لێدوانی بەکارھێنەر:Tara shukur
بەخێربێیت
[دەستکاری]|
بەخێرھاتی بۆ ویکیپیدیا Tara shukur!
 ویکیپیدیا ئینسایکڵۆپیدیایەکی ئازادی ئینتەرنێتییە کە بە دەستی بەشداربووانی خۆبەخشەوە لە سەرانسەری جیھاندا پێکدێت. سەیرکردن، لەبەرگرتنەوە و بەکارھێنانەوەی ناوەڕۆکی ویکیپیدیا ئازادە. ویکیپیدیا دەستەی نووسەران یان چاودێرانی تایبەتی نییە و ھەموو کەس لەسەر ئینتەرنێت دەتوانێت دەستکاری و چاودێریی وتارەکانی بکات. ئەم ویکیپیدیایە کە بە شێوەزاری ناوەندی (سۆرانی) لە زمانی کوردی (Central Kurdish Branch) دەنووسرێت، لە ٢٠٠٩ەوە لە ویکیپیدیای کوردیی باکووری (کورمانجی) بەھۆی چەند کێشەی تەکنیکی و زمانەوانییەوە جیا بووەتەوە و ئێستا ٧٣٬١٨٣ وتار و ٢٠١ بەشداربووی چالاکی ھەیە. ویکیپیدیا بە شێوەزارەکانی تری زمانی کوردی
بەر لە ھەموو شتێک، باشترە لەگەڵ سیاسەتەکانی ویکیپیدیا ئاشنا بیت:
ویکیپیدیای کوردی شوێنێکە بۆ پەرەپێدان و ناساندنی زمان و چاندی کوردی و کۆکردنەوەی زانیارییەکان لە یەک جێگەدا. بەشداریی ھەموو کەسێک ڕاستەوخۆ دەخرێتە ویکیپیدیای کوردی و پێویستی بە پەسەندکردنی کەس نییە. بۆ بەشداریکردن لە ویکیپیدیای کوردی: 
|
-- ⇐ئارام وتووێژ💭 ١٨:٢٣، ٣ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٤ (UTC)
مۆسیقا و جلوبەرگی کوردی
[دەستکاری]مۆسیقا
مێژوونوسی یۆنانی گەزنەفۆن نووسیویەتی: "لە ساڵی (401 پ. ز) لە كاتێكدا لەشكری یۆنان دەیانەویست بە كوردستاندا بگەڕێنەوە، كوردەكان بەدەم گۆرانی و سروودی گوتنەوە، هێرشیان دەكردە سەر یۆنانیەكان". هەروەها گزنەفۆن دەشڵێت كە كوردەكان ئەوكات بە تەواوەتی ئاشنای موزیك بوونە و تەنانەت لە جەنگیشدا سوودیان لێ وەرگرتووە. لە گۆڤاری (فاسكەكە) كە تایبەت بە موزیك و لە فەرەنسا دەردەچێت، باس لە ئەوە كراوە كە لە ئێران و میسۆپۆتامیا واتە ئەو شوێنانەی ئێستا كورد تیایاندا دەژیات، كۆنترین بێشكەی موزیكی جیهان بووە.
موزیكی كوردی بە موزیك و گۆرانی خەلكی كورد زمان دەگوترێت و لە دێرزەمانەوە تایبەتمەندی، دەوڵەمەندی، رەگ و رەسەنایەتی خۆی هەبووە و نەوە لە دوای نەوە لە سینگەوە بۆ سینگ گواستراوەتەوە. مەزیكی فولكلۆری كوردی لە سێ بەشی (ئەفسانە، چیرۆك و داستان) پێكهاتووە. وەك زۆربەی نەتەوەكانی دیكە، دروست بوونی موزیكی كوردی دەگەڕێتەوە بۆ ئەفسانەكان، لەم بەشەدا ئەفسانەكان لە چوارچێوەی گۆرانی كوردیدا دەوترێن كە بە حەماسی تایبەتیان هەیە. گۆرانیەكان دەبنە دوو بەشی (قارەمانیەت، دڵداری)، لە گۆرانیەكانی دلداریدا لایەنەكانی رۆمانسیەت و ئەڤینداری نێوان دوو كەس باس دەكرێت، وەك گۆرانی (زەنبیل فرۆش) كە لایەنی عیرفانی هەیە و گۆرانیەكانی (ئاس و حەسەن، خەج و سیامەند) كە چیرۆكی دڵداری دوو ئەڤیندارە و ئەمانە لە بەناو بانگترین كارەكانی ئەو بوارەن.
رەسەنترینی ئەو سازانەی لە موزیكی كوردیدا سوودیان لێ بینراوە (زۆرنا و دەهۆڵ) بوون و دواتر هەندێ سازیتر هاتوونەتە ناو ئەو موزیكە و بریتی بوون لە (شمشاڵ، زۆرنا، نایە، دەهۆڵ، دەف، دمبەگ، تەنبوور، كەمانچە، دیوان و نەی) كە گرنگی خۆیان هەبووە.
شێواز و ئاوازەكان: موزیكی كوردی شێوە و ئاوازی جیاوازی هەیە كە ئەمانەی خوارەوە دەخەینە بەرباس:
• بەیت: یەكێكە لە گرنگترین مقامە كلاسیكەكانی كوردی كە لە جەنگ، ئازایەتی و حەماسەكاندا كاری پێكراوە و لە ستایشی خوداوەندی تاقانە و پەیامبەر(ص) دا گووتراون، هەروەها بە (بالۆرە) ناو دەبرێت.
• سیا چەمانە: ئەو ئاوازە بە شێوەی دە هیجایی و دوو نیوە دێر و بە شێوەی كۆن دەوترێت، بە هۆی تێكەڵ بوونی بە بابەتە عرفانیەكان، شێوەی تازەی بەخۆوە گرتووە و هەندێكات بە (مقامی شێخان یا سۆفیان) ناو دەبرێت و تایبەتە بە ناوچەی هەورامان.
• هۆرە: یەكی دیكە لە جۆرەكانی مۆزیكی كوردیە و مقامێكی ئیجگار جوانە كە لە شین، ماتەم و غەریبی بە شێوازی سەنگین و لەسەرخۆ دەگاتە گوێی بیسەر. لە سەرەتادا گۆرانی تایبەت بۆ نزا و ستایشی (ئاهورامەزدا) بوونە و ئەم ووشەیەش هەر ریشەی زەرتەشتی هەیە. كورد بۆ یاد و رێورەسمەكانی لە دایك بوونی پەیامبەر (ص)، موزیكی تایبەتی هەیە كە بە (مەولودی) ناو دەبرێت.
• حەیران: حەیران ئاوازێكی دیكەی كوردیە و لەناو ئاخنی بەیتەوە هاتووە و ناوەرۆكێكی پڕ لە سۆز و خۆشەویستی لە خۆ دەگرێت.
• لاووك: یا لاوژە لە ئاوازەكانی دیكەی كوردیە و لە گۆرانیە كلاسیكەكانی كوردی وەرگیراوەتەوە، لە ناو كوردەكانی پارێزگای خۆراسانی ئێران بە (لۆ یا هەی لە لۆی شوان) ناو دەبرێت. لاووك و حەیران بە شێوەی زمانە شیعریەكەیان لەیەك جیادەكرێنەوە و لاووك بە تەواوەتی بە شێوەزاری سۆرانی دەووترێت.
• گۆرانی: پڕشكۆ و مەزنترین شێوەی موزیكی كوردیە، مەزنترین نغمەكانی زمانی كوردی تیایدا هەیە و كۆنترین بەشی موزیكی كوردی لەخۆ دەگرێت. لە زمانی گشتیدا (بازار) ناوی (گۆرانی) بە هەموو شێواز و ئاوازەكانی موزیكی كوردی دەگوترێت.
شایی (شادی) كوردی
لەو لێكۆڵینەوە شوێنەوارناسیانەی لە ناوچەكانی كوردستان بە ئەنجام گەیشتوون، دەتواندرێت هەندێك وێنەی شایی كوردی لە سەر كۆزە و بەردە قورینەكان بدیترێت. شایی كوردی چەندین جۆری هەیە و بەڵام بە گشتی لە دوو جۆری (شایی بۆ خۆشی دەربرین) و (شایی جەنگاوەری) پێكهاتووە. بە شێوەی ئاسایی لێهاتووترینی ئەو كەسانەی شایی كوردی دەكەن، دەبنە سەرۆكی دەستەكە و بە ناوی (سەچۆپی كێش) ناو دەبرێت و یەكەم كەس دەبێت لە رێزبەندی ئەوانەی شایی دەكەن. سەرچۆپی كێش بە ئەنجامدانی جوولەی جوان و لێهاتوانە و بە هۆی دەستەسرێك كە لە دەستی راستیدایە، هەروەها بەو دەنگ و هەرایانەی بە شادیەوە دەریان دەبرێت، گروپەكە بەرێوەدەبات و هەندێجار وێڕای جۆشدانی هەستی تاقمی شایی، بەرپرسیاریەتی خێرا و هێواش كردنی تاقمەكەی لە ئەستۆیە. سەرچوپی كێش هەندێكات بە پێی شارەزایی خۆی و بۆ زیاتر چالاك كردنی شایی، هەندێ جووڵەی تاكەكەسیش دەكات.
