لەشکرکێشی عێراق بۆ سەر ئێران

لەشکرکێشی عێراق بۆ سەر ئێران ئاماژەیە بۆ ھەڵمەتی سەربازی عێراق دژی دراوسێی ئێران لە ساڵی ١٩٨٠، کاتێک ھێزە وشکانییەکانی عێراق وڵاتی ئێرانی دراوسێیان بەزاند و ھێرشی کردە سەر ئەو وڵاتە، کە بووە ھۆی وروژاندنی درێژخایەنی شەڕی ئێران و عێراق. لەشکرکێشی سەرەتایی لە ٢٢ی ئەیلوولی ١٩٨٠ دەستی پێکرد و تا ٧ی کانوونی دووەمی ھەمان ساڵ بەردەوام بوو. بە پێچەوانەی چاوەڕوانییەکانی عێراق لە وەڵامێکی ناڕێک و خراپ لە ئێرانەوە لەژێر ڕۆشنایی ئەو گێژاوەی کە بەھۆی شۆڕشی ئێرانەوە ھاتە ئاراوە، لەشکرکێشییەکە بە توندی لە بەرامبەر بەرخۆدانی توندی ئێراندا وەستا، بەڵام پێش ئەوەی عێراق ١٥ ھەزار کیلۆمەتر ^٢ خاکی ئێران داگیر بکات.^[١]

لە ١٠ی ئەیلوولی ١٩٨٠، عێراق بە ھیوای سوودوەرگرتن لە ئێرانێکی لاواز دوای شۆڕشی ئیسلامی ساڵێک پێشتر، بە زۆر خاکەکانی لە زەین ئەلقەوس و سەیف سەعد وەرگرتەوە کە بەڵێنی پێدرابوو بەپێی مەرجەکانی ڕێککەوتنی جەزائیر بەڵام ھەرگیز لەلایەن ئێرانەوە ڕادەست نەکرابوو، کە بووە ھۆی ئەوەی ھەردوو ئێران و عێراق پەیماننامەکە بە پووچەڵکردنەوە ڕابگەیەنن، لە ١٤ی ئەیلوول و ١٧ی ئەیلوولدا. عێراق لە ١٠ی ئەیلوولدا بە کردەوەی تاکلایەنە خاکی وەرگرتبووەوە کە تا ئێستاش بەپێی پەیماننامەکە ئیدیعای دەکرد. چیتر ھیچ 'خاکێک' وەک خۆی لە دیوەکەی تردا نەبوو کە داگیری بکات. بەعس پێشتر نموونەی شای ساڵی ١٩٧١ی گرتبوو کاتێک تاکلایەنە دەستی بەسەر سێ دوورگەی کەنداودا گرت. لە ٢٢ی ئەیلوولدا فڕۆکەکانی عێراق پێشوەختە دە فڕۆکەخانەی ناو ئێرانیان بۆردومان کرد بۆ پەکخستنی ھێزی ئاسمانی ئێران لەسەر زەوی. ھەرچەندە ئەم ھێرشە شکستی ھێنا، بەڵام ھێزە عێراقییەکان بە ھێزەوە سنووریان بەزاند و بە سێ پاڵنانی ھاوکات بە درێژایی بەرەیەکی ھەندێک بۆ ڕۆژی دواتر پێشڕەوییان کرد بۆ ناو ئێران. لە کۆی شەش فیرقەی عێراق کە بە شێوەی وشکانی داگیریان دەکرد، چواریان ڕەوانەی دەوڵەمەند بە نەوت پارێزگای خوزستان کران، کە دەکەوێتە نزیک کۆتایی باشووری سنوورەکە، بە مەبەستی بڕینی شەت ئەلعەرەب لە خاکی ئێران و دامەزراندنی ناوچەیەکی ئەمنی خاکی.^[٢]

