradley، A.C. (1991). Shakespearean Tragedy: Lectures on Hamlet, Othello, King Lear and Macbeth. London: Penguin. ISBN 978-0-14-053019-3. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Brooke، Nicholas (2004). «Language and Speaker in Macbeth». Shakespeare's Styles: Essays in Honour of Kenneth Muir. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 67–78. ISBN 978-0-521-61694-2. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Bryant، John (1998). «Moby-Dick as Revolution». لە Levine، Robert Steven (ed.). The Cambridge Companion to Herman Melville. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 65–90. doi:10.1017/CCOL0521554772. ISBN 978-1-139-00037-6 – via Cambridge Core. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Carlyle، Thomas (1841). On Heroes, Hero-Worship, and The Heroic in History. London: James Fraser. hdl:2027/hvd.hnlmmi. OCLC 17473532. OL 13561584M. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Casey، Charles (1998). «Was Shakespeare gay? Sonnet 20 and the politics of pedagogy». College Literature. 25 (3): 35–51. JSTOR 25112402. {{cite journal}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Cercignani، Fausto (1981). Shakespeare's Works and Elizabethan Pronunciation. Oxford: Clarendon Press. ISBN 978-0-19-811937-1. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Chambers، E.K. (1923). The Elizabethan Stage. Vol. 2. Oxford: Clarendon Press. ISBN 978-0-19-811511-3. OCLC 336379. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Chambers، E.K. (1930a). William Shakespeare: A Study of Facts and Problems. Vol. 1. Oxford: Clarendon Press. ISBN 978-0-19-811774-2. OCLC 353406. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Chambers، E.K. (1930b). William Shakespeare: A Study of Facts and Problems. Vol. 2. Oxford: Clarendon Press. ISBN 978-0-19-811774-2. OCLC 353406. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Chambers، E.K. (1944). Shakespearean Gleanings. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-8492-0506-4. OCLC 2364570. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Clemen، Wolfgang (1987). Shakespeare's Soliloquies. London: Routledge. ISBN 978-0-415-35277-2. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Clemen، Wolfgang (2005a). Shakespeare's Dramatic Art: Collected Essays. New York: Routledge. ISBN 978-0-415-35278-9. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Clemen، Wolfgang (2005b). Shakespeare's Imagery. London: Routledge. ISBN 978-0-415-35280-2. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Cooper، Tarnya (2006). Searching for Shakespeare. Yale University Press. ISBN 978-0-300-11611-3. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Craig، Leon Harold (2003). Of Philosophers and Kings: Political Philosophy in Shakespeare's Macbeth and King Lear. Toronto: University of Toronto Press. ISBN 978-0-8020-8605-1. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Cressy، David (1975). Education in Tudor and Stuart England. New York: St Martin's Press. ISBN 978-0-7131-5817-5. OCLC 2148260. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Crystal، David (2001). The Cambridge Encyclopedia of the English Language. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-40179-1. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• de Sélincourt، Basil (1909). William Blake. London: Duckworth & co. hdl:2027/mdp.39015066033914. OL 26411508M. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Dobson، Michael (1992). The Making of the National Poet: Shakespeare, Adaptation and Authorship, 1660–1769. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-818323-5. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Dominik، Mark (1988). Shakespeare–Middleton Collaborations. Beaverton, OR: Alioth Press. ISBN 978-0-945088-01-1. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Dowden، Edward (1881). Shakspere. New York: D. Appleton & Company. OCLC 8164385. OL 6461529M. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Drakakis، John (1985). «Introduction». لە Drakakis، John (ed.). Alternative Shakespeares. New York: Methuen. pp. 1–25. ISBN 978-0-416-36860-4. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Dryden، John (1889). Arnold، Thomas (ed.). Dryden: An Essay of Dramatic Poesy. Oxford: Clarendon Press. hdl:2027/umn.31951t00074232s. ISBN 978-81-7156-323-4. OCLC 7847292. OL 23752217M. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• A Companion to Shakespeare's Works: The Histories. Vol. II. Oxford: Blackwell. 2003. ISBN 978-0-631-22633-8. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Edwards، Phillip (1958). Shakespeare's Romances: 1900–1957. Vol. 11. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 1–18. doi:10.1017/CCOL0521064244.001. ISBN 978-1-139-05291-7 – via Cambridge Core. {{cite book}}: |journal= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی); |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Eliot، T.S. (1934). Elizabethan Essays. London: Faber & Faber. ISBN 978-0-15-629051-7. OCLC 9738219. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Evans، G. Blakemore، ed. (1996). The Sonnets. The New Cambridge Shakespeare. Vol. 26. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-22225-9.