كەسانی دیكەی ناو شایی لە كاتێكدا كە دەستەكانیان روو لە زەوی بەرداوەتەوە، پەنجەكانیان دەخەنە ناو پەنجەی ئەوانەی لە تەنیشتیان و لەناو شاییەكەدان. باشترین دۆخ كە شایی دەكەوێتە ناوی ئەوەیە كە بە شێوەی (رەش بەڵەك) واتە هەر ژن و پیاوێك بەدوای یەكدا بێت. گاوانی دوایین كەسە لەناو زنجیرەی شاییدا و كاریگەری زۆری بەسەر ریتم و شێوەی شاییدا هەیە، بەڵام كەمترن ئەوكەسانەی حەز بە گاوانی بكەن. لە شایی خۆشیدا، بۆ جۆشدانی هەستی ئەوانەی شایی دەكەن و ئەوانەی بە دیار شاییەوە وەستاون، سەرچوپی كێش بە دوو دەستەسڕی رەنگاورەنگ كە لە دەستەكانیدان، دەست دەكات بە ئەنجامدانی جوولە تاكەكەسیەكان و توانا و شارەزایی خۆی دەخاتەروو.
بە پێی جیاوازی ناوچەكانی كوردستان، جۆرە جیاوازەكانی شایی تەنانەت ناوچەییش هەن، شاییەكان جیاوازی بەرچاویان هەیە لە شێوەی جووڵەی دەست و پێی بەشداران و هەروەها شێوەی جووڵەی گروپەكە. لە دیارترینی جۆرەكانی شایی خۆشی دەتواندرێت ئەمانە دیار بكرێن: (گەریان، پشت پێ، چەپەی هەورامان، شێخانی، كەلەشۆ، چەپەیی، یەك پێ یی، سێ پێ یی، سووسكەیی و بادینانی.
چوپی: ئەو شاییە بە ناوی (هەڵپەركێ یا هەڵپەرین) ناسراون و بە واتای هێرش بردن دێت. ئاوازێكە زۆر كۆن و لە سەردەمی پرستینی خوایانی (مهر پەرەستی) ماونەتەوە و بە دووزەلە و زەرب ئەنجام دراون.
جلوبەرگی کوردی
بەرگی پیاوانە و ژنانەی كوردان، بریتیە لە: (كلاو یا سەرپۆش، جلوبەرگ، پێلاو). دورین و بەكاربردنی هەریەك لەو بەرگانەش بە پێی وەرزەكان و جۆری كار و رێورەسم و ئاهەنگەكان لەیەكتری جیاوازن، لێ لە رووی داپۆشینی لەش و لاری مرۆڤ وەك یەكن. پێش پێشكەوتنی پیشەسازی قوماش و پێڵاو و هاوردە كردنیان بە فراوانی بۆ كوردستان، هەموو پێداویستیەكانی جلوبەرگ و پێڵاوی كوردی لە پیشەسازی ناوخۆیی بووە و هەر لە ناوخۆ چندراون و دۆردراون. لە چوار پارچەی كوردستان كە دابەش بوون بەسەر (عێراق، ئێران، توركیا و سوریا)، جۆرەكانی جلوبەرگی جیاواز دێنە بەرچاو، بە شێوەیەك كە كەمێك گۆرانیان تێدا كراوە. جلوبەرگی پیاوان لەم بەشانە پێكهاتووە:
1) كەوا و پاتۆڵ: لە جیاتی چاكت و پاتوڵی ئاسایی لەبەر دەكرێت، بەڵام شێوازی دورینی لە مودیلی ئاسایی ئەوان جیایە. كەوا هەمان چاكەتی كوردیە كە لە چاكەتی سەربازی دەچێت و جیاوازی ئەوەیە كە گیرفانەكانی تەنیشتی نیە و هەروەها لە هەردوو لاتەنیشتی چاكەتەكە، كرانەوە واتە هەڵبڕان هەیە، هەروەها جگە لە یەقەی كە هەیەتی لە هەردوو قۆڵەكانیشی كرانەوەی هاوشێوەی یەقە هەیە. دۆرینی پاتۆڵی كوردی بە شێوەیەكە كە زاركی خوارەوەی تەسك و خودی پاتۆڵەكە فشە و لە جیاتی قایش، كۆتایی پاتۆڵ كە نزیكەی دوو ئەوەندەی شلواری ئاسایی فراوانە، بە بەنێك دادەخرێت كە بە (دۆخین) ناو دەبرێت، دۆخین دەچێتە ناو ئەو بەشەی پاتۆڵ كە وەك زار لە ناوەوە قەد كراوەتەوە. بە گشتی كەوا دەچێتە ناو پاتۆڵ و پاتۆڵ لە كەمری پیاو بە دۆخین دەبەسترێت. هەروەها شێوەی دیكەشی هەیە كە دەكرێت ناوەكانی (رانك و جۆغە، مورادخانی و كر یا شاڵ و ... هتد) باس بكرێن.
2) پشتین: لە چەند مەترێك لە قوماشی تەنك و رەنگاورەنگ یا گوڵدار دروست دەكرێت، قوماشەكە لە پانی و بە دیوی ناوەوەدا قەد دەكرێت و دەدورێت. دواتر بە شێوازی جیای (سادە، گرێ گرێ) دەبەسترێت.
3) كڵاو: كلاوی كوردی زیاتر لە لایەن ئافرەتانی كورد و زۆر بە ووردبینی و جوانی و بەو نەخش و نیگارانە دروست دەكرێت كە لە كولتوری رەسەنی كوردی ماوەتەوە. بە شێوەی ئاسایی لە دوو رەنگی رەش و سپی دروست دەكرێت و دوو جۆری (كلاوی بەرز، كلاوی تەختی) هەیە و دەخرێتە بازارەوە. هەڵبەت پێشینان پێیان وابوو كە نابێت سەری پیاوانی رووت بێت.
4) جامانە: دسماڵێكی رەش و سپیە و لە چوار دەوری كلاو دەئاڵێندرێت و لە پشتەوە دەخرێتەوە ناو یەك تا شل نەبێتەوە، هەڵبەت بارزانیەكان و هەندێكی دیكە لە كوردان جامانەی سور لەسەر دەكەن.
5) كراس: هەمان كراسی ئاساییە و جیاوازی ئەوەیە كە یەقەی نیە و قۆڵەكانیشی قۆماشی درێژ و سێ سوچی هەیە كە بە (سۆرانی) ناو دەبرێت و بە شێوەی ئاسایی لە سەر قۆڵی دەبەستن. لە كاتی جەنگ و پێویستیشدا هەردوو سەری سەردەستەكان لە یەك دەبەستران و دەخرایە سەر پاشە مل، هەروەها ئەو سەردستانە دەبنە هۆی ئاسانكاری بۆ هەڵدانەوەی قۆڵەكان لە كاتی پێویست.
6) كلاش: پێڵاوێكە بە رەنگی سپی كە زۆر بە ووردبینی و باشی و زیاتر لە لایەن هەورامیەكان دەچنرێت و رێگە لە دروست بوونی بۆنی ناخۆش لە قاچەكاندا دەگرێت و پێ بە فێنكی رادەگرێت. تایبەتمەندی كلاش ئەوەیە كە وەرزیە و ناكرێت لە زستان یا وەرزی پڕ باران بكرێتە پێ.
شیاوی باسە كە جلوبەرگی پیاوانە شیوازی جیایان هەیە، هەروەها چەند پارچەیەكی دیكە لە جلی كوردی پیاوان هەیە كە هەندێك كەس لەبەریان دەكەن و هەندێك كەس لەبەریان ناكەن، بریتین لە:
1) شاڵ: قوماشێكە بە رەنگی خورمایی یا رەنگی دیكە، بەری قوماشەكە تەسكە و زۆر گرانە و (رانك و چۆغەی) لێ دروست دەكرێت.
2) فەرەنجی: یا فەرەجی كە تایبەتە بە پیاوانی لە ناوچەی هەورامان و لە لباد دروست دەكرێت.
3) كوڵە باڵ: جۆرێكە لە بەرگ كە لە لباد دروست دەكرێت و شوانەكان لە شوێنەكانی لەوەڕی ئاژەڵەكانیان لەبەری دەكەن.
جلوبەرگی جوانی ژنانی كوردیش بریتیە لە:
1) سوخمە: وەك چاكەتی پیاوانە و هەندێ جیاوازی هەیە، لە قوماشی ئاڵ و واڵ و رەنگاورەنگ دیاری دەكرێت و زۆر كورتتری دەدورن و وەك هی پیاوان گیرفانی نیە، بە شێوەیەك كە تەنها تا كەمریان دێتە خوار و هەندێ شوێن بە (كۆڵێجە) ناوی دەبەن.
2) كەوا: باڵاپۆشێكی درێژە و بە شێوەی ئاسایی لە قوماشی زۆر جوان و بەڵام ئەستوور (بە تایبەت بە سیم) دەدوردرێت، لە باڵتۆ دەچێت و تا بن گوێزینگی لاقەكان دێتە خوارەوە و هیچ گیرفان یا دەركەوتەیەكی لە دەرەوە نیە. هەڵبەت ئەگەر خانمان كەوا لەبەر بكەن، ئەوا پێویستیان بە سوخمە نابێت و بە پێچەوانەوەش هەروایە.