ئامانج

ڕەنگە بەرژەوەندییە سەرەتایییەکانی سەدام لە شەڕدا لە خواستی ئەوەوە سەرچاوەی گرتبێت بۆ ڕاستکردنەوەی ھەڵەی گوماناویی ڕێککەوتنی جەزائیر، ئەمە جگە لەوەی دواجار بە خواستی خۆی بۆ لکاندنی خوزستان و بوون بە زلھێزی ناوچەیی بەدەستھێنابێت.^[٣] ئامانجی سەدام ئەوە بوو کە جێگەی میسر بگرێتەوە وەک سەرکردەی جیھانی عەرەبی و بەدیھێنانی ھەژموون بەسەر کەنداوی فارسدا. ئەو لاوازی ئێرانی بەھۆی شۆڕش و گەمارۆ و گۆشەگیری نێودەوڵەتییەوە بینی. سەدام لە ساڵی ١٩٧٥ەوە سەرمایەگوزارییەکی زۆری لە سەربازی عێراق کردبوو و بڕێکی زۆر چەکی لە یەکێتی سۆڤیەت و فەرەنسا کڕی بوو. تەنھا لە نێوان ساڵانی ١٩٧٣ بۆ ١٩٨٠، عێراق بە مەزەندەکردن ١٦٠٠ تانک و زیاتر لە ٢٠٠ فڕۆکەی دروستکراوی سۆڤیەت کڕیووە و ھەروەھا تا ساڵی ١٩٨٠ عێراق خاوەنی ٢٤٢ ھەزار سەرباز بوو (دوای میسر لە جیھانی عەرەبی دووەم). لەشکرکێشییەکی سەرکەوتوو بۆ سەر ئێران دەبێتە ھۆی گەورەبوونی یەدەگی نەوتی عێراق و عێراق دەکاتە دەسەڵاتی باڵادەستی ناوچەکە. لەگەڵ گیرۆدەی ئێران لە ئاژاوەدا، دەرفەتێک بۆ عێراق بۆ لکاندنی پارێزگای خوزستانی دەوڵەمەند بە نەوت بەدیھات پێش تەواو بوونی جەنگ. جگە لەوەش، ژمارەی زۆری دانیشتووانی عەرەبی نەتەوەیی خوزستان ڕێگە بە سەدام دەدات خۆی وەک ڕزگارکەرێک بۆ عەرەبەکان لە دەسەڵاتی فارس نیشان بدات. ٢٦٠ دەوڵەتە ھاوڕێکانی کەنداو وەک سعودیە و کوەیت (سەرەڕای دوژمنایەتیان لەگەڵ عێراق) ھانی عێراقیان دا بۆ ھێرشکردن، چونکە ئەوان ترسیان لەوە ھەبوو کە شۆڕشێکی ئیسلامی لە سنوورەکانی خۆیاندا ڕووبدات. ھەروەھا ھەندێک لە دەربەدەری ئێران یارمەتیدەر بوون بۆ قەناعەت پێکردنی سەدام کە ئەگەر داگیر بکات، ئەوا کۆماری ئیسلامی تازەپێگەیشتوو بە خێرایی دەڕووخێت. بە تایبەتی سەددام لە سەردانەکەیدا لە مانگی ئابی ساڵی ١٩٨٠ بۆ سعودیە دڵنیا درایەوە لە پشتیوانی سعودیە بۆ لەشکرکێشی بۆ سەر ئێران.^[٤]

ھۆکار

لە ساڵانی ١٩٧٩–١٩٨٠، عێراق سوودمەند بوو لە بووژانەوەی نەوت کە ٣٣ ملیار دۆلاری ئەمریکی وەرگرت، ئەمەش ڕێگەی بە حکوومەت دا بچێتە سەر خەرجکردن بۆ ھەردوو پڕۆژەی مەدەنی و سەربازی. سەدام لە چەندین بۆنەدا ئاماژەی بە داگیرکردنی فارسی ئیسلامی عەرەبی کردووە لە پێشخستنی پێگەی خۆی لە دژی ئێران. بۆ نموونە لە ٢ی نیسانی ١٩٨٠، نیو ساڵ پێش ھەڵگیرسانی جەنگ، لە سەردانێکیدا بۆ زانکۆی ئەلمستەنسرییەی بەغدا، ھاوتەریبی لەگەڵ شکستی فارس لە شەڕی سەدەی حەوتەمی قادیسییە وەرگرت.