• Foakes، R.A. (1990). «Playhouses and players». The Cambridge Companion to English Renaissance Drama. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 1–52. ISBN 978-0-521-38662-3. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Fort، J.A. (October 1927). «The Story Contained in the Second Series of Shakespeare's Sonnets». The Review of English Studies. Original Series. III (12): 406–414. doi:10.1093/res/os-III.12.406. eISSN 1471–6968. ISSN 0034-6551 – via Oxford Journals. {{cite journal}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی); نرخی |eissn= بپشکنە (یارمەتی)
• Friedman، Michael D. (2006). «'I'm not a feminist director but…': Recent Feminist Productions of The Taming of the Shrew». Acts of Criticism: Performance Matters in Shakespeare and his Contemporaries. New Jersey: Fairleigh Dickinson University Press. pp. 159–174. ISBN 978-0-8386-4059-3. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Frye، Roland Mushat (2005). The Art of the Dramatist. London; New York: Routledge. ISBN 978-0-415-35289-5. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Gibbons، Brian (1993). Shakespeare and Multiplicity. Cambridge: Cambridge University Press. doi:10.1017/CBO9780511553103. ISBN 978-0-511-55310-3 – via Cambridge Core. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Gibson، H.N. (2005). The Shakespeare Claimants: A Critical Survey of the Four Principal Theories Concerning the Authorship of the Shakespearean Plays. London: Routledge. ISBN 978-0-415-35290-1. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Grady، Hugh (2001a). «Modernity, Modernism and Postmodernism in the Twentieth Century's Shakespeare». Shakespeare and Modern Theatre: The Performance of Modernity. New York: Routledge. pp. 20–35. ISBN 978-0-415-21984-6. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Grady، Hugh (2001b). «Shakespeare criticism, 1600–1900». The Cambridge Companion to Shakespeare. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 265–278. doi:10.1017/CCOL0521650941.017. ISBN 978-1-139-00010-9 – via Cambridge Core. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Greenblatt، Stephen (2005). Will in the World: How Shakespeare Became Shakespeare. London: Pimlico. ISBN 978-0-7126-0098-9. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Sixteenth/Early Seventeenth Century. The Norton Anthology of English Literature. Vol. 2. W.W. Norton. 2012. ISBN 978-0-393-91250-0. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Greer، Germaine (1986). Shakespeare. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-287538-9. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Hales، John W. (26 March 1904). «London Residences of Shakespeare». The Athenaeum. No. 3987. London: John C. Francis. pp. 401–402. {{cite magazine}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی); نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
• Cymbeline. London: Penguin. 2000. ISBN 978-0-14-071472-2.
• Honan، Park (1998). Shakespeare: A Life. Oxford: Clarendon Press. ISBN 978-0-19-811792-6. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Honigmann، E.A.J. (1999). Shakespeare: The 'Lost Years' (Revised ed.). Manchester: Manchester University Press. ISBN 978-0-7190-5425-9. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Jackson، MacDonald P. (2004). Zimmerman، Susan (ed.). «A Lover's Complaint revisited». Shakespeare Studies. XXXII. ISSN 0582-9399 – via The Free Library. {{cite journal}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Johnson، Samuel (2002) [first published 1755]. Lynch، Jack (ed.). Samuel Johnson's Dictionary: Selections from the 1755 Work that Defined the English Language. Delray Beach, FL: Levenger Press. ISBN 978-1-84354-296-4. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Jonson، Ben (1996) [first published 1623]. «To the memory of my beloued, The AVTHOR MR. WILLIAM SHAKESPEARE: AND what he hath left vs». لە Hinman، Charlton (ed.). The First Folio of Shakespeare (2nd ed.). New York: W.W. Norton & Company. ISBN 978-0-393-03985-6. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Kastan، David Scott (1999). Shakespeare After Theory. London: Routledge. ISBN 978-0-415-90112-3. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Kermode، Frank (2004). The Age of Shakespeare. London: Weidenfeld & Nicolson. ISBN 978-0-297-84881-3. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• The Oxford Handbook of Shakespeare. Oxford: Oxford University Press. 2012. ISBN 978-0-19-956610-5. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Knutson، Roslyn (2001). Playing Companies and Commerce in Shakespeare's Time. Cambridge: Cambridge University Press. doi:10.1017/CBO9780511486043. ISBN 978-0-511-48604-3 – via Cambridge Core. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Lee، Sidney (1900). Shakespeare's Life and Work. London: Smith, Elder & Co. OL 21113614M. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Levenson، Jill L.، ed. (2000). Romeo and Juliet. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-281496-8.