3) كراس: كراسی ژنانەی كوردی بە دورینێكی سادە كە درێژە و تەواوی جەستەی دەگرێتەوە و دامێنی فەراحە و دەگاتە سەر قاچەكان و دایاندەپۆشێت. بە شێوەی ئاسایی لە قوماشی زۆر جوان و پوخت و رازاوە دروست دەكەن.
4) پشتێن: هەروەك پشتێنی پیاوانە، بەڵام هی ژنان رەنگاورەنگە. ژنەكان لە كاتی پشتێن بەستندا، كەمێك لە ناوەندی كراسەكەیان دەخەنەوە ناو پشتێنەكە و ئەمەش وادەكات كراسەكەیان شۆر نەبێت بۆ ژێر گوێزینگیان. هەڵبەت لە كوردستانی باشوور رێژەی ئەو خانمانەی پشتێن دەبەستن كەمە.
5) دەسماڵ: دەسماڵی ژنانی كورد بریتیە لە قوماشێكی تەنك و سێ گۆشەیی كە ریشاڵ لە دەورەی دروست دەكرێت و بەم شێوەیە جوانی دەسماڵەكە زیاتر دەبێت، هەندێجار پولەكەش بە ریشالەكان هەڵدەواسن بۆ زیاتر كردنی جوانیەكەی. لە رێورەسمە فۆلكلۆری و جەژنەكانی بووك گواستنەوەدا، زۆر بە كەمی دەسماڵ بەكار دەبردرێت.
6) دەرپێ: لە جیاتی شلوار لە پێ دەكرێت و زاركی دەرپێ تەنگە و دەكەوێتە سەر گوێزینگی قاچەكان. بەڵام بەشی دیكەی فراوان و فەراحە.
7) كلاو: كلاوی ژنان زۆر جوانە و لە مقەبا دروست دەكرێت و دواتر بە قوماشی مەخمەلی رەنگاورەنگ (زۆرتر رەگی گوڵ یا سەوزێكی جوان) دادەپۆشرێت، دواتر قوماشەكە دەڕازێندرێتەوە بە پولەكەی رەنگ زێرین و میروی جوان. كلاو بە هۆی زنجیرەكی زێر لە سەر سەر رادەگیرێت كە لیرە یا نیوە لیرەی پێ هەڵواسراون و لە ژێر چەنەگە تێپەر دەبێت. ئەو زنجیرە بە (قەتارە) ناو دەبرێت.
گوڵگوڵە بریتیە لە زنجیرەیەكی درێژ لە ئاوریشمی رەش و سپی كە ریشوی (ریشال) ئاوریشمی لێ شۆر بۆتەوە و لە سەر لەچەك، بە شێوازێكی جوان دەبەسترێت. شیاوی باسە كە لە ئێستادا كوڕان كەمتر جامانە دەكەنە سەریان و كچانیش كەمتر كلاو و گوڵگوڵە لەسەر دەكەن. Tara shukur (لێدوان) ١٨:٤١، ٣ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٤ (UTC)
کولتوور
[دەستکاری]کولتوور
کورد کولتووری خۆی هه‌یه، که به یه‌کێك له هه‌ره کولتووره کۆنه‌کانی جیهان داده‌ندرێت. ئه‌م کولتووره‌ش سه‌رچاوه‌ی گرتووه و گه‌شه‌ی سه‌ندووه له لایه‌ن نه‌وه‌یه‌ك له دوای یه‌که‌کانی که له کێو، دۆڵ و شاره کوردییه‌کان ده‌ژیان له نێوان 6000- 5400 ساڵ پ.ز. ئه‌م کولتوور و شارستانییه‌ش تێکه‌ڵاو بوو له‌گه‌ڵ شارستانییه‌کانی تری ميسۆپۆتامیا (له یۆنانی: ئه‌و ناوچانه‌ی که ده‌که‌ونه نێوان هه‌ردوو ڕووباری دیجله و فورات).زۆرینه‌ی مێژوونووسان ره‌چه‌له‌ی كورد ده‌به‌نه‌وه سه‌ر گه‌لانی هیندۆ-ئه‌وروپی، ئه‌وانه‌ی که پاشان گه‌ڵانی کوتییه‌کان، کاشییه‌کان، میتانییه‌کان و کۆمه‌ڵگه مرۆییه‌کانی تر پێکده‌هێنن، که به به‌رده‌وامی له ده‌وروبه‌ری چیای جودی و زنجیره چیای زاگرۆس و ئارارات ژیاون. هه‌ر یه‌کێك له‌م گه‌ڵانه شوناسنامه‌یه‌کی ڕه‌گه‌زی و زمانه‌وانی هاوبه‌شی هه‌یه و به پته‌وی پێکه‌وه به‌ندن. بۆیه ده‌کرێت که کورد دابندرێت به نه‌وه‌ی ئه‌وانه‌ی که له کوردستان جێنیشین بوونه به درێژی مێژوو.
ناسینەوە و پێناسەی هەر میللەتێك بە كولتوورە دەوڵەمەندەكەیەتی. بە هۆی دەوڵەمەندی كولتووری كوردی بە دەیان ڕۆژنامەنووس و مێژوونووس، كەلەپوورناس، بە تایبەت لەوڵاتانی ئەوروپا و ڕۆژهەڵات ئەو ڕاستیەیان تۆماركردووە، ئەو راستیەش لە كتێبە چاپكراوەكانیان بەدەركەوتووە، چونكە ئەمان گرنگی شارەزابوونیان لەو بوارە بەپێویست زانیووە و تیایدا سوودمەند بوون بەتایبەت لە بواری ژیاری و ژیری كورد كە چۆن خۆی هەوڵی داوە پێویستیەكانی كاری ڕۆژانەی بە دەستی خۆی دابین بكات و ژیان بگوزەرێنێت.
كولتووری كوردی لە لایەنی که‌ره‌سته‌ییی و لە لایەنی واتاییه‌وه زۆر دەوڵەمەندە.
لە لایەنی که‌ره‌سته‌ییه‌وه، كە بە كەلەپوور ناسراوە، مێژووێكی كۆنی هەیە، بۆ نموونە یەكەم جار ژیانی كشتوكاڵ لە كوردستان لە گوندی 'چەرمۆ' كراوە، ئەمەش بۆتە هۆی پەرەپێدانی ئامێرەكانی كشتوكال. جگە لەمە كاری دەستی كوردەواری گرنگی زۆری پێدراوە، وەك ڕستن وچنین: جاجم، لباد، كەرك، بەڕە، چیخ، رەشماڵ هتد. دەرمانی كوردەواریش ئەو ڕاستیە دەردەخات كە كورد زیرەكە و هۆشیارە لەو بوارانە و چەندان بواری دیكە. ئەمانە سەرنجی گەشتیارانی لە وڵاتی بیانی بۆ كوردستان راكێشاوە. هەروەها زۆربەی ئەوانەی بۆ داگیركاری كوردستان هاتوون ئەو كەلوپه‌له‌یان بینیوە و پێی سەرسام بوونە و بەشێكیان بۆخۆیان بردووە. دواتر بە دەنگ و باسی و هەواڵی دەماودەم كەلتوری كوردی پەلی هاوێشتووە بۆ وڵاتان. بەم جۆرە زۆر گەشتیار روویان لە كوردوستان كردووە و عەشقی كەلەپووری كوردی بوون، زۆریان كڕیوەو بردوویانە بۆ وڵاتەكانیان و لێكۆڵینەوەی زۆر لەبارەی دەوڵەمەندییەكەی كراوە، بەشێكیان كردویانە بەنامەی ئەكادیمی. ئێستاش زۆربەی وڵاتانی ئەوروپی سەردانی كوردستان دەكەن و خۆیان به كولتووری كوردی سەرقاڵ دەكەن.
لە لایەنی كولتوری وواتایی (ئەدەبیات) وەك: داب و نەریت و رێورەسم و بەها كۆمەلایەتیەكان و مەراسیمە ئاینیەكان و بۆنە و چەژنەكان، شیعر و چیرۆك و هونەر کورد خاوەنی تایبەتمەندێتی خۆیەتی. بۆنموونە چیرۆك و ئەفسانە و گۆرانی و مۆسیقای كوردی تام وچێژی زۆر جیاوازە لە گەل ئه‌وانه‌ی سەرجەم نەتەوەكانی تر. بەشێك لە كولتووری كوردی تا ئه‌مڕۆ بەردەوامی هەیە و بەشێك لە مۆزەخانە و ئەنتیکخانە و ئەتنۆگرافیای كوردستان پارێزراوە، ساڵانەش بە چەندان جۆر كولتوری كوردی لە پێشانگاكانی ناوه و دەرەوەی كوردستان نمایش دەكرێن.