وتارێکی سەددام: بە ناوی ئێوە برایان و بەناوی عێراقی و عەرەبەوە لە ھەموو شوێنێک بەو ترسنۆک و کوێرە فارسانە دەڵێین کە ھەوڵ دەدەن تۆڵەی قادیسییە بکەنەوە کە ڕۆحی قادیسییە ھەروەھا خوێن و شەرەفی خەڵکی قادیسییە کە پەیامەکەیان لەسەر سەری ڕمەکانیان ھەڵگرتبوو، لە ھەوڵەکانیان گەورەترن.

لە ساڵانی ١٩٧٩–١٩٨٠، ئاژاوەی دژە بەعس لە ناوچە شیعەکانی عێراق لەلایەن ئەو گرووپانەوە سەریھەڵدا کە کاریان دەکرد بۆ شۆڕشێکی ئیسلامی لە وڵاتەکەیاندا. سەدام و جێگرەکانی پێیان وابوو کە ئاژاوەگێڕییەکان لە شۆڕشی ئێرانەوە ئیلھامیان وەرگرتووە و لەلایەن حکوومەتی ئێرانەوە ھاندراوە. لە ١٠ی ئازاری ١٩٨٠، کاتێک عێراق باڵیۆزی ئێرانی بە کەسایەتی ناگرتا ناساند، و داوای کشانەوەی لە عێراق کرد تا ١٥ی ئازار، ئێران وەڵامی دایەوە بە دابەزاندنی پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانی بۆ ئاستی تۆمەتی کاروباری، و داوای کرد کە عێراق باڵیۆزەکەیان بکشێنێتەوە لە ئێرانەوە ھاتووە.^[٥]^[٦]

ململانێی سنوور

تا مانگی سێپتەمبەر، شەڕ و پێکدادانەکانی نێوان ئێران و عێراق ژمارەیان زیاتر بوو. عێراق دەستی کرد بە گەشەکردنی بوێرتر، هەم تۆپباران و هەم دەستپێکردنی دەستدرێژیکردنە سەر سنوورەکان لە ناوچە کێشە لەسەرەکان. مالۆڤانی باس لە دەستبەسەرداگرتنی ناوچەی زەین ئەلقەوس لەلایەن سوپای عێراقەوە دەکات، لە نزیک خانەقین (لەلایەن فیرقەی ٦ی زرێپۆش، فەیلەقی دووەم)؛ ناوچەی سەیف سەعاد (فرقەی ١٠ی زرێپۆش) و ناوچەی میسان لە نێوان شیب و فەککە (فرقەی یەکەمی میکانیکی، فەیلەقی سێیەم). ئێران وەڵامی دایەوە بە تۆپبارانکردنی چەند شارۆچکە و پۆستێکی سنووری عێراق، هەرچەندە ئەمە هیچی نەکرد بۆ گۆڕانکاری لە دۆخەکە لەسەر زەوی. تا ١٠ی ئەیلول، سەددام ڕایگەیاند کە سوپای عێراق هەموو ناوچە کێشە لەسەرەکانی ناو ئێران "ئازاد" کردووە. پێویستە بە وردی ئاماژە بەوە بکرێت کە مالۆڤانی، شیکارێکی پێشووی هەواڵگری ئیسرائیل ساڵانێک دواتر نووسیویەتی، وتی تا ٢١ی ئەیلول دەست بەسەر ئەو ئینکلاڤانەدا نەگیراوە بە تەواوی.^[٣]