• Levin، Harry (1986). «Critical Approaches to Shakespeare from 1660 to 1904». لە Wells، Stanley (ed.). The Cambridge Companion to Shakespeare Studies. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-31841-9. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Love، Harold (2002). Attributing Authorship: An Introduction. Cambridge: Cambridge University Press. doi:10.1017/CBO9780511483165. ISBN 978-0-511-48316-5 – via Cambridge Core. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Maguire، Laurie E. (1996). Shakespearean Suspect Texts: The 'Bad' Quartos and Their Contexts. Cambridge: Cambridge University Press. doi:10.1017/CBO9780511553134. ISBN 978-0-511-55313-4 – via Cambridge Core. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• «Shakespeare Died a Nobody, and then Got Famous by Accident». New York Post. ٢٠ی نیسانی ٢٠١٦. لە ٢١ی نیسانی ٢٠١٦ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ٣١ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٧ ھێنراوە. {{cite web}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• McDonald، Russ (2006). Shakespeare's Late Style. Cambridge: Cambridge University Press. doi:10.1017/CBO9780511483783. ISBN 978-0-511-48378-3 – via Cambridge Core. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• McIntyre، Ian (1999). Garrick. Harmondsworth, England: Allen Lane. ISBN 978-0-14-028323-5. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Shakespeare and his Rivals: A Casebook on the Authorship Controversy. New York: Odyssey Press. 1962. OCLC 2113359. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Meagher، John C. (2003). Pursuing Shakespeare's Dramaturgy: Some Contexts, Resources, and Strategies in his Playmaking. New Jersey: Fairleigh Dickinson University Press. ISBN 978-0-8386-3993-1. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• «Sonnet 18». Folger Digital Texts. Folger Shakespeare Library. n.d. لە ڕەسەنەکە لە ٧ی ئەیلوولی ٢٠١٧ ئەرشیڤ کراوە. لە ٣٠ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٧ ھێنراوە.
• Muir، Kenneth (2005). Shakespeare's Tragic Sequence. London: Routledge. ISBN 978-0-415-35325-0. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Nagler، A.M. (1958). Shakespeare's Stage. New Haven, CT: Yale University Press. ISBN 978-0-300-02689-4. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• «Did He or Didn't He? That Is the Question». The New York Times. 22 April 2007. لە 31 December 2017 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |accessdate= و |date= (یارمەتی)
• Paraisz، Júlia (2006). The Author, the Editor and the Translator: William Shakespeare, Alexander Chalmers and Sándor Petofi or the Nature of a Romantic Edition. Vol. 59. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 124–135. doi:10.1017/CCOL0521868386.010. ISBN 978-1-139-05271-9 – via Cambridge Core. {{cite book}}: |journal= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی); |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Pequigney، Joseph (1985). Such Is My Love: A Study of Shakespeare's Sonnets. Chicago: University of Chicago Press. ISBN 978-0-226-65563-5. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Pollard، Alfred W. (1909). Shakespeare Quartos and Folios: A Study in the Bibliography of Shakespeare's Plays, 1594–1685. London: Methuen. OCLC 46308204. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Pritchard، Arnold (1979). Catholic Loyalism in Elizabethan England. Chapel Hill: University of North Carolina Press. ISBN 978-0-8078-1345-4. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Ribner، Irving (2005). The English History Play in the Age of Shakespeare. London: Routledge. ISBN 978-0-415-35314-4. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Ringler، William, Jr. (1997). «Shakespeare and His Actors: Some Remarks on King Lear». In Lear from Study to Stage: Essays in Criticism. New Jersey: Fairleigh Dickinson University Press. pp. 123–134. ISBN 978-0-8386-3690-9. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: ناوە فرەکان: authors list (بەستەر)
• Roe، John، ed. (2006). The Poems: Venus and Adonis, The Rape of Lucrece, The Phoenix and the Turtle, The Passionate Pilgrim, A Lover's Complaint. The New Cambridge Shakespeare (2nd revised ed.). Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-85551-8.