به‌ڵام ئه‌م پاشماوه ڕۆشنبیرییه پشتگوێ خرا و به‌ره‌نگاری بوونه‌ته‌وه وهێرشی کراوه‌ته‌سه‌ر له‌لایه‌ن ڕۆشنبیرییه‌کانی تر. ئه‌مه‌ش به داخێکی زۆره‌وه بووه هۆی نامان یان ووێرانکردنی که‌ره‌سته‌یه‌کی زۆر له چاند و کولتووری کوردی ڕه‌سه‌ن. چه‌نده‌ها نموونه هه‌ن که نیشان ده‌ده‌ن که چۆن هه‌ڕه‌شه ده‌کرێته سه‌ر کولتوری کوردی، که نرخێکی گه‌وره‌ی هه‌یه و ناکرێ ده‌ستبه‌رداری بن، چ له ناوچه‌که و چ له ده‌وروبه‌ری. بۆ نموونه ئه‌و هه‌ڕه‌شانه‌ی که ده‌کرێن له ڕێگه‌ی درووستکردنی به‌نداو و پرۆژه ده‌ستکرده‌کان، له لایه‌ن ئه‌و ده‌وڵه‌تانه‌ی که کوردنشینن، له ترکیا، عێراق، سوریا، ئیران و تاراوگه. باشترینی ئه‌م نمونانه ئه‌و هه‌ڕه‌شه راسته‌وخۆیه یه که ده‌کرێته سه‌ر شاری حسن کیف، که کۆنترین شاری کوردانه، که وا ژێر ئاو ده‌که‌وێت Tara shukur (لێدوان) ١٨:٤٣، ٣ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٤ (UTC)
ته‌لارسازی و شوێنه‌واره‌کانی له کوردستان
[دەستکاری]ته‌لارسازی و شوێنه‌واره‌کانی له کوردستان
کۆنیی، مێژوو و پێگه‌ی کوردستان، که سه‌رهه‌ڵدان و بوونی نیشتمانی کۆمه‌ڵه مرۆییه سه‌ره‌تاییه‌کانی به‌خۆوه بینیوه له هه‌زاره‌ی دوانزه‌هه‌می پێش زایینه‌وه، چه‌ند جۆره شێوازێکی بیناسازی به کوردستان به‌خشیوه که تیایدا نه‌وه‌کانی کورد به درێژی سه‌ده‌کان ژماره‌یه‌کی زۆریان له شوێنه‌واره مێژووییه‌کان بۆمان به جێهێشتووه. ئه‌م شووێنه‌وارانه تا ئه‌مڕۆ که‌شی کوردستان ده‌ڕازێننه‌وه و گه‌شتیاران و میوانان و چاودێرانی بیناسازی پێی سه‌رسام ده‌بن. به‌م شێوه‌یه چه‌ند شێوه ته‌لارسازیی و شوێنه‌وارێكی جیاواز له کوردستاندا درووست بوونه، له قه‌ڵا، شار، گوند، دێ، مزگه‌وت، که‌نیسه، په‌رستگا، بازار و خانوو. به‌ده‌گمه‌ن شاره هه‌یه له کوردستان که پاشماوه و شوێنه‌واری مێژوویی کۆن، له لایه‌نی شارستانی و ئاینییه‌وه، تیدا نه‌بێت.
باپیرانی کورد و دانیشتووانان له کوردستانی کۆندا، پێش هه‌زاره‌ی حه‌وته‌می پێش زایین، یان له ئه‌شکه‌وتدا ده‌ژیان یاخود ڕووی هه‌ندێك کێویان داده‌تاشی و کۆشك و ته‌لاریان لێ درووست ده‌کرد. به‌ڵام له هه‌زاره‌ی حه‌وته‌مه‌وه گۆڕانکارییه‌کی به‌رچاوو به‌سه‌ر ئه‌م شێوه‌ژیانه‌ی کوردستانییه‌کان دێت، که قه‌واره‌ی ژیانی پێکه‌وه‌ژیانیان فراوانتر ده‌کات. له ئه‌نجام وازده‌هێنن له ڕاووکردن و شوێنی به‌رده‌وامی بۆ خۆیان درووست ده‌که‌ن و سه‌رقاڵ ده‌بن به کشتووکاڵ (له‌به‌ر ئه‌مه ئه‌م پرۆسه‌یه نێوی 'شۆرشی کشتووکاڵی' لێنرا) و ئاژه‌ڵ و په‌له‌وه‌ڕ به‌خێوده‌که‌ن. بۆ ئه‌م شێوه‌ژیانه نوێیه باپیرانی کورد (بۆ یه‌که‌م جار له مێژووی مرۆڤایه‌تی) گوند و دێ درووست ده‌که‌ن، که یه‌که‌م و ناودارترینیان دێی چه‌رمۆ- یه، که نزیك به شارۆچکه‌ی چه‌مچه‌ماڵی ئێستا یه له هه‌رێمی کوردستان- عێراق.
ئه‌و که‌ره‌ستانه‌ی که بۆ بیناسازی به‌کارده‌هێندران، که تا ئێستا له سرووشتی کوردستاندا ده‌ستده‌که‌ون، بریتیبوون له به‌رد یان خشت (تابووگی) ناوخۆیی (هه‌موو جۆره‌کانی له کوردستاندا هه‌ن)، خۆڵ، که بۆ له‌سه‌رنان و پته‌وویی به‌رده‌کان به‌کارده‌هات ( به هه‌موو ڕه‌نگه‌کانییه‌وه، خاکی، سوور و زه‌رد) و کا (پاشماوه‌ی دره‌وی کشتووکاڵی). ئه‌مه‌شیان تێکه‌ڵی یه‌کتر ده‌کرد تا ده‌بوو به تێکه‌ڵه.
له هه‌رێمی کوردستان- عێراق چه‌نده‌ها شوێنه‌واری ناوداری مێژوویی هه‌ن، هه‌ندێکیان کۆنن و هه‌ندێکی تریشیان تا ڕاده‌یه‌ك نوێن، که شێوازی ته‌لارسازی ڕۆژهه‌ڵاتیی نایاب و دیمه‌نێکی قه‌شه‌نگ و دڵڕفێنیان هه‌یه. به‌لام به‌داخێکی زۆره‌وه، له سه‌ده‌ی بیسته‌مه‌وه ئه‌م شێوه بیناسازییه هیچ گۆڕنکارییه‌کی ئه‌وتۆی به خۆیه‌وه نه‌بینیوه. ته‌نانه‌ت له کوردستاندا هیچ هه‌ولێك نه‌دراوه بۆ پێشخستنی زانسته‌کانی تایبه‌ت به شێوه‌ی بیناسازی ناوخۆیی کوردی و چۆنیه‌تی پێشخستنی بیناسازی ناوخۆیی نوێ. له جێی ئه‌مه، شێوه‌ی بیناسازی ڕۆژئاوایی کاری تێکردووه.
هه‌ندێك له ته‌لاره مێژووییه‌کانی پارێزگای هه‌ولێر
قه‌لاَى هه‌ولێر
ئەم قەڵایە دێرینترین قەڵایە لە جیهاندا كە تا ئێستا ژیانی تێدا بەردەوام بێت. ئه‌م قه‌لایه دەكەوێتە ناو جەرگەی شاری هەولێره‌وه و 25 م لە رووی زەوی بەرزە. بەرزیی قەڵا لە سەر ئاستی رۆخی دەریا 431 م و رووبەرەكەی 110,000 م2. مێژووی درووستکردنی دەگەڕێتەوە بۆ 6000 ساڵ پ.ز. قەڵای هەولێر لە 506 خانوو و لە سێ گەڕەك پێكهاتووە: سەرای، تۆپخانە و تەكیە. خانووی چینی دەوڵەمەندەكان لە گەڕەكی سەرای قەڵا, بەهۆی بەكارهێنانی بناخەی باش و بەهێز، بۆ ماوەیەكی درێژ بەرگەی بارودۆخی سرووشت و رۆژگاری گرتووە. هاوكات نەخش و نیگاری زۆریان تێدا بەكارهێناوە، مۆزەخانە و شوینی كولتووری لەخۆ گرتووە، ئەمەش بووەتە هۆی ئەوەی سەرنجی گەشتیاران بۆ لای خۆی رابكێشێت.
مزگه‌وتى قه‌ڵاى هه‌ولێر
مزگەوتی قەڵای هەولێر دەكەوێتە ناوەڕاستی قەڵا وه. مێژوونووس یاقوت حەمەوی لە كتێبی (معجم البلدان) لە ساڵی 1220 باسی ئەم مزگەوتەی كردووە، هەروەها مێژوونووسی هه‌ولێری ئه‌و سه‌رده‌مه، ئبن مستوفی، لە نووسینەكانیدا (تاریخ أربل) ناوی (مزگەوتی قەڵا)ی بۆ دیاریكردووە. ئەم مزگەوتە چەندین جار نۆژەن كراوەتەوە، بۆ نموونه له ساڵی 1719 – 1720، كە ئەم مێژووەش لەسەر مینبەرەكە نووسراوە.
منارەی چۆلی
ئه‌م مناره‌یه یەكێكە لە شوێنەوارە دێرینەكانی شاری هەولێر، که بە دووری 1 كم دەكەوێتە باشووری خۆرئاوای قەڵای هەولێر و بە منارەی (موزەفه‌ریه) ناوبانگی دەركردووە. ئه‌م مناره‌یه لە ساڵی 1128 - 1238 لە سەردەمی سوڵتان مظفرالدین دروستكراوە و لە 2009 نۆژنكراوەتەوە. لەلایەن خەڵكی ناوچەكە بە منارەی چۆلی ناسراوە، چونكە كاتی خۆی لە شوێنێكی چۆڵدا بنیاتنراوە. بەرزییەكەی لە رووی زەوی 37 م، دوو دەرگەی بەسەركەوتنی هەیە ئیستا دەكەوێتە ناو پاركی گەشتیاری منارە وه.