پێشێلکارییە بەردەوام و ئاشکراکانی ئێران بۆ سەروەری عێراق... ڕێککەوتنی جەزائیری ساڵی ١٩٧٥ی پووچەڵ کردووەتەوە... ڕووباری شەتول عەرەب... دەبێت ناسنامەی عێراقی-عەرەبی خۆی بگەڕێتەوە وەک ئەوەی بەدرێژایی مێژوو بە ناوەوە بووە و لە واقیعدا لەگەڵ هەموو ئەو مافانەی کە لە سەروەری تەواوەوە سەرچاوە دەگرن بەسەر ڕووبارەکەدا...ئێمە بە هەموو شێوەیەک ئاواتەخوازین شەڕ دژی ئێران دەستپێبکەین.

سەرەڕای ئەوەی سەددام ئیدیعای کرد کە عێراق شەڕی لەگەڵ ئێراندا ناوێت، ڕۆژی دواتر هێزەکانی بەردەوام بوون لە هێرشکردنە سەر بنکە سنوورییەکانی ئێران وەک ئامادەکارییەک بۆ لەشکرکێشییە پلان بۆ داڕێژراوەکە. فیرقەی حەوتی میکانیزەکراو و ٤ی پیادەی عێراق هێرشیان کردە سەر بنکە سنوورییەکانی ئێران کە بەرەو شارەکانی فەککە و بۆستان دەڕۆن و ڕێگاکەیان بۆ پاڵنانی زرێپۆش لە داهاتوودا بۆ ئێران کردەوە. ئێران بەهۆی ئاژاوەی ناوخۆییەوە لاواز بوو، نەیتوانی هێرشەکان بەرپەرچ بداتەوە؛ کە لە بەرامبەردا بووە هۆی ئەوەی عێراق زیاتر متمانەی بە لێواری سەربازیی خۆی بەسەر ئێراندا هەبێت و پاڵیان پێبدات باوەڕیان بە سەرکەوتنێکی خێرا هەبێت.^[٧]

ئۆپراسیۆنەکان

هێرشی ئاسمانی

عێراق لە ٢٢ی ئەیلوولی ١٩٨٠دا لەشکرکێشییەکی تەواوەتی بۆ سەر ئێران دەستپێکرد، هێزی ئاسمانی عێراق هێرشی ئاسمانی لەناکاوی بۆ سەر ١٠ فڕۆکەخانەی ئێران دەستپێکرد بە ئامانجی لەناوبردنی هێزی ئاسمانی ئێران، تەقلیدی هێزی ئاسمانی ئیسرائیل لە جەنگی شەش ڕۆژەدا. هێرشەکە نەیتوانی زیانێکی بەرچاوی هێزی ئاسمانی ئێران بگەیەنێت زیانی بە بەشێک لە ژێرخانی بنکە ئاسمانییەکانی ئێران گەیاند، بەڵام نەیتوانی ژمارەیەکی بەرچاو لە فڕۆکەکان لەناوببات، هێزی ئاسمانی عێراق تەنیا توانی بە چەند فڕۆکەیەکی جۆری MiG-23BN، Tu-22, و فڕۆکەی Su-20. سێ فڕۆکەی میگ-٢٣ توانیان هێرش بکەنە سەر تاران و هێرشیان کردە سەر فڕۆکەخانەکەی، بەڵام تەنها چەند فڕۆکەیەکیان تێکشکاند.^[٨]

هێرشی زەمینی

ڕۆژی دواتر عێراق لە سێ هێرشی هاوکاتدا هێرشێکی زەمینی بەدرێژایی بەرەیەک بە درێژایی ٦٤٤ کم (٤٠٠ میل) دەستپێکرد.^[٩]

لە کۆی شەش فیرقەی عێراق کە بە شێوەی زەمینی داگیریان دەکرد، چواریان ڕەوانەی خوزستان کرابوون کە دەکەوێتە نزیک کۆتایی باشووری سنوورەکە، بۆ ئەوەی شەت ئەلعەرەب لە باقی ئێران ببڕن و ناوچەیەکی ئەمنی خاکی دابمەزرێنن. ٢٢ دوو فیرقەی دیکەش هێرشیان کردە سەر ئەودیوی بەشی باکوور و ناوەڕاستی سنوورەکە بۆ ڕێگریکردن لە دژە هێرشی ئێران.