• Rowe، Nicholas (1997) [first published 1709]. Gray، Terry A. (ed.). Some Account of the Life &c of Mr. William Shakespear. لە 30 July 2007 ھێنراوە. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |accessdate= (یارمەتی)
• Rowse، A.L. (1963). William Shakespeare; A Biography. New York: Harper & Row. OL 21462232M. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Rowse، A.L. (1988). Shakespeare: the Man. Macmillan. ISBN 978-0-333-44354-5. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Sawyer، Robert (2003). Victorian Appropriations of Shakespeare. New Jersey: Fairleigh Dickinson University Press. ISBN 978-0-8386-3970-2. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Schanzer، Ernest (1963). The Problem Plays of Shakespeare. London: Routledge and Kegan Paul. ISBN 978-0-415-35305-2. OCLC 2378165. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Schoch، Richard W. (2002). «Pictorial Shakespeare». The Cambridge Companion to Shakespeare on Stage. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 58–75. doi:10.1017/CCOL0521792959.004. ISBN 978-0-511-99957-4 – via Cambridge Core. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Schoenbaum، S. (1981). William Shakespeare: Records and Images. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-520234-2. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Schoenbaum، S. (1987). William Shakespeare: A Compact Documentary Life (Revised ed.). Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-505161-2. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Schoenbaum، S. (1991). Shakespeare's Lives. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-818618-2. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Shapiro، James (2005). 1599: A Year in the Life of William Shakespeare. London: Faber and Faber. ISBN 978-0-571-21480-8. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Shapiro، James (2010). Contested Will: Who Wrote Shakespeare?. New York: Simon & Schuster. ISBN 978-1-4165-4162-2. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Smith، Irwin (1964). Shakespeare's Blackfriars Playhouse. New York: New York University Press. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• The Winter's Tale. Cambridge: Cambridge University Press. 2007. ISBN 978-0-521-22158-0.
• «Shakespeare Memorial». Southwark Cathedral. لە ڕەسەنەکە لە ٤ی ئازاری ٢٠١٦ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢ی نیسانی ٢٠١٦ ھێنراوە.
• Steiner، George (1996). The Death of Tragedy. New Haven: Yale University Press. ISBN 978-0-300-06916-7. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Taylor، Gary (1987). William Shakespeare: A Textual Companion. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-812914-1. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Taylor، Gary (1990). Reinventing Shakespeare: A Cultural History from the Restoration to the Present. London: Hogarth Press. ISBN 978-0-7012-0888-2. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Wain، John (1975). Samuel Johnson. New York: Viking. ISBN 978-0-670-61671-8. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• The Oxford Shakespeare: The Complete Works (2nd ed.). Oxford: Oxford University Press. 2005. ISBN 978-0-19-926717-0. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Wells، Stanley (1997). Shakespeare: A Life in Drama. New York: W.W. Norton. ISBN 978-0-393-31562-2. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Wells، Stanley (2006). Shakespeare & Co. New York: Pantheon. ISBN 978-0-375-42494-6. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Shakespeare: An Oxford Guide. Oxford: Oxford University Press. 2003. ISBN 978-0-19-924522-2.
  • Gross، John (2003). «Shakespeare's Influence». Shakespeare: An Oxford Guide. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-924522-2. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
  • Kathman، David (2003). «The Question of Authorship». Shakespeare: an Oxford Guide. Oxford Guides. Oxford: Oxford University Press. pp. 620–632. ISBN 978-0-19-924522-2. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
  • Thomson، Peter (2003). «Conventions of Playwriting». Shakespeare: An Oxford Guide. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-924522-2. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Werner، Sarah (2001). Shakespeare and Feminist Performance. London: Routledge. ISBN 978-0-415-22729-2. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• «Visiting the Abbey». Westminster Abbey. لە ڕەسەنەکە لە ٣ی نیسانی ٢٠١٦ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢ی نیسانی ٢٠١٦ ھێنراوە.
• Wilson، Richard (2004). Secret Shakespeare: Studies in Theatre, Religion and Resistance. Manchester: Manchester University Press. ISBN 978-0-7190-7024-2. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Wood، Manley، ed. (1806). The Plays of William Shakespeare with Notes of Various Commentators. Vol. I. London: George Kearsley. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Wood، Michael (2003). Shakespeare. New York: Basic Books. ISBN 978-0-465-09264-2. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
• Wright، George T. (2004). «The Play of Phrase and Line». لە McDonald، Russ (ed.). Shakespeare: An Anthology of Criticism and Theory, 1945–2000. Oxford: Blackwell. ISBN 978-0-631-23488-3. {{cite book}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)

بەستەرە دەرەکییەکان

• Works by William Shakespeare set to music: free scores لە ناونیشانی کتێبخانەی گشتی کۆراڵ (کۆراڵویکی)
• ویلیام شێکسپیر لە بنکەدراوەی ئینتەرنێتیی فیلمەکان
• کارەکانی ویلیام شێکسپیر لە پڕۆژەی گەتنبێرگ
• کارەکانی ویلیام شێکسپیر لە ئەرشیڤی ئینتەرنێت
• کارەکانی ویلیام شێکسپیر لە لایبریڤۆکس (دۆمەینی گشتی پەرتووکە دەنگییەکان)