هه‌ندێك له ته‌لاره مێژوه‌ییه‌کانی پارێزگای سلێمانی
مزگه‌وتى گه‌وره
مزگەوتی گەورە دەكەوێتە ناو جەرگەی شاری سلێمانییەوە، لە لایەن ئیبراهیم پاشای بابان لە ساڵی 1785 دروستكراوە. لە بەر پیرۆزیی شوێنەكە، رۆژانە ژمارەیەكی زۆر هاووڵاتییان سەردانی دەكەن. مەزاری زانایان و پیاوانی ئایینی بە ناوبانگ وەك: كاك ئەحمەدی شێخ ، شێخ مەحمودی حەفید (مەلیكی كوردستان) لەگەڵ مەزارەكانی میرەكانی بابان و ریشسپیانی لە خۆگرتووە.
هەڵكۆڵدراوی قزقاپان
قزقاپان بە دووریی 50 كم دەكەوێتە رۆژئاوای شاری سلێمانی. لە دۆڵی چەمی رەزان لە نزیك ئەشكەوتی زەرزی هەڵكەوتووە. بە بەرزای 7 م لە چیاێك هەڵكۆڵدراوە، لە سالۆنێك و 3 ژوور و 3 گۆڕی لە بەرد هەڵكۆڵدراو پێكهاتووە. لە لای دەرەوەی ساڵۆنەكە چەند پەیكەر و هێما و نەخشە و نیگارێك هەڵكۆڵدراوە. مێژووی گۆڕەكانیش بۆ پاشاكانی سەردەمی ماددەكان، 650 ساڵ پێش زایین دەگەڕێنەوە.
قه‌ڵاى سارتكه
لە ناوچەی قەشقۆلی لە بەری سارتكە, قە‌ڵاكە لە بەرزایەك بە بناری چیاكە دەڕوانێتە سەر رووبار و كەپرە گەشتیارییەكان. قە‌ڵاكە لەلایەن میرمحەمەد (پاشای سۆران 1813-1837) دروستكراوە و ئیٍستا بەشێك لە ژوورەكان و دیوار و قوللەكانی قە‌ڵاكە وەك شوێنەوار ماونەتەوە.
هه‌ندێك له ته‌لاره مێژوویه‌کانی پارێزگای دهۆك
مزگەوتی حاجی ئەحمەد
ئه‌م مزگه‌وته دەكەوێتە ناوەڕاستی شاری دهۆك، لە گەڕەكی شاخكێ. لە رووی رووبەرەوە گەورەترین مزگەوتی دهۆكە.
كەنیسەی مارت ئالاها
ئه‌م که‌نیسه‌یه كۆنترین كەنیسەیە لە دهۆك و دەكەوێتە نزیك سەرۆكایەتی زانكۆ له دهۆك
هه‌ندێك له ته‌لاره مێژووییه‌کانی گه‌رمیان
قەڵای شێروانە
قه‌ڵای شێروانه دەكەوێتە دەروازەی شاری كەلاره لە باشووری رۆژهەڵات. ئەم قەڵایە لەلایەن محەمەد پاشای جاف دروستكراوە. دیمەنێكی جوانی بە كەلار بەخشیوە. گەشتیارانێكی زۆر سەردانی دەكەن. پێكهاتووە لە ژێرزەمینێك و دوو نهۆم ژمارەیەك ژوور و ژوورێكی هەشت لا لە بەشی سەرەوەی پێكهاتووە.چوار قولەی ئیشگری هەیە، قەلاكە بە شێوەی ئەندازەی رێكوپێك دروستكراوە ئەم پاشایە قە‌ڵاكەی بۆ جێی حەوانەوەی خۆی و وەك بنكەیەكی ئیداری بۆ بەڕێوەبردنی عەشیرەتەكەی بەكارهێناوە. لە ناو قە‌ڵاكە, مۆزەخانەیەك دروستكراوە.
قەڵای پاشا (كۆشكی مەحمود پاشای جاف)
ئه‌م قه‌ڵایه دەكەوێتە گوندی (تازەدێ)، بە دووریی 9 كم لە باكووری رۆژهەڵاتی شاری كەلار. ئەم شوێنەوارە كۆشكێكی دوو نهۆمییە و زیاتر لە كاروانسەرایەك دەچێت. ئه‌م كۆشکه لەلایەن مەحمود پاشای جاف دروستكراوە و مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1895. جگە لە ته‌لاره سەرەكییەكەی كۆشك، لای باكوورەوە ته‌لارێكی دیكەی لاكیشەیی هەیە كە پێدەچێت بۆ كۆگا و جێگەی تایبەتی ئەسپ و ئاژەڵی باربەر تەرخانكرابێت. لای باشوورەوە بینایەكی دیكەی بچووك هەیە كە پێكهاتووە لە چەند ژوورێك بە سەر بەرزاییەكەوە دروستكراوە. Tara shukur (لێدوان) ١٨:٤٣، ٣ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٤ (UTC)
ئایینه کۆنه‌کانی کوردستان
[دەستکاری]ئایینه کۆنه‌کانی کوردستان
[دەستکاری]لە نێو دەوڵەت و ناوچەکانی رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا، لانکی شارستانیه‌کان و ئاینه یه‌کانه‌په‌رسته‌کان، کوردستان پێگەیەکی تاك و تایبەتی هەیە، لەبەر فرەیی و لێبورده‌یی ئایینی. شوێن و جوگرافیای کوردستان هەردەم یارمه‌تیده‌ر بووە بۆ شرۆڤه‌کردنی فره‌چه‌شنه‌ی ئاینه‌کانی یارسانی، ئێزدی، زه‌ره‌ده‌شتی، مانی، جوو، گاوری به ناونیشانه جۆراوجۆره‌کانیه‌وه، موسڵمانی سوننی و شیعی، سۆفیگه‌ری، هه‌موویان به‌یه‌که‌وه به درێژایی ڕۆژگار له سه‌ر ئه‌م خاکه ژیاون. ئه‌میش هه‌رجار به‌هاوسه‌نگیه‌کی ناسك و به‌روه‌خت که به‌رده‌وام به هۆی کۆمه‌ڵێ ڕووداوی جه‌رگبڕ که ڕه‌نگدانه‌وه‌ی ناسکیی له ڕاده‌ربه‌ده‌ری ئه‌م به‌شه‌ی جیهانه، له ناو چووه.
کورد به نه‌وه‌ی ماده‌کان داده‌نرێن، کە ئه‌و خیڵه ئاریانه بوون که له هه‌زاره‌ی دووهه‌می پێش زایین نیشته‌جێی باکووری ئەم خاکە بوون. میرنشینه جیاوازه‌کانی ماد که له‌گه‌ڵ ئاشووریه‌کان له شه‌ڕی به‌رده‌وامدا بوون، له سه‌ده‌ی حه‌وته‌می پێش زایین له ژێر فه‌رمانڕه‌وایی دیجۆسێس که ئه‌کپاتان (هه‌مەدانی ئێستا له ئێران) کرده پایته‌ختی خوی یه‌ك خرانه‌وه. له کۆتایی سه‌ده‌ی حه‌وته‌می پێش زایین، ماده‌کان ده‌سه‌ڵاتی خۆیان به‌سه‌ر وه‌ڵاتی فارسدا سه‌پاند. له‌ساڵی 612 پێش زایین به هاووکاری بابلییه‌کان نه‌بوخه‌زنه‌سر به ته‌واوی کۆتایی به ده‌سه‌ڵاتی ئاشووریه‌کان هێنا. له ساڵی 550 پێش زایین سه‌رۆکی هۆزێکی فارس به ناوی کیرۆس ئه‌خامینش (کیرۆسی مه‌زن) ده‌ستی به سه‌ر میدیا دا گرته‌وه و کردی به به‌شێك له ئیمپیراتۆری فارس. دوایش بوو به به‌هێزترین ده‌سه‌ڵات له رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا.
زه‌رده‌شتی ئاینی فه‌رمی ئه‌خمینی بوو و وا پێده‌چێت به سه‌ر ماده‌کانیشدا سه‌پێنرا بیت. به‌ڵام ماده‌کان په‌ره‌یان به ئایینی تایبه‌تی خۆیان دابوو که بیرو باوه‌ڕی فریشته‌کان بوو. ئه‌گه‌ر باش تێبینی بکرێت ئه‌م ئاینه کاریگه‌ری به سه‌ر ئاینه خواییه‌کانی پاش خۆیدا هه‌بووه. ئه‌م ئاینه که بێگومان له سیبێریای ڕۆژئاواوه سه‌ری هه‌ڵداوه و به‌هۆی کۆچی هیندوـ ئه‌ورووپیه‌کانه‌وه گوێزرایه‌وه ناوچه‌که، له سه‌ر دوو بنه‌ما دامه‌زراوه: چاکه له ئه‌هموورامه‌زدا به‌رجه‌سته ده‌بێت و خراپه له ئه‌هریمه‌ن.