هێرش و دژەهێرش

هەرچەندە لەشکرکێشی ئاسمانی عێراق ئێرانییەکانی تووشی سەرسوڕمان کرد، بەڵام هێزی ئاسمانی ئێران لە ئۆپەراسیۆنی کەمان ٩٩ (کەوان ٩٩) بە هێرشێک بۆ سەر بنکە سەربازییەکان و ژێرخانی عێراق تۆڵەی کردەوە. گروپی فڕۆکە جەنگییەکانی ئێف ٤ فانتۆم و ئێف ٥ تایگەر هێرشیان کردە سەر ئامانجەکانی سەرتاسەری عێراق، وەک دامەزراوە نەوتییەکان، بەنداوەکان، وێستگەکانی پترۆکیمیایی، پاڵاوگەکانی نەوت، هەروەها بنکەی ئاسمانی موسڵ و بەغدا و پاڵاوگەی نەوتی کەرکوکیان لەخۆگرتبوو. عێراق لە بەهێزی ئەو تۆڵەسەندنەوە سەری سوڕما، بەو پێیەی ئێران زیانێکی کەمی برد لە کاتێکدا عێراقییەکان شکستی قورس و پەککەوتنی ئابوورییان گرت.^[١٠]

هێزی ئێرانی لە کەشتییە چەکدارەکانی کۆپتەری (ئەی ئێچ کوبرا) دەستیان کرد بە هێرشکردنە سەر فیرقە عێراقییەکانی پێشڕەو، لەگەڵ فڕۆکەکانی (ئێف-٤ فانتۆم) کە بە مووشەکی ماڤریک چەکدار بوون. ئێران بۆی دەرکەوتبوو کە گروپێک لە دوو یان سێ فڕۆکەی ئێف ٤ فانتۆم کە بە نزم دەفڕن دەتوانن نزیکەی لە هەر شوێنێکی عێراق ئامانجەکانیان بپێکن. لەلایەکی دیکەوە، هێرشە ئاسمانییەکانی عێراق بۆ سەر ئێران بە فڕۆکە جەنگییە رێگریکەرەکانی ئێف-١٤ تۆمکاتی ئێران بەرپەرچدرانەوە، بە بەکارهێنانی مووشەکی فۆنیکس، کە لە دوو رۆژی یەکەمی شەڕدا دەیان فڕۆکەی جەنگی دروستکراوی سۆڤیەتیان خستە خوارەوە.^[١١]