ئه‌سکه‌نده‌ری گه‌وره له ساڵی ٣٣٠ پێش زایینی، میدیای داگیر کرد، و میدیا ئیتر وه‌ك به‌شێك له ئیمپیراتۆری یۆنانی که‌وته ژێر کاریگه‌ری قووڵی هێلینیه‌وه و بیروڕا ئایینیه‌کانی یۆنان به سه‌ر دانیشتووانه ڕه‌سه‌نه‌کانی ئه‌و ناوچه‌ی وازیان له بڕوا کۆنه‌کانی خۆیان نه‌هێنابوو سه‌پێنرا، دواتر ئاینێکی سه‌یر به‌ناوی میتراییزم به شێوه‌یه‌کی خێرا له ئێران سه‌ری هه‌ڵدا. میترا خوداوەندی رۆژ بوو. ئه‌م میتراییزمه له کوردستان دا سه‌رکه‌وتنێکی خێرای به‌ده‌ست هێنا. سه‌رکه‌وتنێك که ته‌نانه‌ت بۆ ماوه‌یه‌کی دوور و درێژ پاش هاتنه‌وه‌ی ئاینی جووله‌که و مەسیحی جیێ خۆی هێشته‌وه و کاریگه‌ریه‌که‌ی پاراست. له ماوه‌ی ئیمپیراتووری نوێی ئاشووری ڕه‌وه‌ندێکی گرنگی جووله‌که‌کان ئاواره و ده‌ربه‌ده‌ری کوردستان بوو (هۆزه وون بووه‌کان) و به هۆیه‌وه زۆر به خێرایی زۆرینه‌ی کورد له دین وه‌رگه‌ڕان. له‌دواییدا مه‌سیحیه‌ت ده‌رکه‌وت و زۆربه‌ی کورده‌کان که له ژێر کاریگه‌ری ئایینی جووله‌که بوون، ئه‌م ئاینه تازه‌یه‌یان په‌سه‌ند کرد.
له سه‌ده‌ی پێنجه‌م بزووتنه‌وه‌ی مه‌زده‌کی سه‌ری هه‌ڵدا و دژ به بنه‌ماکانی توندی ئاینی زه‌ره‌ده‌شتی ئیمپیراتۆری ساسانی یاخی بوو. ئه‌م ئاینه که له چیاکانی زاگرۆس، واته شوێنی له‌دایکبوونی مه‌زده‌ك، بڕوای به یه‌کسانی کۆمه‌ڵایه‌تی له نێوان مرۆڤ دا و هاوبه‌شی له سامان و مولك هه‌بوو. به‌ڵام مەزده‌که‌کان به خێرایی بوونه قوربانی کوشتار و له‌ناوبردن و بزوتنه‌وه‌که‌ش له کۆتایی سه‌ده‌ی شه‌شه‌می پاش زایین نه‌ما.
له سه‌ده‌ی حەتەم زۆربه‌ی هه‌ره زۆری کورد بوونه موسڵمان، به‌ڵام تا ئێستاش زۆر له داب و نه‌ریت و بیڕوباوه‌ڕه‌کانی خۆیان پاراستووه. زیاتر رێبازی سۆفیگه‌ریان به‌لاوه په‌سه‌ند بووه، چونکه زیاتر له ئیسلام، که له عه‌ره‌به به‌دوه‌کانه‌وه بۆیان هاتبوو، له داب و نه‌ریتی هیند و ئه‌وروپیه‌کان نزیك بوو. زۆرینه‌ى خه‌ڵكى هه‌ریَمى كوردستان موسڵمانن، ویَرِاى ئایینى مه‌سیحى و ئیَزیدى و ئایین و ئاینزاى تر.
ئاینی ئێزدی
[دەستکاری]ئاینی ئێزدی په‌یوه‌ندییه‌کی دووری به ڕێبازی فریشته‌کانه‌وه هه‌یه‌و ئاینێکی تایبه‌ته به کوردان، ئه‌مڕۆکه هه‌موو ئێزدیه‌کان کوردن. ئیمپیراتووری عوسمانی به‌ناڕه‌وا تۆمه‌تی له په‌یڕه‌وا‌نی ئه‌م ئاینه ده‌دا و به په‌رستنی شه‌یتان تاوانباری ده‌کردن و به درێژایی چه‌ندین سه‌ده کوشت و بڕی یه‌کجار بێ به‌زییانه‌ی لێ کردوون. ئه‌م ئاینه تا ئێستاش به ته‌واوی نه‌ناسراوه، ماوه‌یه‌کی زۆڕ نیه ئێزدیه‌کان ده‌رگای نهێنیه‌کانی خۆیان به‌ره‌و ڕووی دنیای ده‌ره‌وه کردۆته‌وه. خه‌ڵکی ده‌ره‌کی ده‌توانن چاویان به ده‌قه پیرۆزه‌کان بکه‌وێ و گوێ له نزه‌ونوێژه تایبه‌تمه‌ندییه‌کانیان بگرن و سه‌ردانی په‌رستگاکانی ئه‌م ئایینه بکه‌ن. به‌ڵام هێشتا زۆر شتی ئه‌م ئایینه به نهێنی ماونه‌ته‌وه. ئایینی ئێزدی بۆ ماوه‌یه‌کی دوور و درێژ و به چه‌واشه به شێوه‌یه‌ك له سووفیگه‌ری ناسرا بوو و پیاوانی پیرۆزی ئێزدی و سه‌رکرده ئایینی و نوێژه‌کانیان ده‌خرانه ژێر په‌رده‌ی سۆفیگه‌ری، ڕێوڕه‌سمی تایبه‌تی سه‌ردانی مه‌زاری شێخ ئادی (1073 ـ 1162 )که هه‌موو ساڵێك له هه‌فته‌ی دووه‌می مانگی تشرینی یه‌که‌م له لالش (کوردستانی عێراق) ئه‌نجام ده‌درێت، له گه‌ڵ سه‌فه‌ری حه‌ج و ته‌وافی مه‌ککه به‌راورد کراوه.
به‌ڵام له ڕاستیدا ئایینی ئێزدی پەیوەندی به ئیسلامه‌وه نییه. ئێزدییه‌کان باوه‌ریان به‌وه هه‌یه که خودا ( ئه‌و زاته پیرۆزه‌ی ئافرێنه‌ری خۆیه‌تی) و ده‌سه‌ڵاتی گه‌ردوونی به ده‌سته‌وه‌یه مه‌رجانی سپی دروست کردووه و له سه‌ر پشتی باڵدارێك به ناوی ئه‌نفه‌ر دایناوه که ئه‌م باڵدا‌ره‌ش ده‌ستکردی خۆیه‌تی، به‌ڵام کاتێ باڵدا‌ره‌که ده‌ستی به فرین کردووه، مه‌رجانه‌که له پشتی باڵدا‌ره‌که‌وه که‌وتۆته سه‌ر زه‌وی و شکاوه. له یه‌کشه‌ممه‌دا، که یه‌که‌م ڕۆژی ئه‌فراندن بووه، خودێ له سه‌رده‌می یه‌که‌مدا فریشته‌ی عیزازیلی هێناوه‌ته سه‌ر دونیا، ئه‌م حه‌وت فریشته‌یه به‌رپرسیاره‌تی ئاوه‌دانکردنه‌وه‌ی جیهانی ماددی له پاشماوه‌ی مه‌رجانه شکاوه‌که‌یان له‌سه‌ر شان بووه، ئێزدیه‌کان ئاگر، خۆر، زه‌وی، ئاو و هه‌وایان له لا پیرۆزه، باوه‌ڕیان به یه‌کگرتنێکی پته‌و و هه‌ماهه‌نگ له گه‌ڵ سروشت هه‌یه. ڕاستگۆیی، ئاشتیخوازی و یه‌کتر په‌سه‌ندکردن گرنگیه‌کی تایبه‌تی له‌لايان هه‌یه.
به پێچه‌وانه‌ی ئه‌فسانه‌یه‌کی بێ بناخه، ئێزدیه‌کان بڕوایان به بوونی خراپ نییه و چاکه و خراپه له ژێر ده‌سه‌ڵاتی خودان دان. مرۆڤ به‌رپرسی کرداره‌کانیه‌تی و خودا ده‌سه‌ڵاتی بیرکردنه‌وه و بڕیاردانی پێ داوه. له به‌ر ئه‌وه‌ی باوه‌ڕیان به گوێزه‌رانه‌وه‌ی گیان له جه‌سته‌یه‌که‌وه بۆ جه‌سته‌یه‌کی تر هه‌یه که له‌و ڕێگه‌یه‌وه ده‌گاته ئاستێکی نوێ، بۆیه هیچ مرۆڤێك ناتوانێت بڕوا به ئایینه‌که‌یان بێنێت. پێویسته مرۆڤ به ئێزدی له دایك بێت. ئێزدییه‌کان به سه‌ر دوو چینی جیا دابه‌ش ده‌بن، چینی موریده‌کان و چینی پیاوانی ئایینی، ئاینیه‌کانیش به سه‌ر دوو چینی شێخه‌کان و پیره‌کان دابه‌ش ده‌بن. چیینه‌کان له ئاینی ئێزدی زیاتر پێناسه‌ی کارکرده ئاینیه‌کان ده‌که‌ن و په‌یوه‌ندی نێوان چینه‌کان، ئامرازیکی سه‌ره‌کیه بۆ پاراستنی ئاینه‌که. ئه‌مڕۆکه نزیکه‌ی شه‌ش سه‌د هه‌زار تا ملیۆنێك ئێزدی هه‌ن که زۆربه‌یان له کوردستانی عێراق ده‌ژین و لالش شوێنی هه‌ره پیرۆزیانه. هه‌روه‌ها ژماره‌یه‌کیان له ئه‌وروپای رۆژئاوادا ده‌ژین. هه‌ندێکیانیش له ده‌وروبه‌ری جزیر و ماردینی تورکیا و ڕۆژهه‌ڵاتی سوریا و گورجستان و ئه‌رمه‌نستان ده‌ژین.
عه‌له‌وی یان قزڵباشه‌کان
[دەستکاری]گه‌لێك جار قزلباشه‌کان کە به هۆی ئه‌و گرنگییه‌ی به ئیمامی عه‌لی، ئامۆزای پێغەمبەر محمد (دروودى خواى له‌سه‌ر بێت) ده‌ده‌ن، به ڕێبازێکی سۆفیگه‌ری داده‌نرێن. به‌ڵام له‌ڕاستی په‌یوه‌ندیه‌کی که‌میان به ئیسلامه‌وه هه‌یه. ئاینه‌که‌یان زیاتر مرۆییه، ره‌فتاره لیبراڵه کۆمه‌ڵایه‌تیه‌کانیان زۆر له ئیسلامی سه‌ره‌تاییه‌وه دووره. بۆ نموونه ژن و پیاو لای ئه‌وان یه‌ك پله‌ی هه‌یه. زۆر گرنگی به رۆژووی ره‌مه‌زان ناده‌ن. خواردنه‌وه‌ی مه‌ی قه‌ده‌غه ناکه‌ن. بۆنه ئایینه‌کانیان که هه‌میشه سه‌ماو ئاهەنگی له‌گه‌ڵدایه، له مزگه‌وت ناکرێن و له شوێنی کۆبوونه‌وه ئه‌نجام ده‌درێن که به (( جوم ئێڤی)) ناویان لێ ده‌برێت و له لایه‌ن سه‌رکرده ئایینه‌کانیانه‌وه به‌ڕێوه ده‌برێن که به ده‌ده یان سه‌یید ده‌ناسرێن.
کتێبێکی پیرۆزی دیاریکراویان نیه. ڕێز له قورئان و ئینجیل و ته‌ورات ده‌گرن. له نێوان خوا و مرۆڤایه‌تی بڕوایان به نێوبژیوانی پێنج فریشته و دوانزه وه‌زیری خوا و چل پێغه‌مبه‌ر هه‌یه. هه‌ندێك جار پێیان ده‌ڵێن ((سه‌رسووره‌کان)) و زۆربه‌یان له ئه‌نادۆڵ و شاره‌کانی سیواس و دیاربه‌کر و خه‌ربووت ده‌ژین. قزڵباشه کورده‌کان به کوردی و زازایی قسه ده‌که‌ن. له چیاکانی دێرسم زیاتر له ملیۆنێکن. خه‌مڵاندنه‌کانی ئه‌م دواییه دانیان به‌وه ناوه که له‌وانه‌یه قزڵباشه‌کان ٢٥% دانیشتووانی تورکیا پێک بێنن.
ئه‌هلی حه‌ق
[دەستکاری]کۆمه‌ڵه ئاینیه‌که‌ی ئه‌هلی حه‌ق شیعه‌گه‌رایی به‌ره‌و توند و تیژی برد. ئه‌هلی حه‌ق له سه‌ده‌ی یانزده‌ی زایینی له لوڕستان دامه‌زرا و له شاره‌زوور و هه‌ورامان له لایه‌ن موباره‌ك شا بابه خوشین بڵاوکرایه‌وه و له لایه‌ن سوڵتان ئیسحاق یان ((سوحاق))ه‌وه جاکسازی تیایدا کرا که له هه‌ورامان شوێنێکی پاڕانه‌وه‌ی به ناوی ((نیازـ خانه)) بنیات نا و شارۆچکه‌ی ((پردی وار))ی کرده بنکه‌ی چالاکیه‌کانی خۆی. سه‌یده ڕاسته‌قینه‌کانی کاکه‌یی له عێراق، به بنه‌چه له‌و بنه‌ماڵه پیرۆزانه‌ن. ئه‌هلی حه‌ق باوه‌ڕیان به عه‌لی و نه‌واده‌کانی ((ئیمامه‌کان)) هه‌یه و له هه‌مان کاتدا مووسا و ئیلیاس و عیسا و داوودیشیان لا پیرۆزه بڕوایان به حه‌وت دیارده‌ی ئاسمانی یه‌ك له دوای یه‌ك هه‌یه که هه‌ریه‌که و چوار یان پێنج فریشته‌یان له گه‌ڵدا بووه. له بابه‌تی دووباره به‌رجه‌سته بوونه‌وه‌دا له‌گه‌ڵ درووز و ئێزدیه‌کان کۆکن. ئه‌وان بابه یادگار ده‌په‌رستن ( که له ساڵی ١٥٩٦ مردووه) مه‌زاره‌که‌ی بۆته شوێنی حه‌جیان. له موریده‌کانی ئه‌هلی حه‌ق له گونده‌کانی گۆرانی عێراق و لورستان له ئێران و ئێله‌کانی دیلفان هه‌ن. له ئێراق کاکه‌ییه‌کان، له گونده‌کانی تووك ده‌ژین ( له ده‌ورو به‌ری که‌رکووك)، هه‌روه‌ها له هه‌ندێک ناوچه‌ی خانه‌قین و قه‌سری شیرین.
سۆفیگه‌ری
[دەستکاری]هه‌ر له سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی دوانزه‌وه سۆفیگه‌ری له کوردستان سه‌ری هه‌ڵداوه و کۆمه‌ڵه جیاجیاکان به په‌سه‌ند کردنی ڕێبه‌رێکی هاوبه‌ش له باوه‌شی ته‌ریقه‌یه‌که یه‌ك ده‌گرن. له هه‌موویان کۆنتر که تا ئێستاش له کوردستان زۆر کارایه، ته‌ریقه‌ی قادری یه که له لایه‌ن عه‌بدوالقادری گه‌یلانییه‌وه (١٠٧٨ - ١١٦٦) دامه‌زراوه و له شاری به‌رزه‌نجه (نزیك شاری سلێمانی) ناوه‌ندی بۆ دانراوه. ده‌روێشه قادرییه‌کان بۆ ئه‌وه‌ی له لایه‌ن شێخه‌که‌یانه‌وه به مورید بناسرێن ده‌بێت هه‌ندێك ده‌ستپێشخه‌ری بکه‌ن و کۆمه‌ڵێ ئه‌رکی گران به جێ بگه‌یه‌نن که بریتین له دانپیانان به خراپیه‌کانیان، چێژتنی سزاکانیان، فه‌رمانبه‌ری، ڕێزگرتن له یاساکانی خانه‌قا و ماوه‌ی رۆژووه‌کان. له میانه‌ی مه‌راسیمه‌کانی کۆبوونه‌وه‌ی خانه‌قا، موریده‌کان له ناو بازنه داخراوه‌کان له گه‌ل ده‌نگی جه‌رگبڕی ده‌ف دا خه‌م و ڕاست ده‌به‌نه‌وه تا ده‌گه‌نه حاڵه‌تی دڵڕاوکێیه‌کی گشتگیر. ئینجا هه‌ندێکیان به خه‌نجه‌ر و قه‌مه جه‌سته‌که‌یان کون ده‌که‌ن یان بزمار له‌سه‌ری خۆیان ده‌کوتن یانیش به سه‌ره‌وه خۆیان له دیواره‌کان ده‌ده‌ن. ته‌ریقه‌ی دووه‌م نه‌قشیبه‌ندی، له سه‌ر ده‌ستی به‌هائه‌ددین نه‌قشیبه‌ند (١٣١٧- ١٣٨٩) له بوخارا (ئوزبه‌کستانی ئه‌مڕۆ) دامه‌زراوه و له ساڵی ١٨٠٨ گه‌یشتووه بە کوردستان. ئه‌م ته‌ریقه که له لایه‌ن مه‌ولانا جاف هێنراوه، شێخه‌کانی بارزان، ته‌وێڵه و شه‌مدینان ده‌گرێته‌وه خۆی. ئه‌مان مه‌راسیمه‌کانیان له بێده‌نگی ته‌واو ئه‌نجام ده‌ده‌ن. سووفیه‌کان به ده‌وری یه‌ك له شێوه‌ی بازنه داده‌نیشن و بیر له‌و بابه‌ته ده‌که‌نه‌وه که له لایه‌ن شێخه‌وه که به‌ڕیوه‌به‌ری کۆبوونه‌وه‌که‌یه، هه‌ڵده‌بژێردرێت و تاوتوێ ده‌کرێت.