سەرچاوەکان

^ Karsh, Efraim (25 April 2002). جەنگی عێراق ئێران: 1980–1988. Osprey Publishing. p. 22. ISBN 978-1-84176-371-2. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
^ «A context of 'bitterness and anger'». شەڕی ئێران و عێراق، مێژوویەکی سەربازی و ستراتیژی. Cambridge University Press. 2014. pp. 61-62 (e-book, page numbers approximate). ISBN 978-1-107-06229-0. Certainly Saddam believed that the oil-rich areas of Arabistan (Khuzestan) were within his reach, a goal his intelligence services seemed delighted to further.
^ ^ئ ^ا Farrokh، Kaveh (20 December 2011). ئێران لە شەڕدایە. Oxford: Osprey Publishing. ISBN 978-1-78096-221-4. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
^ Makiya، Kanan (1998). کۆماری ترس: سیاسەتی عێراقی مۆدێرن، چاپی نوێکراوە. University of California Press. pp. 33–34. ISBN 978-0-520-92124-5.
^ Khomeini, Ruhollah (1981). ئیسلام و شۆڕش: نووسین و جاڕنامەکانی ئیمام خومەینی. Algar, Hamid. Mizan Press. p. 122. ISBN 978-0-933782-03-7.
^ ئێرانییەکان: فارس و ئیسلام و گیانی میللەتێک. Dutton. 1996. p. 317. ISBN 978-0-525-94005-0.
^ Malovany, 2017, 106.
^ وانەکانی جەنگی مۆدێرن: بەرگی دووەم – ململانێی ئێران و عێراق. Westview Press. 1990. p. 102. ISBN 978-0813309552.
^ ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی نادروستی <ref>؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەری efraimkarsh نەدراوە
^ Wilson، Ben. «پەرەسەندنی شەڕی ئێران لە سەردەمی جەنگی ئێران و عێراقدا» (PDF). لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ٢٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٣ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
^ «جەنگی کەنداوی فارس: لەشکرکێشی عێراق بۆ سەر ئێران، ئەیلوولی ١٩٨٠». Arabian Peninsula and Persian Gulf Database. Air Combat Information Group. ٩ی ئەیلوولی ٢٠٠٣. لە ڕەسەنەکە لە ٢١ی شوباتی ٢٠١٤ ئەرشیڤ کراوە. لە ٣٠ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٥ ھێنراوە.

[1] Karsh, Efraim (25 April 2002). جەنگی عێراق ئێران: 1980–1988. Osprey Publishing. p. 22. ISBN 978-1-84176-371-2. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)

[2] «A context of 'bitterness and anger'». شەڕی ئێران و عێراق، مێژوویەکی سەربازی و ستراتیژی. Cambridge University Press. 2014. pp. 61-62 (e-book, page numbers approximate). ISBN 978-1-107-06229-0. Certainly Saddam believed that the oil-rich areas of Arabistan (Khuzestan) were within his reach, a goal his intelligence services seemed delighted to further.

[Farrokh_03-3] ئ ^ا Farrokh، Kaveh (20 December 2011). ئێران لە شەڕدایە. Oxford: Osprey Publishing. ISBN 978-1-78096-221-4. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)

[4] Makiya، Kanan (1998). کۆماری ترس: سیاسەتی عێراقی مۆدێرن، چاپی نوێکراوە. University of California Press. pp. 33–34. ISBN 978-0-520-92124-5.

[5] Khomeini, Ruhollah (1981). ئیسلام و شۆڕش: نووسین و جاڕنامەکانی ئیمام خومەینی. Algar, Hamid. Mizan Press. p. 122. ISBN 978-0-933782-03-7.

[Macket199601-6] ئێرانییەکان: فارس و ئیسلام و گیانی میللەتێک. Dutton. 1996. p. 317. ISBN 978-0-525-94005-0.

[7] Malovany, 2017, 106.

[cordesman90-8] وانەکانی جەنگی مۆدێرن: بەرگی دووەم – ململانێی ئێران و عێراق. Westview Press. 1990. p. 102. ISBN 978-0813309552.

[efraimkarsh-9] ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی نادروستی <ref>؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەری efraimkarsh نەدراوە

[Wilson_2007-10] Wilson، Ben. «پەرەسەندنی شەڕی ئێران لە سەردەمی جەنگی ئێران و عێراقدا» (PDF). لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ٢٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٣ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٢ ھێنراوە.

[cooper03_206-11] «جەنگی کەنداوی فارس: لەشکرکێشی عێراق بۆ سەر ئێران، ئەیلوولی ١٩٨٠». Arabian Peninsula and Persian Gulf Database. Air Combat Information Group. ٩ی ئەیلوولی ٢٠٠٣. لە ڕەسەنەکە لە ٢١ی شوباتی ٢٠١٤ ئەرشیڤ کراوە. لە ٣٠ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٥ ھێنراوە.

[١]

[٢]

[٣]

[٤]

[٥]

[٦]

[٧]

[٨]

[٩]

[١٠]

[١١]