کلێسای سریانی ڕۆژهه‌ڵاتی
[دەستکاری]هه‌موو مه‌سیحیه‌کانی ڕۆژهه‌ڵات هه‌مان بیروباوه‌ڕیان هه‌بوو که لە ماوه‌ی ((کونسیل نیسا)) له ٣٢٠ دووای زایین ڕاگه‌یه‌نرا بوو. پاشتر کلێسای ڕۆژهه‌ڵاتیان دامه‌زراند. به‌ڵام ململانێی نێوان ئیمپراتۆری بیزه‌نتی له ڕۆژئاواوه و ئیمپراتۆری فارس له ڕۆژهه‌ڵاته‌وه بووه هۆی دابه‌شبوونی ئه‌و مه‌سیحیانه.
جووله‌کان
[دەستکاری]ئه‌مڕۆ ته‌نیا هه‌ندێک گۆڕستان و ئاسه‌واری په‌رستگاکان له کوردستان ماون. بۆ نموونه له ئاکرێ هێشتا ئاسه‌واره‌کانی جووله‌که‌ی کوردستان ماونه‌ته‌وه. به‌ڵام کۆمه‌ڵگای کورد له ئیسرائیل زۆر به‌هێزن و ناسنامه‌ی فه‌رهه‌نگی خۆیان پاراستووه.
زه‌رده‌شتی
[دەستکاری]زه‌رده‌شت له رۆژهه‌ڵاتی ئێران له ساڵی ٦٦٠ پ.ز له دایك بووە و له ساڵی ٥٨٣ پ.ز له ناوبراوه. ئه‌مڕۆ ته‌نیا چه‌ند وێرانه‌یه‌ك له بورجه‌کانی بێده‌نگی ( لاشه‌کان له‌م سه‌ر ئه‌م بورجانه داده‌نران به ئه‌وه‌ی باڵداره لاشخۆره‌کان بیانخۆن) و ژماره‌یه‌کی زۆر بچووکی باوه‌رپێکه‌ران له ناوچه کوردیه‌کانی ئێران و نزیك یه‌زد به جێ ماون. Tara shukur (لێدوان) ١٨:٤٤، ٣ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٤ (UTC)
مۆزه‌خانه‌کانی شاری هه‌ولێر
[دەستکاری]مۆزەخانەی شارستانێی هەولێر
ئه مۆزه‌خانه‌یه دەكەوێتە بەشی رۆژهەڵاتی قەڵای هه‌ولێر لە نزیك سەنتەری شار، بەرامبەر سەرۆكایەتی شارەوانی هەولێر. مۆزەخانەی هەولێر بۆ پیشاندانی پارچە شوێنەوارییەكان لە سێ هۆڵ پێكهاتووە كە هەر هۆڵێك چەندین سەردەمی جیاوازی لە خۆگرتووە. هۆڵەكان بە پێی كۆنترین تا نوێترین سەردەمی شوێنەواری رێكخراون. مێژووی هەندێك لەم شێوارانە بۆ زیاتر لە 5000 هەزار ساڵ پێش زایین دەگەڕێتەوە كە شارستانیەتی كۆنی كوردستان و عێراق دەردەخات. هەر لەم مۆزەخانەیە كتێبخانەیەك هەیە كە بەهۆی بوونی چەندین سەرچاوەی مێژوویی گرنگ، بە یەكێك لە كتێبخانە مێژووییەكان دادەنرێت.
مۆزەخانەی رستن و چنینی قەڵا
دەكەوێتە ناو قەڵات. لەنێو ئەم مۆزەخانەیەدا بەشێكی زۆری كاری دەستی لە هونەركانی چنینی هۆزە نیشتەجێ و رەوەندەكانی ناوچەی پارێزگای هەولێر پارێزراون. زۆربەی ئەم كەلوپەلانە رایەخ و كاڵا و پۆشاكن. كەرەستە خاوەكەشی لە خووری و مووی مەڕوماڵات دروستكراون و بە رەنگی گیاو گوڵ و رووەك رەنگكراون، كە هەندێك لەم پارچانە مێژووی سەدان ساڵەیان هەیە.
ئەنتیکخانە
ئه‌م ئه‌نتیکخانه‌یه بریییه له دوو بەش، بەشێكیان دەكەوێتە سەر قەڵای هەولێر كە سەدان پارچەی جۆراوجۆری ئەتنۆگرافی و كولتووری كوردستانی ( ناوماڵ، كشتوكاڵ، جوانكاری، ئەدەبیات، هونەری، كاركردن...) لە خۆ گرتووە.
بازاڕی قەیسەری
ئه‌م قه‌یسه‌رییه دەكەوێتە بەشی رۆژهەڵات لە بەرامبەر قەڵای هه‌ولێر. مێژووی دروستكردنی بۆ سەردەمی عوسمانییەكان دەگەڕێتەوە و لەسەر شێوەی که‌وان بنیانراوە، لە ناوەوە چەندان بەش و رێرە و بازاری جیاواز لە خۆ دەگرێت، لە لایەن حكومەتی هەرێم لە ساڵی 2013 نۆژنكراوەتەوە وبازار و ژیان تێیدا بەردەوامە و كەلوپەلی كۆن و نوێی لێدەست دەكەوێت، گەشتیاران بۆ كرینی دیار و خواردنە وشكراوەكانی كوردستان و بۆ بینینی دیمەنە جوانەكانی رووی تێدەكەن، بە چەندان دەرگا دەتوانین بچیتە ژوورەوە.
مۆزه‌خانه‌کانی شاری سلێمانی
مۆزەخانەی ئەمنە سوورەكە
مۆزەخانەی نیشتمانی ئەمنە سوورەكە، لە ساڵی 1979 لە سەر داوای حكوومەتی ئەوسای عێراق، بۆ كۆلیژی كشتوكاڵ دروستكراوە و دواتر بووەتە ئیدارەی مەحەلی سلێمانی. پاشان كرا بە زیندان بۆ شۆڕشگێڕان و كەسانی ئازادیخواز. لە بەرئەوەی رەنگی باڵەخانەكە سوورە, بۆیە پێی وتراوە ( ئەمنە سوورەكە). لە راپەرینی ساڵی 1991 ئازاد كرا و لە 1995 كراوەتە مۆزەخانەی ئەمنە سوورەكە كە چەندین بەشی جیاواز لە خۆدەگرێت، كە گشتیاران گوزارشت لە تاوانەكانی رژێمی رووخاوی سەدام لە دژی كورد دەكەن. رۆژانە هاووڵاتییان و گەشتیاران سەردانی دەكەن و بە چاوی خۆیان زوڵم و ستەمەكانی رژێمی رووخاوی بەعس دەبینن كە بەرامبەر هاووڵاتییانی كوردستان كرابوو. ئەم شوێنە لە كاتژمیر 8 بەیانی تا 16 ی ئیوارە پێشوازی لە گەشتیاران دەكات.
مۆزەخانەی سلێمانی
دەكەوێتە سەر شەقامی سالم لە ناو شاری سلێمانی. ئەم مۆزەخانەیە هەزاران پارچە شوێنەواری دەگمەن و گرنگی جۆراوجۆری لە ناودا كۆكراوەتەوە و پارێزراوە. پارچە شوێنەوارەكان بە شێوەیەكی رێك و جوان لە ناو هۆڵی مۆزەخانەكە بۆ بینینی گەشتیاران خراونەتەڕوو.
مۆزەخانەی ئەتنۆگرافیا
سنووری پارێزگای سلێمانی خاوەنی كەلتوورێكی دەوڵەمەند و فراوانە، بۆیە مۆزەخانەی كەلتووری ئەتنۆگرافیا لە سلێمانی بنیاد نراوە. ئەم مۆزەخانەیەش هەزاران پارچەی جۆراوجۆری لە كەلەپووری كوردی لە خۆگرتووە، كە لە ژیانی رابردوودا بەكار هێنراون و بەشێكی لە ژیانی ئەمڕۆ بەكار دەهێنرێن.
مەڵبەندی كاری دەستی
ئه‌م مه‌ڵبه‌نده لە ساڵی 1971 لەسەر دەستی مامۆستا (سامی حسێن) بەڕێوەبەری پەرەوەردەی سلێمانی دامەزراوە. دەكەوێتە شاڕێی سالم نزیك مۆزەخانەی سلێمانی. بە شێوەیەكی هونەریی، كاری دەستی لێ ئەنجام دەدرێت و پارێزگاری لە كەلتووری كورد دەكات، كە لەم بەشانە پێكدێت: (سیرامیك، كانزاكان، سكرین، مافوركاری، چەرم سازی، دارتاشی، بەرگدووری، گوڵسازی، بەرگ تێگرتن).
مۆزه‌خانه‌کانی ناوجه‌ی گه‌رمیان
مۆزەخانەی فۆلكلۆریی گەرمیان
ئەم مۆزەخانەیە لە ناو قەڵای شێروانە دایە و لە ساڵی 2003 لەلایەن شوێنەواری كەلار دروستكراوە. كۆمەڵێك پارچە شوێنەواری گردی شێروانە و پارچە فۆلكلۆرییەكانی ناوچەكە لەخۆدەگرێت. Tara shukur (لێدوان) ١٨:٤٦، ٣ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٤ (UTC)